صنایع دستی، بازتابی از تداوم زندگی گذشته‌ی منطقه‌ی دشمن زیاری

چکیده

منطقه‌ی دشمن زیاری، بخش سرحدی شهرستان نورآباد ممسنی، با طبیعت جذاب و منحصر به فرد و با وجود فاصله‌ی نزدیک به کلانشهر شیراز، همچنان ناشناخته باقی مانده است. طبیعت منطقه‌ی دشمن زیاری دارای درختان، گیاهان، انواع سنگ‌ها، مواد معدنی و حیوانات اهلی بسیاری است. برخورداری از این مواهب طبیعی باعث شده که مردم محلی متناسب با نیاز خود از آنها استفاده کنند و ابزار مورد نیاز زندگی خود را مانند خیگ، تاوار، کِنِفتِر، شَلَنگی، بَند هَشت دَر هَشت و غیره بسازند. این دست ساخته‌ها، کاربردهای متنوعی در زمینه‌های کشاورزی، دامداری و خانگی دارند. پژوهش حاضر درصد گردآوری اطلاعات از چگونگی سازگاری مردم محلی با طبیعت منطقه با روش توصیفی - میدانی (مصاحبه و تهیه‌ی عکس) انجام شده است. نتایج این پژوهش نشان داد که مردم بومی با استفاده از طبیعت غنی و متنوع منطقه، ابزارهای مورد نیاز زندگی خود را با کاربردهای متنوع، بدست آورده و از آنها تا به امروز بهره برده‌اند. از این رو، می‌توان گفت منطقه‌ی دشمن زیاری یک موزه‌ی زنده‌ی ارزشمند است. صنایع دستی و حرفه‌های مربوط به آن، جزئی از میراث فرهنگی ملموس و بسیار با ارزش به شمار می‌آیند و باید حفظ و حراست شوند.

کلید واژگان

دشمن زیاری؛ خیگ؛ تاوار؛ کِنِفتِر؛ شَلَنگی؛ بَند هَشت دَر هَشت؛ میراث فرهنگی

مقدمه

یونسکو، در کنفرانس عمومی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد، در نشست خود در پاریس در سال 2003 . م با اشاره به اسناد بین‌المللی حقوق بشر، به ویژه اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر، پیمان بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و پیمان بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، به وابستگی متقابل ریشه‌دار بین میراث فرهنگی ناملموس و میراث فرهنگی و طبیعی ملموس، بر اهمیت میراث فرهنگی ناملموس، به عنوان انگیزه‌ی اصلی تنوع فرهنگی، همچنین حراست از فرهنگ سنتی و فولکلور تأکید کرده است. مواردی، همچون ریشه داشتن در سنت فرهنگی یا تاریخ فرهنگی جامعه‌ی مورد نظر؛ ارزش داشتن آن، بعنوان شاهدی یگانه از یک سنت فرهنگی زنده؛ با تصدیق اهمیت دانش سنتی، به ویژه نظام دانشی بومیان، بعنوان منبع سرمایه‌ی معنوی و مادی و سهم آن در توسعه‌ی پایدار و همچنین نیاز به حفظ و ترویج مناسب؛ با توجه به اینکه فعالیت‌ها، کالاها و خدمات فرهنگی، دربردارنده‌ی هویت‌ها، ارزش‌ها و معانی‌اند. بنابرین ماهیت اقتصادی و فرهنگی نیز دارند و نباید فقط محصولات تجاری تلقی شوند؛ در این باب جای دارند و مستلزم حفظ و حراست هستند (غنمی و همکاران، 560-1386:580).
صنایع دستی و مهارت ساخت آنها به ترتیب جزء میراث فرهنگی ملموس و ناملموس محسوب می‌شوند و یکی از بخش‌های ارزشمند میراث فرهنگی زنده و باقی مانده از سنت و تاریخ فرهنگی منطقه‌ی دشمن زیاری به شمار می‌آیند. دشمن زیاری منطقه‌ی سرحدی شهرستان نورآباد ممسنی در استان فارس است که با وجود قرار گرفتن در فاصله‌ی بسیار نزدیک به کلان شهر شیراز، همچنان بکر و دست نخورده باقی مانده است. برای رسیدن به منطقه‌ی دشمن زیاری سه مسیر پیچ در پیچ و زیبا از میان کوه‌ها، جنگل‌های بلوط، باغات میوه و مزارع وجود دارد که چشم هر بیننده‌یی را محصور خود می‌کند. این سه مسیر در بخش معرفی جغرافیای دشمن زیاری با توضیح بیشتری آمده است.
طبیعت تپه و ماهوری، جنگل‌های بلوط، منابع آبی فراوان، مرتع و چرای دام، سبب شده که روستاییان ابزار مورد نیاز زندگی خود را از چوب، سنگ، پوست، پشم و موی گوسفندان در عین سادگی بسازند، به عنوان مثال، برای رنگ کردن پودهای قالی از گیاهان جنگلی، همچون ریواس، برای خوشبو کردن مشک از پوست میوه‌ی بلوط به نام جَفت، برای وصل کردن چوب‌ها به هم از پوست و روده بز استفاده می‌کنند تا ابزار مخصوص کشاورزی به نام «اُوسَه» ساخته شود. صنایع دستی منطقه، تأکیدی بر انس و سازگاری مسالمت‌آمیز مردم با طبیعت، ساده‌زیستی و تلاش آنها برای گذران زندگی است.
هدف از پژوهش حاضر بررسی، ثبت و معرفی صنایع دستی منطقه‌ی دشمن زیاری و همچنین اثبات این نکته‌ی مهم است که صنایع دستی فقط به محصولات تزئینی و تجاری محدود نمی‌شود؛ بلکه هر گونه ابزاری که به فرمان ذهن و با دست بشر با کاربردهای متنوع اقتصادی، تزئینی، کشاورزی، باغداری، دامداری و خانگی ساخته شود، صنایع دستی قلمداد می‌شود. اینها میراث فرهنگی ارزشمند سرزمین کهن ایران هستند که باید حفظ و حراست شوند تا بدین وسیله علاوه بر جلوگیری از فراموشی آنها، در اختیار آیندگان قرار گیرند. در نتیجه‌ی حفظ و حراست از میراث فرهنگی، آیندگان با نبوغ و هنر پدران و مادران خود آشنا می‌شوند و به چگونگی گذران زندگی و استفاده‌هایی که مردم در گذشته از طبیعت اطراف خود می‌کردند، بدون آن که ضرری به طبیعت بزنند، پی می‌برند.
در این پژوهش ابتدا به معرفی منطقه‌ی دشمن زیاری (جغرافیایی، تاریخی) پرداخته شده، سپس انواع صنایع دستی منطقه بر اساس جنس (پوست، مو و پشم، چوب، سنگ) و نوع کارکرد (خانگی، صنعتی، کشاورزی، دامداری) معرفی و تقسیم‌بندی شده‌اند.

