امام علی علیه السلام از منظر اهل سنت

امام علی علیه السلام اسوه‏ای جامع و انسانی است که عظمت‏خرد و توان‏مندیهای روحی - روانی او، وی را الگویی همیشه جاودان برای امروز و فردا و فرداهای تمامی جوامع ساخته، به گونه‏ای که پیروان شیعی و شیفته‏ی او را در تمامی عصرها و نسل‏ها، سر بلند و خرسند کرده است.
به یقین، برجسته‏گی شخصیت آن حضرت، آن‏گاه چشم‏گیری خاصی می‏یابد که در سخنان و دیدگاه‏های دیگران تجلی کند که چنین باوری، دست‏مایه‏ای گران‏بار در هنگام سخن‏وری بوده و لذت خاصی در کلام شیعیان می‏آفریند همچنین در بحث‏ها و گفت و شنودها با صاحب نظران دیگر مذاهب و یا در عرصه‏هائی مختلف مانند حج و عمره دلائل نیرومندی بر حقانیت‏شیعه خواهد بود.
در این‏جا، چند آیه از آیات قرآن و دیدگاه‏های اهل سنت را درباره‏ی شان نزول هر یک از باب نمونه بیان می‏کنیم:
الف - آیة 207 از سورة 2 (بقره) «ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله والله رؤوف بالعباد» ; از مردم، کسی است که جان خود را در برابر خشنودی خداوند می‏فروشند و خداوند نسبت‏به بنده‏گان مهربان است.
تفسیر آیة در کلام اهل سنت

مفسر معروف اهل سنت، ثعلبی می‏گوید:

