نویسنده: محمدتقی فعّالی

1) سنّت اهتدا

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس به فعلی راضی باشد همان گونه است که آن فعل را انجام داده است. (1)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس در عبادت خود را مشهور سازد، او را در دینش متهم سازید، زیرا خداوند، شهرت در عبادت را ناخوش دارد. (2)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
انسان بخیل، آرامش ندارد، شخص حسود، لذّت نمی‌برد، انسان دلتنگ، وفا نمی‌بیند و برای دروغ گویی، جوانمردی نیست. (3)

2) انسان سرنوشت ساز

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
زمانی که حاکمان، دروغ پیشه کنند، باران نمی‌آید. هنگامی که حاکم دولت، ظلم کند، پایه‌های حکومت سست می‌شود و در صورتی که زکات پرداخت نشود دام‌ها می‌میرند. (4)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بین خداوند و کسی خویشاوندی وجود ندارد و انسان جز با عبادت خداوند به ولایت او نمی‌رسد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره به فرزندان عبدالمطلب می‌فرمایند: «به واسطه‌ی اعمال خود نزد من بیایید نه به خاطر خویشاوندی که با من دارید. (5)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خیر و خوبی تا زمانی که امّت من به یکدیگر محبت نماید، ادای امانت کنند، از حرام پرهیز نمایند، مهمان را بزرگ بدارند، نماز بپا دارند و زکات پرداخت نمایند همراه آنها است، اما در غیر این صورت، دچار قحطی و خشکسالی می‌گردند. (6)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
از ظلم بپرهیزید؛ زیرا که آزار دادن دیگران باعث فساد درون و خرابی بلاد می‌شود. (7)

3) اخلاق محوری

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
به زیادی نماز، روزه، حج و دیگر اعمال عبادی و زمزمه‌های شبانه‌ی انسان‌ها نگاه نکنید؛ بلکه به راستگویی و امانت داری آنان توجّه کنید. (8)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
می گویم، در حالی که من علی بن موسی بن جعفر (علیه السلام) هستم، خداوند، امیرمؤمنان [مأمون] را با درستی و راستی تقویت کند. در امر ارشاد، او را موفق بدارد. آنچه که از حقّ ما در نزد دیگران نامعلوم بود می‌شناساند. ارحامی که قطع شده بود وصل کرد. کسانی که می‌ترسیدند و خوف داشتند امان داد. بلکه انسان‌ها را زنده کرد. اجتماع را ایجاد کرد در حالی که این چنین نبود. رضایت خداوند را که جزایی جز از نزد او اراده نمی‌شد، خواستار بود. خداوند اجر احسان کنندگان را از بین نمی‌برد. (9)

4) امام مداری

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
کسی که وصل کند کسی را که ما قطع کردیم یا کسی که قطع کند کسی را که ما وصل کردیم یا کسی که عیب ما گوید یا کسی که مخالف ما را اکرام کند از ما نیست و ما از او نیستیم. (10)
ابن صالح هِرَوی از حضرت رضا (علیه السلام) روایت می‌کند که از آن بزرگوار شنیدم فرمودند: خداوند رحمت کند بنده ای را که امر ما را احیا کند. سپس اظهار می‌دارد پرسیدم چگونه می‌توان امر شما را احیا کرد؟ امام رضا (علیه السلام) فرمودند"
کسی که علوم ما را آموزش می‌گیرد و به مردم آموزش می‌دهد. حقیقتاً در صورتی که مردم محاسن سخن ما را بدانند از ما تبعیّت می‌کنند. (11)

5) عقلانیّت دینی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
دوست هر انسان عقل او و دشمنش جهل اوست. (12)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خداوند در آغاز عقل را آفرید و فرمود: سوگند به عزّتم و جلالم که چیزی از تو زیباتر و محبوبتر نیافریدم. براساس تو می‌دهم و می‌گیرم. (13)
عقل یعنی رهایی از غصّه، نرم خویی با دشمن و مدارا نمودن با دوستان. (14)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
علت و سرّ واجب شدن نماز اموری است: اقرار به ربوبیت حقّ عزّ و جلّ و خلع امثال و اضداد از او؛ ایستادن در مقابل جبار جلّ جلاله با حالتی خوار و نیازمندانه؛ خضوع و اعتراف به گناه و درخواست عفو آن‌ها و گذاردن صورت در هر روز پنج بار روی خاک به خاطر تعظیم و بزرگداشت حقّ عزّ و جلّ؛ متذکر خدا بودن و فراموش نکردن او؛ خاشع و خاضع بودن در مقابل حضرتش و راغب و طالب بودن در زیادی دین و دنیا و انزجار از غیر خدا؛ مداومت بر ذکر حقّ عزّ و جلّ در شب و روز تا بدین ترتیب، بنده، سید و سرور و مدبّر و خالق را فراموش نکند تا به طغیان او منتهی گردد و در این به یاد بودن بنده پروردگار خود را، فایده ای که هست آن است که از معاصی منزجر گردیده و باعث می‌شود از انواع فساد کناره بگیرد. (15)