روش‌شناسی و پیشینه‌ی پژوهش

پژوهش حاضر از نوع توصیفی و به شیوه‌ی اسنادی و میدانی است. برای گردآوری اطلاعات در بخش معرفی منطقه از منابع اسنادی و میدانی، همچون پژوهش‌های سازمانی و بازدیدهای میدانی و در بخش یافته‌ها از مصاحبه و تهیه‌ی عکس استفاده شده است که در این نوشتار از هر نوع صنایع دستی با توجه به تقسیم‌بندی بر اساس چوب، سنگ، پوست، پشم و مو چند تصویر، بعنوان نمونه آورده شده است. از آنجا که نام‌های صنایع دستی، بومی و به گوش لری هستند، برای تلفظ بهتر، هر واژه آوانگاری شده و در انتهای پژوهش، جدول راهنمای آوانگاری نیز ذکر شده است.
در مورد صنایع دستی و اهمیت این منابع ارزشمند، پژوهش‌هایی که تاکنون انجام شده است، بیشتر با رویکرد صنایع ظریف، تزئینی و با قابلیت خرید و فروش بوده است. با توجه به دست‌نخورده بودن منطقه‌ی دشمن زیاری و اینکه تاکنون در مورد صنایع دستی این منطقه، به ویژه صنایع دستی کمتر مورد توجه، پژوهشی انجام نشده است، این پژوهش که شامل همه‌ی انواع صنایع دستی خانگی، کشاورزی و دامداری است، در نوع خود کاری مستقل و جدید محسوب می‌شود؛ زیرا استفاده از صنایع دستیِ مورد پژوهش در این نوشتار، بسیار محدود شده و با توجه ماشینی شدن صنایع، بندرت در بازارها یافت می‌شوند.