هنگامی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله تصمیم بر هجرت از مکه به مدینه گرفت، برای تحویل امانت‏های مردم و پرداخت پول‏های آنان، علی علیه السلام را به جای خود قرار داد و شبانه به سوی «غار ثور» حرکت کرد. و فرمان داد علی علیه السلام در بستر او خوابیده و پارچه‏ی سبز رنگی (برد خضرمی) که مخصوص خود پیامبر صلی الله علیه و آله بود، روی خویش بکشد. مشرکان، در همان شب، اطراف خانه‏ی پیامبر صلی الله علیه و آله را محاصره کردند.
در این هنگام ایزد، به «جبرئیل‏» و «میکائیل‏» وحی فرستاد: «من، بین شما برادری ایجاد کردم و عمر یکی از شما را طولانی‏تر کردم، کدام یک از شما حاضر است ایثار به نفس کند و زندگی دیگری را بر خود ترجیح دهد؟» . هیچ کس حاضر نشد. به آنان وحی کرد: «اکنون علی علیه السلام در بستر خوابیده است و آماده‏ی فدای جان خود خواهد بود به زمین روید و حافظ و نگاهبان او باشید» .
هنگامی که جبرئیل بالای سر و میکائیل پایین پای علی نشسته بودند، جبرئیل می‏گفت: «به به! آفرین بر تو ای علی! ایزد، به واسطه‏ی تو، بر فرشته‏گان افتخار می‏کند.» . ناگاه آیه‏ی «ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله والله رؤوف بالعباد» نازل شد.
و در آن، صفات علی علیه السلام بیان گردید (1) .
ابن ابی الحدید معتزلی که از اهل سنت است - درباره‏ی تفسیر این آیه معتقد است که حماسه‏ی علی علیه السلام در لیلة المبیت - شب خوابیدن به جای رسول الله صلی الله علیه و آله - مورد تایید همه است جز کسانی که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز...، آن را انکار نمی‏کنند (2) .
ب - آیه 3 از سوره‏ی 9 (توبه) «واذان من الله ورسوله الی الناس یوم الحج الاکبر ان الله بری‏ء من المشرکین ورسوله فان تبتم فهو خیر لکم وان تولیتم فاعلموا انکم غیر معجزی الله وبشر الذین کفروا بعذاب الیم‏» .
و این اعلامی است از ناحیه‏ی ایزد و پیامبرش به [عموم] مردم در روز حج اکبر [روز عید قربان] که ایزد و پیامبر او، از مشرکان بیزارند. اگر توبه کنید، به نفع شما است و اگر سر پیچی کنید، بدانید شما نمی‏توانید خدا را ناتوان سازید [و از قلمرو قدرت‏اش خارج شوید ] و کافران را به مجازات دردناک مژده ده.
تفسیر آیه در کلام اهل سنت
احمد حنبل - پیشوای معروف اهل سنت - از ابن عباس نقل می‏کند که پیامبر فلان شخص (خلیفه‏ی نخست) را فرستاد و سوره‏ی، توبه را به او داد - تا به مردم، هنگام حج ابلاغ کند - سپس علی علیه السلام را به دنبال او فرستاد - ، آن را از وی بگیرد و فرمود: «ابلاغ این سوره، تنها، به وسیله‏ی کسی باید باشد که او از من است و من از اویم‏» (3) .
ج - آیه 29- 30 از سوره‏ی 83 (مطففین) «ان الذین اجرموا کانوا من الذین امنوا یضحکون واذا مروا بهم یتغامزون‏» .
تا بدکاران [در دنیا] پیوسته به مؤمنان می‏خندیدند و هنگامی که از کنار آن‏ها می‏گذشتند، با اشاره‏ی چشم و ابرو، به تحقیر و عیب جویی آنان بر می‏خواستند.
تفسیر آیه در کلام اهل سنت
برخی از مفسران اهل سنت، در تفسیر این آیه، این‏گونه نوشته‏اند:
روزی علی علیه السلام و جمعی از مؤمنان، از کنار جمعی از کفار مکه گذشته، آن‏ها به حضرت و مؤمنان خندیدند و آنان را استهزا کردند. این آیات [به دفاع و جانب داری امام و مؤمنان] نازل شد و سرنوشت مسخره کنندگان، را در قیامت روشن ساخت (4) .
د - آیه 61 از سوره 3 (آل عمران) «فمن حاجک فیه من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا وابناءکم ونساءنا ونساءکم وانفسنا وانفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله علی الکاذبین‏» .
هر گاه بعد از علم و دانش که [در باره‏ی مسیح] به تو رسیده [باز ] کسانی ستیز با تو برخیزند، به آن‏ها بگو: «بیایید فرزندان‏مان و فرزندان‏تان و زنان‏مان و زنان‏تان و خودمان و خودتان را بخوانیم آن‏گاه مباهله می‏کنیم و نفرین ایزد را بر دروغ گویان قرار دهیم.
مباهله، به معنای «رها کردن و قید و بند را از چیزی برداشتن‏» است; یعنی، بنده را به حال خود گذاشتن و عاقبت کار او را به دست ایزد سپردن.

تفسیر آیه در کلام اهل سنت

انبوه بی‏شماری از مفسران اهل سنت «ابناءنا» در آیه را اشاره به حسن و حسین علیهما السلام و «نساءنا» را فاطمه و «انفسنا» را اشاره به علی علیه السلام دانسته‏اند. که نشان از چشم‏گیری مقام علی علیه السلام در عرصه‏ی اثر بخشیدن به نفرین بر دشمنان و آشکار شدن حق، و در کنار رسول الله بودن و حتی همانند جان او گردیدن، دارد (5) .
ه - آیه 1- 3 از سوره 70 (معارج) «سال سائل بعذاب واقع للکافرین لیس له دافع من الله ذی المعارج‏» .
پرسنده‏ای از عذابی فرود آینده، پرسید که ویژه‏ی کافران است و هیچ کس نمی‏تواند آن را دفع کند، از سوی ایزد ذی المعارج - صاحب فرشته‏گانی که بر آسمان‏ها صعود می‏کنند.

