اعتکاف و ارزش معنوی آن

انسان موجودی است‏ سالک و پویا به سوی معبود حقیقی خویش و از هر راهی که برود و هر مسیری را که در زندگی انتخاب کند، سرانجام به لقای معبود خویش می‏رسد:
«یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه; (1) ای انسان! تو با تلاش و رنج‏به سوی پروردگارت می‏روی و او را ملاقات خواهی کرد.»
با توجه به این آیه اگر انسان راه ایمان، خودسازی و تهذیب نفس را بپوید جمال و مهر خداوند را ملاقات می‏کند، اما اگر راه کفر و آلودگی را در پیش گیرد، جلال و قهر او را. بنابراین اگر مقصد و غایت‏سلوکش لقای محبت و مهر خدا باشد، باید راه تهذیب نفس و عبادت حقیقی را در پیش گیرد و از هوای نفس بگریزد و در طریقت انس با معبود گاهی به گوشه‏ای خلوت پناه ببرد و دور از همه عنوان‏ها و تعلقات مادی، لختی بر حال زار خویش بگرید و با سوز دل و اشک چشم، کدورت و زنگار را از چهره جان خود بزداید و در زاد و توشه آخرت اندیشه کند.
ادیان الهی با توجه به همین نیاز روحی، با آن که انسان را به حضور در جامعه و شرکت در فعالیت‏های اجتماعی فرا می‏خوانند، فرصت هایی را نیز برای خلوت نمودن او با خداوند فراهم نموده‏اند، یکی از این فرصت‏ها «اعتکاف‏» است.
اعتکاف در لغت‏به معنی اقامت کردن و ماندن در جایی و ملازم بودن با چیزی است، ولی در شرع اسلام، اقامت در مکانی مقدس به منظور تقرب جستن به خداوند متعال است.
اعتکاف; فرصت‏بسیار مناسبی است تا انسانی که در پیچ و خم‏های مادی غرق شده، خود را بازیابد و به قصد بهره بردن از ارزش‏های معنوی از علایق مادی دست‏بکشد و خود را در اختیار پروردگار بگذارد و تقاضا کند که او را در راه راست ثابت نگهدارد تا بتواند به دریای بیکران انس و مهر خداوند که همه‏اش مغفرت و رحمت است، متصل شود.
در اعتکاف می‏توان خانه دل را از اغیار تهی کرد و نور محبت‏خدا را در آن جلوه گر ساخت; می‏توان خود را وقف عبادت کرد و لذت میهمانی را بر سر سفره احسان و لطف الهی چشید; می‏توان زمام دل و جان را به دست‏خدا سپرد و همه اعضا و جوارح را در حصار اراده حق به بند کشید; (2) می‏توان به خویشتن پرداخت و معایب و کاستی‏های خود را شناخت و در جست و جوی معالجه بود; می‏توان نامه عمل را مرور کرد و به فکر تدارک و جبران فرصت‏های از دست رفته بود; می‏توان به مرگ اندیشید و خود را برای حضور در پیشگاه خدای «ارحم الراحمین‏» آماده کرد.
آری! اعتکاف; فصلی است‏برای گریستن، برای ریزش باران رحمت، برای شستن آلودگی‏های گناه، برای تطهیر صحیفه اعمال، برای نورانی ساختن دل و صفا بخشیدن به روح.