معرفی منطقه‌ی دشمن زیاری

منطقه دشمن زیاری با وسعت 963/7 کیلومتر مربع با طول جغرافیایی 51 تا 52 درجه‌ی شرقی و عرض جغرافیایی 29 تا 30 درجه‌ی شمالی در شمال شرقی شهرستان ممسنی، در استان فارس، واقع شده است. این منطقه از جهت شمال به شهرستان سپیدان؛ از جهت شرق به شهرستان شیراز؛ از جهت جنوب غربی به شهرستان کازرون و از طرف غرب به بخش مرکزی (بخش بَکِش) شهرستان ممسنی منتهی می‌شود.
این منطقه با 10000 نفر جمعیت متشکل از دو دهستان، با عناوین دشمن زیاری با مرکزیت روستای «بنه دروازه» یا دولت‌آباد و «مشایخ» با مرکزیت روستای مشایخ است. این منطقه، 52 آبادیِ دارای سکنه دارد: 21 آبادی در دهستان مشایخ و 31 آبادی دیگر در دهستان دشمن زیاری واقع شده‌اند. عوامل آب و هوایی و ناهمواری‌ها، نظام اجتماعی، نوع اقتصاد و معیشت، عوامل قومی، مذهب، آداب و سنن بصورت متقابل بر نحوه‌ی استقرار و زیست سکونتگاه‌های این منطقه تأثیرگذار بوده است. (تکم، 1:1385).
از لحاظ ویژگی‌های محیطی، منطقه‌ی دشمن زیاری متشکل از تپه ماهوارها و مناطق کوهستانی است و عموماً روستاها کم جمعیت هستند و در دامنه‌ها استقرار یافته‌اند. شغل بیشتر مردم دامداری و باغداری است. کشاورزی بصورت بسیار محدود در حد رفع نیاز خود روستاییان صورت می‌پذیرد؛ بطوری که برای کشت گندم از تپه‌ها و برای کشت برنج از حواشی باریک رودخانه‌ها در دره‌ها (چم) استفاده می‌شود؛ ولی باغ‌های انگور این منطقه، انگور و غوره‌ی منطقه‌ی دشمن زیاری را در سطح استان و حتی کشور معروف کرده است.
بدلیل توپوگرافی منطقه، جاده‌ها دارای پیچ و خم بسیاری هستند. برای رسیدن به منطقه‌ی زیبا و بکر دشمن زیاری از شیراز دو مسیر پر پیچ و خم از میان جنگل‌های بلوط و کوه‌ها و یک مسیر از بخش مرکزی ممسنی وجود دارد. مسیر نخست، در جاده‌ی شیراز به سپیدان، بعد از شول سنگر فرعی در سمت چپ قرار دارد که از این مسیر وارد بخش «وَراَفتو» (2) (رو به آفتاب) می‌شویم. مسیر دوم، در جاده‌ی شیراز به بوشهر بعد از «خان زنیان» سمت راست، وارد فرعی شده که در ابتدای این مسیر دریاچه‌های زیبای «هفت برم» دیده می‌شوند و با عبور از جنگل‌های درهم تنیده و پر پشت بلوط، وارد بخش «نِسَ» (3) (رو به سایه) می‌شویم. مسیر سوم از طرف بخش مرکزی شهرستان ممسنی است. این مسیر با عبور از «تَنگ بَوان»، معروف و شگفت‌انگیز که به نقل از جغرافیدانان مسلمان یکی از چهار بهشت گمشده‌ی جهان اسلام است، وارد خاک دشمن زیاری می‌شود. تَنگه بَوان که در گویش محلی به آن «تَنگ بُون» می‌گویند، بخش بکش شهرستان ممسنی را به بخش دشمن زیاری متصل می‌کند. ارتفاعات واقع در این محدوده، جزء سلسله جبال زاگرس هستند. این ارتفاعات به تبعیت از چین‌خوردگی زاگرس، جهتی شمال غربی - جنوب شرقی دارند و سطح دریا بین 1500 تا 2930 متر بلندتر هستند. آب و هوای این محدوده، تحت تأثیر توده‌های هوایی که از سمت غرب و جنوب غرب به کشور وارد می‌شوند و بعضاً در فصول سرد، توده‌ی هوای قطبی دریایی که از شمال کشور به این سمت نفوذ می‌کنند، قرار دارد. این منطقه به لحاظ بارندگی از وضعیت مناسبی برخوردار است؛ بگونه‌یی که بعد از شهرستان سپیدان، بیشترین بارندگی استان در این محدوده وجود دارد و موجب افزایش تنوع اکوسیستم در منطقه می‌شود. اقلیم آن از نوع مدیترانه‌یی تا نیمه مرطوب و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌هایی ملایم و مطبوع است (سازمان حفاظت محیط زیست استان فارس، 6:1391-96).
کوه‌های بلند دشمن زیاری عبارتند از: کوه تاسک با ارتفاع 3150 متر که نه تنها بلندترین کوه منطقه‌ی دشمن زیاری است؛ بلکه بلندترین و مرتفعترین کوه ممسنی محسوب می‌شود و تا خرداد ماه قله‌ی آن پوشیده از برف است. این که منبع آبی رودخانه‌های متعددی است که معروفترین آنها رودخانه‌ی «قره آغاج» است. کوه «نار» با ارتفاع 2700 متر و کوه «شازکی» به ارتفاع 2600 متر، نسبت به کوه «تاسک» دارای شیب کمتر؛ اما از پهنا و درختان بیشتری برخوردارند. کوه شازکی در امتداد خود به کوه معروف به «لیزکی»، مشترک بین بخش بکش، بخش کوهمره و دشمن زیاری، متصل می‌شود که به سبب وجود مقدار فراوانی گیاه لیزک (بن سرخ) به این نام شهره شده است (تکم، 17:1385).
ریزش‌های جوی مناسب، کوهستانی بودن و جود سازمانده‌های آهکی آسماری و رسوبات دریاچه‌یی، منطقه را از نظر آب‌های سطحی در وضعیت نسبتاً خوبی قرار داده است و عموماً آب مورد نیاز فعالیت‌های کشاورزی آبی از این طریق تأمین می‌شود (همان: 4-3). آب‌های سطحی منطقه‌، در قالب آبشار (آبشار حسنی پاچر و پا قلعه)، رودخانه‌ها (دِه گِردو، بَوا، تیکُل، بالمینگون، شور، فهلیان)، چشمه‌ها (سَر اُو رو، کِریکَک، سیرمَ و غیره) و نهرها خودنمایی می‌کند. همین امر سبب جذب گردشگر داخلی نیز شده است؛ گردشگرانی که از نعمت وجود چشمه و رود و آبشار، به طور کافی لذت می‌برند. با این وجود هنوز بسیاری از چشمه‌های منطقه‌ی دشمن زیاری ناشناخته مانده‌اند. در منطقه‌ی دشمن زیاری، نزولات جوی، بستر مناسبی را برای حیات جانوری و ایجاد سایت جنگلی و مرتعی از گونه‌های مختلف گیاهی (بلوط، زبان گنجشک، بَنیو، کِیکُم و غیره) فراهم کرده است. انواع گونه‌های گیاهی، درختی و درختچه‌یی منطقه با توجه به شرایط ارتفاعی و جوی متنوع است که هر کدام دارای ارزش خوراکی، دارویی، صنعتی و علوفه‌یی بالایی هستند.
منطقه‌ی دشمن زیاری درگذشته به «تیرمردان» معروف بوده که تاریخ آن کمتر مورد پژوهش قرار گرفته است. بر طبق گفته‌ی جغرافیدانان مسلمان، همچون ابن خردادبه، ابن‌بلخی و غیره نام این منطقه، تیرمردان و آبادی‌های معروف آن، دیه ‌گوز، حراره، کرکان و ... بوده‌اند. طوایف پهونده، بلمینی، کرکانی، گلگونی تا دوره‌ی صفویه ساکنان سرزمین تیرمردان بوده‌اند. گویا این طوایف به دلایلی از این منطقه کوچانده و پراکنده شدند. وجود چند اثر شهر سوخته در منطقه نشان می‌دهد که آبادی‌های تیرمردان در آتش سوخته است (مجیدی کرائی، 74:1387).
در نهایت ایل دشمن زیاری به همراه سه ایل دیگر ممسنی در اواخر دوره‌ی صفویه به این منطقه کوچ کرده و نام خود را بر این منطقه نهاده‌اند. مرزهای جغرافیای دشمن زیاری یا همان تیرمردان قدیم بسیار گسترده‌تر از مرزهای کنونی بوده و شامل شعب «بوان»، بخشی از «دشت شاهان جاوید»، «قلعه سفید» و بخشی از «سپیدان» می‌شده است؛ اما در طی ادوار مختلف تاریخ، این حدود تغییر کرده و هر قسمتی از آن به بخشی دیگر ارتقا یافته است. مردم این منطقه همگی لرزبان و بر مذهب شیعه‌ی دوازده امامی هستند.