تفسیر آیه در کلام اهل سنت

علامه‏ی امینی، نام سی‏تن از عالمان اهل سنت را بیان می‏کند که همه‏شان، علت نزول این آیه را درخواست عذاب از سوی منکر انتصاب و ولایت علی علیه السلام بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله - در صورت حقانیت امامت آن حضرت - دانسته‏اند. داستان از این قرار است:
هنگامی که رسول الله - درود خداوند بر او و دودمان پاک‏اش باد - علی علیه السلام را در روز عید غدیر خم به خلافت منصوب کرد، درباره‏ی او فرمود: «هر کس، من، مولا و ولی او هستم، علی، مولا و ولی او است‏» .
چیزی نگذشت که این سخن، در تمامی شهرها منتشر شد، نعمان بن حارث فهری خدمت پیامبر آمد و گفت: «تو مارا به شهادت به یگانه‏گی ایزد و حقانیت و رسالت‏خود فرمان دادی، سپس فرمان جهاد و حج و روزه و نماز و زکات دادی، ما، همه‏ی این‏ها را پذیرفتیم، اما به این‏ها راضی نشدی تا این‏که این جوان (علی بن ابی طالب) را به جانشینی خود برگزیدی و گفتی: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه‏» . آیا این سخن، از ناحیه‏ی خودت است‏یا از سوی ایزد؟» .
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «قسم به آن که موجودی جز او نیست، این، از ناحیه‏ی ایزد است.» .
نعمان روی برگرداند و در حالی که می‏گفت: «ایزدا! اگر این سخن، حق است و از ناحیه‏ی تو است‏سنگی از آسمان بر من بباران!» .
ناگاه سنگی بر سرش فرود آمد و او را هلاک کرد. ناگاه آیه «سال سائل بعذاب واقع للکافرین لیس له دافع‏» نازل شد (6) .
و - آیه 5 از سوره 1 (فاتحه الکتاب) «اهدنا الصراط المستقیم‏» .
ما را به راه راست هدایت فرما.

تفسیر آیه در کلام و صاحب نظران

علامه‏ی طباطبایی درالمیزان از فقیه و تفسیر عیاشی نقل کرده که «صراط مستقیم‏» در این آیه، امیر مؤمنان علی علیه السلام است (7) .
در سخن دیگری از امام صادق علیه السلام «صراط مستقیم‏» ، «راه به سوی معرفت ایزد» تفسیر شده که دو صراط است: یکی صراط در دنیا و دیگری صراط در آخرت.
صراط دنیا، امام واجب الاطاعه است، برای کسی که او را شناخته و از وی پیروی کرده است. صراط در آخرت، صراطی است که پل دوزخ است و کسانی که در دنیا امام واجب الاطاعه را نشناسند، بر این صراط لغزنده و در آتش دوزخ هلاک خواهند شد (8) .
نتیجه این‏که حضرت علی علیه السلام، بارزترین مصداق «صراط مستقیم است‏» و صراط مستقیم، جز از راه ولایت، معبر دیگری ندارد.
آیه 274 از سوره 2 (بقره) «الذین ینفقون اموالهم باللیل والنهار سرا وعلانیة فلهم اجرهم عند ربهم ولا خوف علیهم ولا هم یحزنون‏» .
کسانی که اموال خود را، در شب و روز، پنهان و آشکار انفاق می‏کنند، پاداش‏شان نزد پروردگار است و نه ترسی برای آن‏ها است و نه غمگین می‏شوند.