بیشتر بخوانید:روابط اجتماعی در سبک زندگی رضوی

6) حق مداری و مسئولیت پذیری

یک) رفتار متعهّدانه

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
از حقوق واجب مسلمانان، زکات در مال، نرم خویی با دوستان، صله‌ی رحم و گشاده دستی بر اهل خانه است. هرگاه نعمتی از کسی به من برسد، حتماً مسئولیتم را در قبال او انجام خواهم داد. (16)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
کسی که در رعایت حقوق برادران دینی کوتاهی کند شیعه‌ی ما نیست. (17)

دو) مسئولیت پذیری و بهداشت روانی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بار مسئولیت خویشتن را خودت باید بر دوش بگیری. اگر از انجام وظیفه شانه خالی کنی، دیگری بار مسئولیت تو را حمل نخواهد کرد. (18)

7) ارزش‌های اجتماعی

یک) ارزش‌های مثبت

الف) خوش بینی و امیدبخشی

حسین بن ثویر می‌گوید که روزی به محضر ابوالحسن الرضا (علیه السلام) وارد شدیم و به ایشان عرض کردیم ما در وسعت رزق قرار داریم و روزگار بر ما آسان می‌گذرد. در این لحظه حضرت رضا (علیه السلام) حالشان منقلب شد و این گونه فرمودند:
وسعت رزق و آسان گیری روزگار به این دلیل است که شما به خداوند حسن ظن دارید. (19)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
به خدا حسن ظن داشته باشید، زیرا خداوند عز وجل فرمود: من به بنده‌ی مؤمنم همان گونه نگاه می‌کنم که او به من. اگر خوب نگاه کند خوب نگاهش می‌کنم و اگر بد، بد. (20)
امام رضا (علیه السلام) به نقل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
در هر قضای الهی، خداوند برای مؤمن خیرخواهی می‌کند. (21)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هیچ سخنی صحیح نیست مگر اینکه مبتنی بر عمل باشد، هیچ عملی صحیح نیست مگر اینکه نیّت در آن دخیل است و هیچ نیّتی صحیح نیست مگر اینکه مطابق سنّت باشد. (22)

ب) زهدگرایی و قناعت ورزی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
آن کس که به کمتر از قوت زندگی قناعت کند، همیشه آماده‌ی رسیدن مرگ و از زندگی، خسته و ناراحت باشد. (23)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
قناعت نفس، آدمی را نگه می‌دارد و باعث عزّت و قدرت آن می‌شود.
مسیر قناعت را طی نکرد مگر کسی که یا متعبّد است و اجر آخرت می‌خواهد یا کریم است و از سرزنش انسان‌ها دوری می‌کند. (24)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس در رزق قناعت نکند و به رزق زیاد مایل باشد، خداوند هم از او عمل زیاد خواهد خواست. هر کس به روزی اندک اکتفا کند، خداوند نیز درباره‌ی او به عمل قلیل بسنده کند. (25)

ج) صداقت

امام رضا (علیه السلام) ذیل آیه‌ی 119 سوره‌ی توبه فرمود:
همانا مراد از صادقون، امامان شیعه هستند و منظور از صدیقون کسانی هستند که از آنان اطاعت می‌کنند. (26)