یافته‌ها

صنایع پوست

طبیعت، مراتع بسیار مناسبی به چارپایان این مردم هدیه داده و این شرایط، فرصت مناسبی، برای پرورش دام‌هایی مانند بز، گوسفند، گاو و دیگر چارپایان، چون الاغ و قاطر برای ساکنان منطقه فراهم آورده است. البته از بین این چارپایان، پرورش بز جایگاه ویژه‌یی دارد؛ زیرا این چارپا حیوانی تیز و چابک و برای طبیعت کوهستانی این منطقه مناسبتر است. علاوه بر آن، نگهداری بز نسبت به گوسفند و گاه راحتتر است. روستاییان از همه‌ی اجزاء دام، مانند پشم، مو، پوست و غیره استفاده‌های مفیدی می‌کنند. از پوست بز، مَشک درست می‌کنند و از پوست گوسفند «هَمبون» (4) می‌سازند؛ زیرا پوست گوسفند نازک و برای ساخت همبون مناسبتر است و زود سفید می‌شود؛ ولی برای ساخت مشک مناسب نیست؛ اما پوست بز محکمتر و برای مشک بهتر است. از مشک برای خنک نگهداشتن و نگهداری دوغ و آب و عمل دوغ زدن، استفاده می‌شود. علت استفاده از مشک در گذشته آن بود که مانند امروز وسایل خنک کننده‌ی مدرن وجود نداشت. امروزه هم عشایر و برخی از روستاییان منطقه از مشک استفاده می‌کنند؛ زیرا فواید نگهداری آب و دوغ را در مشک فراوان می‌دانند. در جدول شماره‌ی 1 انواع فراورده‌های صنایع پوستی را که روستاییان منطقه‌ی دشمن زیاری در زندگی روزمره‌ی خود از آن بهره می‌برند، آورده شده است.
جدول شماره‌ی 1: صنایع پوست منطقه‌ی دشمن زیاری (مصاحبه با: یدالله کشاورز، 1392).

ردیف	اسم	آوانگاوی	جنس	مورد استفاده	کاربرد
1	مَشک	Mašk	پوست بز	نگهداری آب، زدن دوغ	خانگی
2	خیگ	Xig	پوست بز	نگهداری دوشاب و روغن	خانگی
3	خیگول	Xigūl	پوست بز	نگهداری روغن و شیره انگور	خانگی
4	مَشکول	Maškūl	پوست بز	نگهداری دوغ	خانگی
5	دولچَ	Dūlča	پوست بز	خنک نگهداشتن آب (تصویر شماره‌ی 1)	خانگی
6	هَمبون	Hambūn	پوست گوسفند	نگهداری آرد	خانگی