تفسیر آیه در کلام اهل سنت

افزون بر مفسران شیعی، عالمان اهل تسنن مانند ابن عساکر، طبرانی، ابن هاشم، ابن جریر و امام فخر رازی (9) ، نیز در تفاسیر خود، نزول این آیه را درباره‏ی حضرت علی علیه السلام دانشته‏اند.
داستان شان نزول این آیه، آن است که امام علی علیه السلام در حالی که چهار درهم در روز، یک درهم در شب، سومین آن را مخفیانه و درهم آخر را آشکارا در راه ایزد انفاق کرد.
بی‏شک حکم کلی و معیار روشن این شیوه، آن است که تمامی دین باوران، در عصرها و نسل‏های مختلف، در آشکار و مخفی بودن - و کیفیت اعمال صالح خود - جنبه‏های اخلاقی و اجتماعی و یا ابعاد شخصیت کمک گیران را مراعات کنند، آن‏جا که حفظ آبروی افراد لازم است، از انفاق آشکار دوری جویند و چون تعظیم شعائر مذهب و تشویق افراد به عمل شایسته مطرح شود - و در کنار آن آبروی افراد حفظ شود - در برابر نگاه و توجه دیگران کمک کنند. در کنار کمک‏های خویش، هیچ‏گاه از فقر و تنگ دستی، بیمی نداشته باشند و به وعده‏های الهی امیدوار و به او توکل کنند تا بدین سان رضایت ایزد را کسب کرده و توشه‏ای همیشه‏گی برای آخرت خود بیندوزند (10) ، همانند امام متقیان و پیشوای ایزد خواهان، حضرت علی علیه السلام.
ح - آیه‏ی 12 از سوره 69 (الحاقه) «لنجعلها لکم تذکرة وتعیها اذن واعیة‏» .
(تا آن را وسیله‏ی تذکری برای شما قرار دهیم و گوش‏های شنوا آن را نگهداری می‏کنند) .

تفسیر آیه در کلام اهل تسنن و تشیع

برخی از مفسران شیعی، سی حدیث از اهل تسنن و تشیع در نزول این آیه درباره‏ی حضرت علی علیه السلام نقل کرده‏اند که نشانه‏ی عظمت مقام امام علیه السلام نسبت‏به دانایی اسرار پیامبر صلی الله علیه و آله و وراثت همه‏ی علوم رسول الله - درود ایزد بر او و دودمان‏اش باد - است.
حدیث، از آن‏جا آغاز می‏شود که رسول اکرم صلی الله علیه و آله هنگام نزول آیه‏ی «وتعیها اذن واعیة‏» فرمود:
«من، از ایزد درخواست کردم، گوش‏های علی را از این گوش‏های شنوا و نگه‏دارنده‏ی حقایق قرار دهد.» .
به دنبال سخن پیامبر صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام فرمود: «من، هیچ سخنی بعد از آن، از رسول الله نشنیدم که آن را فراموش کنم (11) ، بلکه همیشه، آن را به خاطر داشتم.
ط - آیات 5 و 8 و 9 از سوره 76 (انسان) «ان الابرار یشربون من کاس کان مزاجها کافورا ... ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما واسیرا انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء ولا شکورا» .
نیکان از جامی می‏نوشند که با عطر خوش، آمیخته است... [آنان] غذای - خود را - با این‏که به آن علاقه - و نیاز - دارند، به مسکین و یتیم و اسیر می‏دهند - و می‏گویند - : «ما، شما را برای رضای الهی، طعام می‏دهیم و هیچ پاداش و تشکری از شما نمی‏خواهیم...