د) بردباری

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مؤمن، مؤمن نمی‌شود مگر اینکه در او سه ویژگی باشد... و صبر در سختی‌ها و بلایا. (27)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
ما اهل بیت، گذشت را از آل یعقوب (علیه السلام)، شکر را از آل داود (علیه السلام) و صبر را از آل ایوب (علیه السلام) به ارث برده ایم. (28)
حسن بن شاذان نامه ای به امام رضا (علیه السلام) می‌نویسد و در آن از جور ظالمان شکوه می‌کند. حضرت با خط خویش می‌نویسند:
همانا خداوند از اولیایش بر صبر در دولت باطل و میثاق او گرفته است، پس صبور باش. (29)
امام رضا (علیه السلام) خطاب به محمدبن ابی نصر چنین فرمود:
بر شما باد صبوری. همانا فرج در یأس می‌آید. کسانی که قبل از شما بودند از شما صبورتر بودند. امور دنیا بر اساس مشیّت خدا رخ می‌دهد.
پس، نسبت به آن بردبار باشید. (30)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
کسی از شیعیان من نیست که به بلایی گرفتار شود و صبر کند، مگر اینکه خداوند برای او اجر هزار شهید بنویسد. (31)
امام رضا (علیه السلام) به مردی از اهل قم چنین فرمود:
با تقوا باشید و بر شما باد سکوت، صبر و حلم، زیرا هیچ انسانی عابد نشد مگر اینکه باحوصله باشد. (32)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
اگر خدا، عزیزی را از کسی گرفت و او صبوری کرد، خداوند در عوض به او بهشت می‌دهد. (33)

هـ) گذشت

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هرگاه دو گروه با یکدیگر نزاع کردند، نصرت خدا به کسی می‌رسد که باگذشت تر باشد. (34)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بهترین بنده‌ی خدا کسی است که هرگاه احسان کند با خوش رویی باشد، هنگام خطا، استغفار کند، هرگاه به او هدیه داده شود شکرگزارد، هر گاه بلایی به او رسد، صبر کند و هرگاه غضبناک شود، گذشت پیشه کند. (35)
امام رضا (علیه السلام) به نقل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
بر شما باد رعایت مکارم الاخلاق، زیرا خداوند مرا بدین منظور مبعوث کرد. مکارم اخلاق این است: از کسانی که ظلم می‌کنند، بگذری. به کسانی که تو را محروم می‌کنند، عطا نمایی. به کسانی که با تو قطع رابطه می‌کنند وصل کنی. کسی که به تو بازگشت نمی‌کند به سوی او بازگردی. (36)

دو) ارزش‌های منفی

الف) پرخاشگری

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مؤمن هرگاه غضب کند، غضبش او را از مدار حقّ خارج نمی‌سازد. (37)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
غضب، کلید هر بدی است. (38)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خداوند به یکی از انبیایش وحی فرمود که هرگاه صبح شد نخستین چیزی که مشاهده کردی آن را بخور، دومین چیز را پنهان کن، سومین چیز را اقبال نما، چهارمین چیز تو را مأیوس نسازد و از پنجمین چیز فرار کن.
صبح، آن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با کوه سیاه بزرگی روبرو شدند و متحیّر ایستادند. اما چون خداوند به خوردن آن امر کرده بود، برای خوردن آن پیش رفتند، اما هر چه نزدیک تر شدند، آن کوه کوچک شد تا اینکه آن را در حد لقمه ای یافتند و خوردند و آن را گواراترین غذا یافتند. آن کوه، غضب بود. هرگاه شخصی غضب کند خود را نمی‌بیند و قدر خود را نمی‌شناسد. اما هرگاه خویشتن را حفظ کند و قدر خویش را بشناسد، غضبش بازایستد تا اینکه در آخر، لقمه ای گوارا خواهد شد. (39)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
از مخاصمه با مردم به شدت بپرهیزید، زیرا خصومت طلبی و پرخاشگری، عیب شما را آشکار می‌کند و باعث سرزنش می‌شود. (40)

ب) دروغ

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هرگاه حاکمان دروغ بگویند، نزول رحمت الهی قطع می‌شود. زمانی که حکمران ظلم کند، پایه‌های حکومت سست می‌شود و در صورتی که زکات پرداخت نشود، دام‌ها از بین می‌روند. (41)

ج) آزار دادن

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سدّ راه (بستن راه) جایز نیست، زیرا در آن ظلم به مردم است. (42)