صنایع پشم و مو

پشم و موی گوسفندان نیز بسیار مورد استفاده‌ی مردم منطقه قرار می‌گیرد. اهالی، بعد از پرچ کردن (اصلاح پشم گوسفندان و موی بز) گوسفندان و بزها، پشم و موی آنها را دور نمی‌ریزند؛ بلکه آن را برای بهره‌هایی که در زندگی روزمره از آن خواهند برد، نگه می‌دارند. برای نمونه‌، موی بز و پشم گوسفند را با پره نخ‌ریسی (دوک نخ‌ریسی)، بصورت بندهای محکم در آورده و با این بندها، وسایل خانگی، کشاورزی و دامداری را می‌بافند. این بندها را با گیاهانی، مانند ریواس، پوست گردو، پوست خوشک، پوست بنه و ... رنگ می‌کنند.
گاهی رنگ تنها تفاوت زیبایی‌ها را نشان می‌دهد. همچنان که نوع رنگی بند را برای تزئین خانه و جهیزیه‌ی عروس استفاده می‌کنند و نوع ساده، سیاه و سفید آن را هم مانند «حور» و «بند هشت در هشت»، برای کارهای روزمره‌ی خانگی، کشاورزی و دامداری استفاده می‌کنند. حور بر دو نوع است: نوع اول، حورِ گندمی که از موی بز و به رنگ سیاه و سفید ساخته شده و برای حمل گندم از آن استفاده می‌شود. نوع دوم، حور چرخ که از همان موی بز ساخته می‌شود؛ اما در آن از بندهای رنگی استفاده شده و نقش‌هایی هم در آنها ایجاد می‌کنند از این حور چرخ، برای حمل و نگهداری وسایل عروس استفاده می‌شد. به همین سبب و متناسب با جشن عروسی آن را رنگ کرده و از حالت سادگی در می‌آوردند. بند هشت در هشت، نیز دو نوع دارد: نوع اول، بند ساده، سیاه و سفید که از آن برای بستن بار بر روی الاغ استفاده می‌شد و نوع دوم، بند هشت در هشت رنگی که از آن برای بستن وسایل عروس استفاده می‌شد و به همین مناسبت هم آن را رنگ می‌کردند. از موی بز سیاه، برای ساختن «بهون» یا همان سیاه چادرهای عشایری استفاده می‌شود. از این رو بسیار محکم و مقاومند. در جدول شماره‌ی 2 انواع صنایع پشم و موی احشام مورد استفاده در منطقه‌ی دشمن زیاری آورده شده است.
جدول شماره‌ی 2: صنایع پشم و موی منطقه‌ی دشمن زیاری ( مصاحبه با: نورالله صالحی، 1392).

ردیف	اسم	آوانگاری	جنس	مورد استفاده	کاربرد
1	حور چرخ	Hūr čarx	موی بز	ساک لباس	خانگی
2	بند هشت در هشت	Band hašt dar hašt	موی بز و رنگی	برای محکم بستن بار عروس بر اسب	خانگی
3	گلیم	Gelim	پشم ومو	برای تزئین و پوشش رختخوابها	خانگی
4	جاجیم	jǎjim	پشم	برای تزئین و پوشش رختخوابها	خانگی
5	گَبَ	Gaba	بدنه از پشم و ریشه‌اش از موی بز	زیرانداز	خانگی
6	نَمد	Namad	پشم	زیر انداز	خانگی
7	قالی	Ghǎli	پشم	زیرانداز	خانگی
8	چاربندی	Čǎr bandi	موی بز	برای نگهداری وسایل پیرایش	خانگی
9	سٌفره نون پزی	Sofre nūnpazi	پشم و موی بز	برای پهن کردن زیر وسایل نانوایی	خانگی
10	بُهون	Bohūn	موی بز	برای سکونت، همان سیاه چادر	خانگی
11	شَلنگی	Šalangi	موی بز و پشم	نوعی شله	خانگی
12	قلیون دون	Qeliūn dūn	موی بز و پشم	نگهداری	خانگی
13	آیِنَ‌دون	A yena dūn	موی بز و پشم	برای نگهداری وسایل کوچک شانه و غیره	خانگی
14	تی یوری	Ti yūri	موی بز و پشم	برای نگهداری نمک	خانگی و دامداری
15	جُل	Jol	نمد و حور کهنه، گونی‌بندی	بر پشت الاغ می‌گذاشتند، تا بدین وسیله کمر الاغ زخمی نشود	دامداری
16	عرق گیر	Araq gir	پشم	بر پشت اسب، زیر زین می‌گذاشتند	دامداری
17	کُردَک	Kordak	پشم بره و نمد	حفاظت چوپان از سرما و گرما	دامداری
18	تاوار	Tǎvǎr	موی بز	حمل کاه	کشاورزی
19	حور گندمی	Hūr gandomi	موی بز	حمل و نگهداری گندم	کشاورزی
20	شَلَ	Šala	موی بز	حمل وسایل کوچک روزمره	کشاورزی

 

صنایع چوب

در مناطق زاگرس‌نشین از منابع چوب و سنگ استفاده‌ی بیشتری می‌شود. منطقه‌ی دشمن زیاری جنگل‌های انبوه و پرپشتی از انواع درختان دارد و پوشش درختی غالب منطقه، درخت مقاوم و دیر سال بلوط است. بلوط ایرانی Quercus Brantii، با نام‌های بلوط ایرانی، بلوط غرب و بلوط زاگرس شهرت یافته و وجه تسمیه‌ی آن به ایرانی به مناسبت نامی بوده که به گونه‌ی آن داده شده است. این گونه، در خاورمیانه و ناحیه‌ی ایران و ارمنستان انتشار داشته و مرز ناحیه‌ی جنگلی ایرانی - تورانی است. انتشار این گونه در ارتفاعات زاگرس و آذربایجان غربی بیشتر دیده می‌شود (تابش، 146:1392-147). درختان بلوط دارای عمری طولانی هستند که گاه عمر آنها به دو هزار سال می‌رسد. این درخت، بهترین و مرغوبترین و مقاومترین چوب منطقه را بخود اختصاص داده است. انواع درختان موجود در منطقه، عبارتند از: بلوط، بَنیو، کِیکُم، بِرچو، بید، بنه، چنار، سپیدار، تنگس، بادام کوهی و غیره. مردم بومی بخوبی می‌دانند که از چوب کدام درخت و کدام قسمت آن، برای ساخت چه نوع ابزاری استفاده کنند. آنها این آگاهی را از روی تجربه و با توجه به شرایط زندگی آموخته‌اند. اگر چه طبیعت منطقه سخت و دشوار است؛ اما از خود طبیعت، برای تسلط و چیرگی بر آن استفاده می‌کنند؛ بعنوان مثال، خونک ابزاری است که مورد استفاده‌ی زنان دشمن زیاری قرار می‌گیرد. خونک، دایره‌یی از جنس چوب گردو است که در هنگام پخت نان، چانه‌ی نان را به وسیله‌ی تیر (چوبی باریک و تقریباً نیم متری از جنس گردو یا برچو که از آن برای جابجایی چانه‌ی نان استفاده می‌شود و چانه بر روی تاوه‌ی داغ قرار می‌گیرد) بر روی آن پهن می‌کنند. در جدول شماره‌ی 3 انواع دست ساخته‌های چوبی، در منطقه‌ی دشمن زیاری به این ترتیب آورده شده است:
جدول شماره‌ی 3: دست ساخته‌های چوبی منطقه‌ی دشمن زیاری (مصاحبه با: برزین رزمجویی، 1391)