تفسیر آیه در کلام اهل تسنن و تشیع

34 نفر از عالمان معروف اهل تسنن، با نقل حدیثی در کتاب‏های خود، این آیات را درباره‏ی ایثار امام علی علیه السلام و خاندان تاب‏ناک او دانسته‏اند و تمامی عالمان شیعی، هجده آیه مورد بحث را از افتخارات بی‏نظیر و فضایل بسیار مهم حضرت علی و فاطمه زهرا و فرزندان‏شان علیهم السلام شمرده‏اند (12) .
ماجرای نزول آیات، بدین گونه بود که حسن و حسین علیهما السلام بیمار شدند. پیامبر صلی الله علیه و آله با جمعی از یاران به عیادت‏شان رفتند و به علی علیه السلام گفتند: «ای ابو الحسن! خوب بود، نذری برای شفای فرزندان خود می‏کردی.» .
علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام و فضه، رضوان الله علیها، - خادم آنان - نذر کردند، اگر آن دو شفا یابند، سه روز، روزه بگیرند. (طبق برخی از روایات، حسن و حسین علیهما السلام نیز گفتند: «ما هم نذر می‏کنیم و روزه می‏گیریم.» .
چیزی نگذشت که هر دو، شفا یافتند در حالی که از نظر مواد غذایی، دست‏خالی بودند. علی علیه السلام سه من جو قرض کرد و فاطمه علیها السلام یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت.
هنگام افطار، سائلی به در خانه آمد و گفت: «سلام بر شما ای خاندان محمد! مست‏مندی از مست‏مندان مسلمانان هستم، غذایی به من دهید! ایزد، به شما، از غذاهای بهشتی مرحمت کند!» .
آنان، همه‏گی، مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند.
روز دوم را نیز روزه گرفتند و موقع افطار، یتیمی ندای کمک سر داد و باز آنان، غذای خود را به او دادند.
در سومین روز روزه، اسیری از غذای آنان طلب کرد و باز آنان، ایثار کرده و غذای خویش بدو بخشیدند و خود با آب افطار کردند.
صبح فردا حضرت علی، دست‏حسن و حسین علیهم السلام را گرفته، خدمت رسول الله آمدند و هنگامی که پیامبر، عزیزان خود را نظاره کرد، دید از شدت گرسنه‏گی می‏لرزند! فرمود: «این حالی که در شما می‏بینم، برای من بسیار گران است!» . سپس برخاست و با آنان بر خانه‏ی فاطمه وارد شده، دید، دختر عزیزش، در محراب عبادت ایستاده است، در حالی که از شدت گرسنه‏گی شکم او به پشت چسبیده و چشمان‏اش به گودی نشسته است.
اندوه، وجود رسول الله صلی الله علیه و آله را فرا گرفت و در حالی که غبار غم بر قلب مبارک آن حضرت نشسته بود، جبرییل نازل شد و گفت: «ای محمد: این سوره را بگیر! ایزد، با چنین خاندانی، به تو تهنیت می‏گوید.» .
«آن گاه جبرییل، سوره‏ی هل اتی - و هجده آیه مربوط به ایثار علی، فاطمه، حسن، حسین علیهم السلام را نازل کرد (13) .» .
آیه‏ی 19 از سوره 8 (توبه) «اجعلتم سقایة الحاج وعمارة المسجد الحرام کمن امن بالله والیوم الاخر وجاهد فی سبیل الله لا یستوون عند الله والله لا یهدی القوم الظالمین‏» .
آیا سیراب کردن حجاج و آباد ساختن مسجد الحرام را همانند [عمل ] کسی قرار دادید که ایمان به ایزد و روز قیامت آورده و در راه او جهاد کرده است؟ [این هر دو]، هرگز، نزد ایزد، مساوی نیستند ایزد، گروه ظالمان را هدایت نمی‏کند.

تفسیر آیه در کلام اهل تسنن

دانش‏مند معروف اهل سنت، حاکم حسکانی، از بریده نقل می‏کند که شیبه و عباس، هر کدام، بر دیگری افتخار می‏کردند. علی علیه السلام از کنار آن دو می‏گذشت، از افتخار کردن آنان پرسش کرد عباس گفت: امتیازی به من داده شده که احدی ندارد و آن، مسئله‏ی آب دادن به حجاج است.
شیبه گفت: «من، تعمیر کننده‏ی مسجد الحرام (و کلیددار کعبه) هستم.
علی علیه السلام گفت: «با این‏که از شما حیا می‏کنم، اما باید بگویم، با این سن کم، افتخاری دارم که شما ندارید» .
آن دو پرسیدند: «کدام افتخار؟ !» .
حضرت فرمود: «من، با شمشیر، جهاد کردم تا شما ایمان به ایزد و پیامبر آوردید!» .
پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را خواست و از ماجرا پرسش کرد. ناگاه جبریل نازل شد و گفت: «ای محمد! پروردگارت، به تو سلام می‏رساند و می‏گوید که این آیات را بر آن‏ها بخوان: «اجعلتم سقایة الحاج...» (14)

پی‏نوشت‏ها:

