شمس العلما مولوي محمدحسين بن محمد باقر متخلص به آزاد (1245-1330ق) از نويسندگان و شاعران اردو و فارسي در قرن سيزدهم هجري. جد اعلاي او مولانا محمد شکوه که از مجتهدان شيعه بود از همدان به هند رفته در دهلي ساکن شد و از سوي شاه عالم پادشاه تيموري و مسلمان هند به گرمي پذيرفته شد. محمداشرف و محمداکبر پسر و نواده‌ي محمد شکوه نيز مجتهد بودند و در مدرسه‌اي که در دهلي بنا کرده بودند به تدريس مي‌پرداختند.
آزاد تحصيلات خود را نزد پدر و در مدرسه‌ي خانوادگي شروع کرد و در آنجا علوم شرعي و ادبي را فرا گرفته در فقه تشيع و تسنن هر دو تبحر يافت و نزد ذوق و سپس حکيم آقاجان نظم و نثر اردو را فرا گرفت. او نخستين مقالات خود را در هفته نامه‌اي که پدرش بنام اخبار دهلي تأسيس کرده بود مي‌نوشت، ولي ناگهان آتش انقلاب در سال 1857م روشن شد و خانه و دفتر و چاپخانه و کتابخانه‌ي مولي محمدباقر به تاراج رفت. خود او را هم به اتهام کشتن يک انگليسي به نام «تيلور» که از معلمان مدرسه‌ي او بود محکوم و مقتول کردند.
آزاد ناچار از دهلي متواري شد و چند سال در شهرهاي مختلف هند سرگردان بود تا اينکه سرانجام به استادي عربي دانشکده‌ي دولتي لاهور و دانشکده‌ي السنه‌ي شرقيه‌ي دانشگاه پنجاب برگزيده شد. آزاد در سالهاي آخر عمر بيمار و دچار اختلالات روحي گشت و اين حال چند سال دوام داشت؛ تا آنکه در 22 ژويه 1910م (شب عاشورا) در لاهور درگذشت و در گورستان «کربلاي گامي شاه» مدفون گرديد.
مولوي محمدحسين آزاد از نويسندگان بلند آوازه و صاحب سبک اردوست. برخي از آثار او عبارتند از: نگارستان فارس در تاريخ ادبيات ايران؛ نظم آزاد، مجموعه‌ي اشعار او؛ آب حيات، که مهمترين تأليف اوست و در تاريخ ادبيات اردو نوشته است؛ قند پارسي که در ايران منتشر شده است؛ جامع القواعد، در شرح احوال رجال دربار اکبر؛ ديوان ذوق؛ لغت آزاد که بعد از بازگشت از ايران تأليف کرده است؛ دراماي اکبر که در مجله‌ي مخزن لاهور منتشر شده است؛ آموزگار پارسي که بعد از بازگشت از ايران تأليف کرده است و کتب درسي فارسي و اردو و سنن اسلام.
کتابنامه:
مقدمه‌ي آب حيات به قلم آزاد، چاپ لاهور، 1950؛ تاريخ ادب اردو ترجمه‌ي اردو از انگليسي به وسيله‌ي ميرزا عسکري، 490 به بعد؛ اردو دايره معارف اسلاميه؛ دائرة المعارف اسلام.
منبع مقاله : آزاد تحصيلات خود را نزد پدر و در مدرسه‌ي خانوادگي شروع کرد و در آنجا علوم شرعي و ادبي را فرا گرفته در فقه تشيع و تسنن هر دو تبحر يافت و نزد ذوق و سپس حکيم آقاجان نظم و نثر اردو را فرا گرفت. او نخستين مقالات خود را در هفته نامه‌اي که پدرش بنام اخبار دهلي تأسيس کرده بود مي‌نوشت، ولي ناگهان آتش انقلاب در سال 1857م روشن شد و خانه و دفتر و چاپخانه و کتابخانه‌ي مولي محمدباقر به تاراج رفت. خود او را هم به اتهام کشتن يک انگليسي به نام «تيلور» که از معلمان مدرسه‌ي او بود محکوم و مقتول کردند.
آزاد ناچار از دهلي متواري شد و چند سال در شهرهاي مختلف هند سرگردان بود تا اينکه سرانجام به استادي عربي دانشکده‌ي دولتي لاهور و دانشکده‌ي السنه‌ي شرقيه‌ي دانشگاه پنجاب برگزيده شد. آزاد در سالهاي آخر عمر بيمار و دچار اختلالات روحي گشت و اين حال چند سال دوام داشت؛ تا آنکه در 22 ژويه 1910م (شب عاشورا) در لاهور درگذشت و در گورستان «کربلاي گامي شاه» مدفون گرديد.
مولوي محمدحسين آزاد از نويسندگان بلند آوازه و صاحب سبک اردوست. برخي از آثار او عبارتند از: نگارستان فارس در تاريخ ادبيات ايران؛ نظم آزاد، مجموعه‌ي اشعار او؛ آب حيات، که مهمترين تأليف اوست و در تاريخ ادبيات اردو نوشته است؛ قند پارسي که در ايران منتشر شده است؛ جامع القواعد، در شرح احوال رجال دربار اکبر؛ ديوان ذوق؛ لغت آزاد که بعد از بازگشت از ايران تأليف کرده است؛ دراماي اکبر که در مجله‌ي مخزن لاهور منتشر شده است؛ آموزگار پارسي که بعد از بازگشت از ايران تأليف کرده است و کتب درسي فارسي و اردو و سنن اسلام.
کتابنامه:
مقدمه‌ي آب حيات به قلم آزاد، چاپ لاهور، 1950؛ تاريخ ادب اردو ترجمه‌ي اردو از انگليسي به وسيله‌ي ميرزا عسکري، 490 به بعد؛ اردو دايره معارف اسلاميه؛ دائرة المعارف اسلام.
گروه نويسندگان، (1391) دائرةالمعارف تشيع، تهران: حکمت، چاپ اول.