ردیف	اسم	آوانگاری	جنس	مورد استفاده	کاربرد
1	خونک	Xūnak	چوب گردو	صفحه‌یی دایره‌یی شکل هنگام پختن نان چانه‌ی نان را روی آن پهن می‌کنند	خانگی
2	تیر	Tir	چوب بِرچو	برای پهن کردن چانه‌ی نان	خانگی
3	مَلار	Malǎr	چوب بنیو	سه پایه‌یی است، برای نگهداشتن مشک هنگام دوغ زدن	خانگی
4	سرکو کُشکو	Serkū Koškū	چوب گردو، بید، بلوط	برای خرد کردن و له کردن مواد غذایی	خانگی
5	اَلک	Alak	چوب نازک بید و تور فلزی	برای بیختن آرد	خانگی
6	کِنِفتِر اویی	Kenefter oee	چوب بید	حمل مَشک آب و سنگ	خانگی
7	کِنِفتر هیمَ‌ای	Kenefter himaee	چوب بید، بنیو، بلوط	حمل چوب	خانگی
8	برف روب	Barf rūb	چوب بید	برای پاک کردن برف	خانگی
9	کُرکُری مرغ	Korkorimorq	جرگه تاک پوک و چوب بادام تلخ	برای حمل مرغ هنگام جابجایی	خانگی
10	کُرکُری گپو	Korkorigapū	جرگه تاک پوک و چوب بادام تلخ	برای نگهداری گندم	خانگی
11	بوگَردن	Bū garden	بدنه‌اش از چوب بلوط و دسته‌هایش از چوب ارزن	وسیله‌ای گرد برای غلطک کردن و محکم کردن گل پشت بام جهت جلوگیری از نفوذ آب به داخل خانه	خانگی
12	توتَپَ	Tu tapa	چوب بید	چوب پهنی است که برای ضربه زدن و محکم کردن قسمت بَشمهِ (شیربانی) خانه استفاده می‌شود.	خانگی
13	چو پا	Čū pa	چوب بلوط و بید	برای راه رفتن در برف و باران	خانگی
14	تَویزَ و نون‌دون	Tavizahvanūnūun	جرگه تاک پوک و چوب بادام تلخ	برای نگهداری نان	خانگی
15	تَلواره	Talvǎrah	چوب بلوط و بنیو	چهار چوبی که بر آن وسایلی همچون ظروف یا رختخواب می‌گذاشتند.	خانگی
16	جارو	Jǎru	جیدِر	برای تمیز کردن تاوه نان پزی	خانگی
17	سِرکو گپو	Serkūgapū	چوب گردو، بید، بلوط	برای کوبیدن وسفید کردن گندم و برنج	کشاورزی
18	سیخ کَنگر	Six Kangar	چوب بنیو	برای جمع کردن بافه کنگر و کاه	کشاورزی
19	اُوسَه	Osah	پنجه‌هایش از چوب ارزن، دسته‌اش از چوب بید و به وسیله‌ی پوست، مو و یا روده بز به هم وصل می‌شوند.	برای به باد دادن و جداسازی گندم از کاه در خرمن، برای جمع کردن پشته‌ها (بافه) علف	کشاورزی
20	لُودَ	Lowa	جرگه تاک پوک و جرگه بادام تلخ، دسته‌اش از چوب بید	برای نگهداری و حمل انگور	کشاورزی
21	کَلُو	Kalow	جرگه تاک پوک و چوب بادام تلخ	برای نگهداری و حمل انگور	کشاورزی
22	خیش	Xiš	چوب بنیو	شخم زدن زمین	کشاورزی
23	خیش لُو	Xiš low	چوب بنیو و بلوط	شخم زدن زمین	کشاورزی
24	کِلاک و دولو	Kelǎkvadūlū	چوب برچو	برای کنگر زدن	کشاورزی
25	گیرَ	Gira	جرگه تاک پوک و چوب بادام تلخ	برای نگهداری و حمل انگور	کشاورزی خانگی
26	کاوُر	Kǎvor	چوب ارزن	برای بستن دور دهان حیوان، هنگام خرمن کوبیدن تا حیوان خرمن را نخورد	کشاورزی و دامداری