1.تفسیر نمونه، آیه الله مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، ج 2، ص 46 ; رک: الغدیر، ج 2، ص 44.
2.نک: شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 3، ص 270 ; احیاء العلوم، غزالی، ج 3، ص 238 ; نزهة المجالس، صفوری، ج 2، ص 209 ; فصول المهمه، ابن صباغ مالکی; تذکرة الخواص، سبط ابن جوزی حنفی، ص 21 ; مسند احمد حنبل، ج 1، ص 348 ; تاریخ طبری، ج 2، ص 101 تا 99 با سیره‏ی ابن هشام، ج 2، ص 291 با تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 29.
3.رک: مسند احمد حنبل، ج 1، ص 231 (طبع مصر) ; همان، ج 23، ص 212 ; همان، ج 21 ص 150 ; خصایص نسائی، ص 28.
4.رک: تفسیر فخر رازی، قرطبی، روح المعانی و کشاف زمخشری، ذیل آیه 29 و 30 از سوره‏ی مطففین; تفسیر نمونه، ج 26، ص 238 و 284 ; تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 4 و 535 ; تفسیر احسن الحدیث ج 8، ص 324 و ج 11، ص 68 ; تفسیر البیان، ج 2، ص 99 ; ج 3، ص 556 ; تفسیر الجدید ج 6، ص 365 ; تفسیر الکاشف، ج 1، ص 196 و ج 2، ص 414.
5.نک: صحیح مسلم، ج 7، ص 120 ; مسند احمد بن حنبل، ج 1، ص 185 ; تفسیر طبری، ج 3، ص 192 ; مستدرک حاکم نیشابوری، ج 3، ص 150 ; دلائل النبوة، حافظ ابو فهیم اصفهانی، ص 297 ; روح المعانی، آلوس، ج 3، ص 167 ; کشاف زمخشری، ج 1، ص 193 ; فصول المهمة ابن صباغ، ص 108 ; الجامع لاحکام القرآن، علامه قرطبی، ج 3، ص 104.
6.تفسیر نمونه، ج 25، ص 7.
7.تفسیر المیزان (مترجم)، ج 1، ص 49 ; تفسیر البرهان، علامه بحرانی، ج 1، ص 50.
8.همان; رک: تفسیر نمونه، ج 19، ص 40 ; تفسیر المیزان، ج 15، ص 406 ; تفسیر مجمع البیان، ج 6، ص 427.
9. نک: تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 290 و 291.
10. رک: تفسیر نمونه، ج 2، ص 267 ; تفسیر نور ; حجة الاسلام قراشی، ج 1، ص 549 ; و تفسیر مراغی، ج ، ص .
11.نک: تفسیر قرطبی، ح 10، ص 6743 ; مجمع البیان، روح البیان، روح المعانی، المیزان وتفسیر ابو الفتوح رازی، ذیل آیه 12 سوره معارج; مناقب ابن مغازلی شافعی، ص 245.
12.رک: الغدیر، علامه امینی، ج 3، ص 107 تا 111 ; احقاق الحق، قاضی نور الله شوشتری، ج 3، ص 157 تا 171 ; تفسیر نمونه، ج 25، ص 345 ; تفسیر احسن الحدیث، ج 12، ص 274 ; الجدید، ج 7، ص 283 ; حجة التفاسیر، ج 7، ص 139 ; الکاشف، ج 4، ص 670 ; کشف الاسرار، ج 10 ص 319.
13.نک: تفسیر طبری، فخر رازی و آثار اصحاب النزول واحدی، تفسیر خازن بغدادی، معالم التنزیل بغوی، مناقب ابن مغازلی و جامع الاصول ابن اثیر.
برای توضیح بیش‏تر در باره‏ی این حدیث و شخصیات مدارک آن به احقاق الحق مرحوم شوشتری، ج 3، ص 122 تا 127 مراجعه کنید.
14.تفسیر نمونه، ج 7، ص 322 .
نیز به; تفسیر الکاشف، ج 5، ص 201 ; تفسیر الحدید، ج 4، ص 158 تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 535 ; تفسیر نمونه، ج 7، ص 322 مراجعه کنید.

منبع: ماهنامه مبلغان
/الف