د) پیروی از هوای نفس

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بپرهیز از نردبانی که بالا رفتنش آسان است. نفس سرکش را به میل و خواهش خود رها نکن، زیرا نابودی اش در خواهش آن است. (43)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر چند بندگان گناهان تازه ئی را که سابقه نداشته ایجاد کنند. خدا برای آنها بلاهائی را که سابقه نداشته ایجاد کند. (44)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
کسی که از چیزی که خداوند در مورد آن وعده‌ی جهنم داده است در حالی که مؤمن است اجتناب و دوری کند، خداوند گناهان وی را از بین می‌برد. (45)

پی‌نوشت‌ها:

1. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص273.
2. طوسی، الامالی، ج6، ص523؛ مجلسی، بحارالانوار، ج67، ص252؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج5، ص320.
3. حرّانی، تحف العقول، ص446؛ مجلسی، بحارالانوار، ج75، ص345.
4. مفید، الامالی، ص 310؛ مجلسی، بحارالانوار، ج70، ص373.
5. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 235؛ مجلسی، بحارالانوار، ج7، ص241 و ج46، ص177. حویزی، نورالثقلین، ج3، ص562.
6. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 29؛ مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص206؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج15، ص254.
7. نوری، مستدرک الوسائل، ج12، ص 103.
8. صدوق، الأمالی، ص 303؛ صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 51؛ مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص9 و ج72، ص114.
9. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 146.
10. مجلسی، بحارالانوار، ج72، ص391؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج16، ص265.
11. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص 307.
12. کلینی، الکافی، ج1، ص 11؛ صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص 258.
13. حرّعاملی، الفصول المهمّة، ج1، ص 115؛ همو، الجواهر السنیة، ص280.
14. فتّال نیشابوری؛ روضة الواعظین، ص8؛ طبرسی، مشکاة الانوار، ص249؛ صدوق، الامالی، ص233.
15. صدوق، علل الشرائع، ج2، ص317.
16. طبرسی، مشکاة الانوار، ص273.
17. کلینی، الکافی، ج6، ص345.
18. همان، ج2، ص 454.
19. کلینی، الکافی، ج8، ص286.
20. حرّعاملی، الجواهر السنیة، ص28؛ حرّ عاملی، الفصول المهمة، ج2، ص 217؛ فیض کاشانی، الوافی، ج4، ص 298.
21. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص 141؛ مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص139.
22. طوسی، تهذی الاحکام، ج4، ص186؛ فیض کاشانی، الوافی، ج1، ص 299؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج1، ص 47.
23. دیلمی، اعلام الدین، ص307، مجلسی، بحارالانوار، ج75، ص357.
24. حلوانی، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ص128، دیلمی، اعلام الدین، ص307.
25. کلینی، الکافی، ج12، ص138، فیض کاشانی، الوافی، ج4، ص408.
26. کلینی، الکافی، ج1، ص 208؛ فیض کاشانی، الوافی،ج2، ص107؛ بحرانی، تفسیربرهان، ج2، ص 170.
27. صدوق، الامالی، ص270.
28. کلینی، الکافی، ج8، ص256؛ فیض کاشانی، الوافی، ج3، ص672.
29. کلینی، الکافی، ج8، ص270.
30. حمیری، قرب الاسناد، ص380.
31. کلینی، الکافی، ج6، ص434.
32. طبرسی، مشکاة الانوار، ص216؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج11، ص288.
33. حمیری، قرب الاسناد، ص389.
34. کلینی، الکافی، ج2، ص 108؛ مفید، الامالی، ص209؛ حرّانی، تحف العقول، ص446.
35. حرّانی، تحف العقول، ص445.
36. مفید، الامالی، ص477؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج11، ص191.
37. حلّی، العدد القویة، ص292.
38. طبرسی، مشکاةالانوار، ص216.
39. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص275؛ صدوق، الخصال، ص267؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج2، ص124.
40. طریحی، مجمع البحرین، ج3، ص345.
41. مفید، الامالی، ص 310؛ طوسی، الامالی، ص 79؛ مجلسی، بحارالانوار، ج70، ص373؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج6، ص188.
42. طوسی، تهذیب الاحکام، ج2، ص221.
43. طبرسی، مشکاة الانوار، ص260.
44. کلینی، الکافی، ج2، ص276؛ طوسی، الامالی، ص228.
45. صدوق، ثواب الاعمال، ص 130؛ مجلسی، بحارالانوار، ج76، ص12؛ حویزی، نورالثقلین، ج1، ص 473.