صنایع سنگ

سنگ یکی از منابعی است که در منطقه‌ی ممسنی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و در گذشته در بعضی از نقاط، زندگی اهالی تا حد زیادی به سنگ وابسته بود. برخی از نقاط هم با توجه به کاربرد و نوع سنگ نامگذاری شده‌اند؛ مانند بردکوه. نوع استفاده از سنگ، در نامگذاری وسایل مختلف هم نمایان است: بردار. در گویش لری به سنگ بطور عام «بَرد» می‌گویند. سنگ‌های موجود در منطقه، به نام‌های مختلفی نامگذاری شده‌اند. از جمله به سنگ‌های گرد و متوسطی که در بستر و کف رودخانه وجود دارد، سنگ «هَراری» و یا به گویش محلی، «بردهرای» می‌گویند. همچنین به سنگ‌های کوچکتری که با دست براحتی حمل و پرتاب می‌شوند و برای راندن و دور کردن بزها و گوسفندان از لبه‌ی پرتگاه از آن استفاده می‌شود، «کُچُک» می‌گویند. منطقه‌ی دشمن زیاری سنگ و مواد معدنی خوبی در اختیار دارد که از آن استفاده‌های متنوعی می‌شود؛ بعنوان مثال، بَرد اَر، یک سنگ تقریباً بزرگ را به صورت استوانه‌یی شکل در می‌آورند و آن را بر روی سنگی دیگر که دارای سطحی مسطح است، قرار می‌دهند. دو سکو را نیز برای نشستن در دو سوی سنگ مسطح قرار می‌دهند و گیاه مورد نظر را بر روی سطح مسطح گذاشته و با غلتاندن سنگ استوانه بر روی گیاه، آن را له می‌کنند و یا به گویش محلی، آنها را «می‌اَردَن». این کار در روستاها، توسط زنان صورت می‌پذیرد. در جدول شماره‌ی4 انواع صنایع سنگ مورد استفاده آورده شده است.
جدول شماره‌ی 4: صنایع سنگ منطقه‌ی دشمن زیاری (مصاحبه با: جان محمد کشاورز، 1391)

ردیف	اسم	آوانگاری	جنس	مورد استفاده	کاربرد
1	آسک	A sak	سنگ	برای آرد کردن گندم، سفید کردن برنج	خانگی
2	بو گردن	Bu garden	سنگ	برای فشار دادن و محکم کردن پشت بام که در موقع بارندگی آب به داخل نفوذ نکند	خانگی
3	برد ار	Bard ar	سنگ	برای خرد و آسیاب کردن	خانگی
4	سنگ آسیو	Sang asiow	سنگ	دو سنگ روی هم، برای آسیاب کردن گندم	کشاورزی

 

نتیجه‌گیری

امروزه صنایع دستی، بعنوان یکی از جاذبه‌های اقتصادی، فرهنگی و هنری گردشگری شناخته شده است. این امر به ویژه در بحث گردشگری روستایی، بعنوان عاملی برای اشتغال‌زایی و جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهر به شمار می‌آید. جغرافیای سرزمین ایران وسیع و گسترده است و گوناگونی اقلیم آن موجب تنوع در سبک زندگی و ابزار مورد استفاده در زندگی مردم شده است. صنایع دستی هر منطقه، متأثر از اقلیم و طبیعت آن منطقه است و مردم بومی با توجه به نیاز، ابزاری اعم از صنعتی، کشاورزی، دامداری، خانگی و حتی دفاع از خود را با امکاناتی که طبیعت در اختیارشان گذاشته، می‌سازند. گاهی این انسان بومی از کارهای روزمره رهایی یافته و فرصت آن را پیدا می‌کند که ذوق و احساس درونی خود را در ساخت همان وسایل ساده بروز دهد. این نمایش و جلوه‌ی ذهن خلاق بشر در مناطق کوهستانی با مناطق کویری، ساحلی و جنگلی متفاوت است و این تفاوت متأثر از طبیعت محل زندگی افراد است و برای بازدید کنندگان، این تمایزها بسیار جذاب هستند.
مدرنیته و ماشینی شدن زندگی سبب شده است که بیشتر ابزار مورد استفاده از حالت سنتی خارج شده و ورود ابزار جدید، زندگی را برای روستاییان آسانتر کند. این مسئله موجب فراموشی و از بین رفتن این ابزار که بخش ارزشمندی از میراث فرهنگی ماست، شده است. بنابراین لازم است، برای حفظ و جلوگیری از فراموش شدن این میراث ارزشمند، صنایع دستی هر منطقه را ثبت و حفظ کرد.
هنر فقط این نیست که به صورت نقشی زیبا برای به نمایش در آمدن زیبایی‌ها جلوه‌گری کند؛ بلکه هنر آن است که انسان بتواند از ترکیب عناصر مختلف طبیعت، وسایل مورد نیاز زندگی خود را بسازد. دیدن مراحل ساخت این وسایل خود یکی از جاذبه‌های منحصر بفردی است که ذهن هر بیننده‌یی را شیفته‌ی خود می‌کند. امروزه صنایع دستی دیگر از حد رفع نیاز روستاییان، برای احتیاجات زندگی روزمر‌ه گذشته و تبدیل به نوعی فعالیت اقتصادی شده است. صنایع دستی در تمام مناطق روستایی که از هنر و صنعت برخوردارند، می‌تواند نوعی درآمدزایی ایجاد کند. فرهنگ و هنر در قالب صنایع، بصورتی جذاب و دارای قابلیت حمل به گردشگران ارائه می‌شود. این اقدام، منجر به تبادل فرهنگی بین هنرمند و خریدار اثر هنری می‌شود و در نهایت سبب خودباوری و ایجاد انگیزه‌ی بیشتر در بین روستاییان، برای حفظ صنایع بومیشان خواهد شد که یک از طرف دیگر نوعی تلاش برای حفظ فرهنگ و هویت هر قوم است و از طرف دیگر بازدید کنندگان با دیدن صنایع دستی از هویت و هنر آن قوم آگاهی پیدا می‌کنند.
یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که در گذشته، ساکنان محلی منطقه‌ی دشمن زیاری با برخورداری از طبیعتی بکر و دست نخورده، مانند انواع درختان و گیاهان، سنگ، مواد معدنی و نیز وجود حیوانات اهلی، مانند بز و گوسفند، متناسب با نیاز خود از این منابع بهره‌برداری کرده و ابزار مورد نیاز زندگیشان را می‌ساختند. مطابق کنوانسیون یونسکو، صنایع دستی جزئی از میراث فرهنگی ملموس و حرفه‌های مربوط به آن هم جزئی از میراث فرهنگی ناملموس و بسیار ارزشمند هستند که باید حفظ و حراست شوند. از آنجا که روستاییان همچنان از این صنایع دستی استفاده می‌کنند، می‌توان گفت که منطقه‌ی دشمن‌زیاری یک موزه‌ی زنده‌ی ارزشمند به شمار می‌رود.
در این راستا و با توجه به پژوهش انجام گرفته پیشنهاداتی، بدین ترتیب ارائه می‌شود:
صنایع دستی بکر و غنی منطقه با کاربردهای متنوع کشاورزی، دامداری و خانگی، نیازمند ایجاد کارگاه، تهیه مستند از مراحل ساخت آنها و فراهم کردن بازار فروش محصولات است که موجب حفظ و احیای محدد این هنرها و همچنین درآمدزایی و ایجاد اشتغال برای زنان خانه‌دار روستایی می‌شود؛
ایجاد موزه‌ی صنایع دستی در حال فراموشی، مانند ابزار کشاورزی و دامداری سنتی برای حفظ آنها؛ ایجاد زمینه‌ی مناسب برای محققان هنر، صنایع دستی، مردم‌شناسی و غیره.

جدول آوانگاری

ردیف	صدا	حرف	مثال	مثال
1	َ	a	Namak	نَمَک
2	آ	a	Ǎ sak	آسَک
3	واو	v	Tǎvǎr	تاوار
4	اُو	ow	Lowda	لُودَه
5	ُ	o	Korkori	کُرکُری
6	او کشیده	ū	Nūn	نون
7		e	Serkū	سِرکو
8	ی کشیده	i	Mūsir	موسیر
9	ی دو نقطه زیرش	y	Băyom	بایُم
10	ق	q	Qărč	قارچ
11	خ	X	Xik	خیک
12	ش	S	Xis	خیش
13	چ	C	Čohar band	چهار بندی
14	ژ	z	Aržen	ارژن

منابع تحقیق :
کتاب
- تابش، محمدرضا؛ درختان و درختچه‌های ایران، تهران: جهاد دانشگاهی، 1392.
- حافظ‌نیا، محمدرضا؛ مقدمه‌یی بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران: سمت، 1384.
- مهندسین مشاور: توسعه‌ی تکنولوژی کشاورزی مناسب (تکم)؛ طرح سامان‌دهی اقتصادی - اجتماعی فضا و سکونتگاه‌های روستایی بخش دشمن‌زیاری شهرستان ممسنی، شیراز: سازمان جهاد کشاورزی استان فارس، 1385.
- سازمان حفاظت محیط زیست استان فارس؛ پروژه‌ی محیط زیستی احداث راه دالین نورآباد، شیراز: سازمان حفاظت محیط زیست استان فارس، 1391.
- غنمی، امید؛ صمدی، یونس؛ چراغی، سومین؛ مجموعه قوانین، مقررات، آیین‌نامه‌ها و معاهدات سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری، تهران: سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری، 1386.
- مجیدی کرائی، نور محمد؛ تاریخ و جغرافیای ممسنی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1371.
مصاحبه
- برزین رزمجویی، 64ساله، معلم بازنشسته و باغدار روستای کلاه سیاه، 1391 روستای کلاه سیاه.
- جان محمد کشاورز، 72 ساله، معلم دامدار و باغدار، 1391 روستای دیده بان.
- یدالله کشاورز، 65 ساله، معلم بازنشسته و باغدار از روستای تیر و تاج، 1392 روستای تیر وتاج. نورالله صالحی 70 ساله، باغدار و دامدار روستای بلوطک، 1392 روستای بلوطک.

پی‌نوشت‌ها:

1. دانش آموخته‌ی کارشناسی ارشد ایرانشناسی، دانشگاه شیراز؛ fatemeh.razmjooee27@gmail.com.
2. Varafto.
3. Nesa.
4. هَمبون، وسیله‌یی از پوست گوسفند برای نگهداری آرد.

منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1395)، رویا خویی، مطالعات ایرانشناسی (3)، تهران: بنیاد ایرانشناسی ایرانچاپ، چاپ سوم.