پیشینه اعتکاف

اعتکاف مخصوص دین اسلام نیست‏ بلکه در ادیان الهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، اگرچه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره‏ای از خصوصیات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد.
درباره حدود و شرایط این عبادت در دیگر ادیان، اطلاعات قابل توجهی در اختیار ما نیست. مرحوم علامه مجلسی در «بحارالانوار» به نقل از طبرسی آورده است که: «حضرت سلیمان (علیه السّلام) در مسجد بیت المقدس به مدت یک سال و دو سال، یک ماه و دو ماه وکمتر و بیشتر اعتکاف می‏کرد و آب و غذا برای آن حضرت فراهم می‏شد و او در همان جا به عبادت می‏پرداخت.» (3)
برخی از آیات قرآن دال بر این است که اعتکاف در ادیان الهی گذشته وجود داشته است. خداوند متعال می‏فرماید:
«... و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین والعاکفین والرکع السجود; (4) به حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیه السّلام) سفارش نمودیم تا خانه‏ام را برای طواف کنندگان، معتکفان و نمازگزاران تطهیر کنند.»
از این آیه استفاده می‏شود که در زمان حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیه السّلام) عبادتی به نام اعتکاف وجود داشته و پیروان دین حنیف گرداگرد کعبه معتکف می‏شده‏اند.
حضرت مریم (سلام الله علیها) آن گاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد، از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا در مکانی خالی و فارغ از هر گونه دغدغه به راز و نیاز با خدای خود بپردازد و چیزی او را از یاد محبوب غافل نکند.
به همین جهت طرف شرق بیت المقدس را که شاید محلی آرام‏تر و یا از نظر تابش آفتاب پاک‏تر و مناسب‏تر بود برگزید. (5)
مرحوم علامه طباطبائی (ره) در المیزان می‏نویسد: هدف حضرت مریم (س) از دوری نمودن از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به سنت اعتکاف بوده است. (6)
برخی از روایات اهل سنت هم نشان می‏دهد که در دوران جاهلیت هم عملی عبادی به عنوان اعتکاف در میان مردم رایج‏بوده است. (7)
علامه حلی در کتاب «تذکرة الفقهاء» به مشروعیت اعتکاف در ادیان پیشین تصریح نموده است. (8)
از زمانی که پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) اعتکاف را به مسلمانان آموزش داد، این سنت اسلامی در میان مسلمانان رواج پیدا کرد.
در حال حاضر مراسم اعتکاف در دهه پایانی ماه مبارک رمضان در بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله عربستان (مکه) با شکوه خاصی برگزار می‏شود. همه ساله خیل عظیم مسلمانان، که بخش قابل توجهی از آنان را جوانان تشکیل می‏دهند، از سراسر جهان به سوی مسجدالحرام می‏شتابند و در کنار خانه خدا معتکف می‏شوند و حتی بسیاری از زائران خانه خدا به منظور دست‏یابی به فضیلت اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، این ایام پربرکت را برای انجام عمره مفرده برمی‏گزینند.
شبیه این مراسم در مسجدالنبی و در کنار مرقد مطهر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) برگزار می‏شود. مسجد کوفه در عراق نیز سال‏های متمادی، محل برپایی مراسم اعتکاف در دهه آخر ماه مبارک رمضان بوده است. انبوه شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت (علیه السّلام) در این مسجد مقدس معتکف می‏شده‏اند و بسیاری از عالمان بزرگ شیعه نیز همراه با مردم در این مراسم شرکت می‏کرده‏اند.
اعتکاف در کشور ایران تاریخچه‏ای پرفراز و نشیب دارد در هر عصری که عالمان برجسته دینی به اعتکاف اهتمام ورزیده‏اند، مردم مسلمان نیز از آنان پیروی کرده و به اعتکاف بها داده‏اند.
در عصر صفوی، در سایه تلاش‏های دو عالم بزرگ آن زمان مرحوم شیخ بهایی (1030- 952 ه.ق) و شیخ لطف الله میسی عاملی اصفهانی (متوفای 1032 یا 1034 ه.ق)، اعتکاف در شهرهای ایران، به ویژه قزوین و اصفهان، رونق خاصی یافته است.
خوشبختانه اکنون در بسیاری از شهرهای کشورمان مراسم اعتکاف در روزهای 13، 14 و 15 ماه رجب (ایام البیض) برگزار می‏شود. این سنت‏حسنه ابتدا در شهر مقدس قم، توسط عالم ربانی میرزا مهدی بروجردی صورت گرفت و رفته رفته در شهرهای دیگر رواج یافت.

ارزش معنوی اعتکاف

انقطاع از مادیات و امور دنیوی و ملازمت مسجد و دوام ذکر و عبادت خدا، به تنهایی و بدون اعتکاف نیز دارای ارزشی والا و اهمیتی فراوان است که در این زمینه آیات، روایات و احادیث زیادی را با چنین مضمونی می‏توان یافت، اما اهمیت اعتکاف به طور مشخص در قرآن و احادیث مورد تاکید قرار گرفته است.
در بنیاد اولین خانه توحید (کعبه) به دست دو پیامبر الهی، حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیه السّلام) سخن از عهد و پیمانی به میان می‏آید که از جانب خداوند، جهت تطهیر «بیت الله‏» برای طواف کنندگان، معتکفین و نمازگزاران از آنان گرفته شده است. مطالعه در تعالیم ادیان الهی نشان می‏دهد که همواره شیوه‏هایی از درون‏گرایی و دوری از جمع در ادیان آسمانی وجود داشته است.

اعتکاف در قرآن

از کلام وحی استفاده می‏شود که در میان بنی اسرائیل نوعی روزه همراه با سکوت «صمت‏» رایج‏بوده است. (9) حضرت موسی (علیه السّلام) با آن که مسئولیت‏سنگین رهبری و هدایت امت را بر دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را رها کرد و برای خلوت کردن با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش پروردگار فرمود:
«... و عجلت الیک رب لترضی; (10) پروردگارا به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی.
قرآن مجید در جایی دیگر از «رهبانیت‏» و گوشه‏گیری پیروان حضرت عیسی (علیه السّلام) سخن به میان آورده، می‏فرماید:
«... و رهبانیة ابتدعوها ما کتبناها علیهم الا ابتغاء رضوان الله فما رعوها حق رعایتها...; (11) و رهبانیتی را که خود ابداع نمودند از این رو برایشان مقرر نمودیم تا خشنودی خداوند را کسب کنند. پس حق آن را چنان که باید مراعات نکردند.»
مفسر بزرگ قرآن، علامه طباطبائی (ره) فرموده است: «لحن آیه شریفه نشان می‏دهد که خداوند، ابتدائا رهبانیت را بر پیروان حضرت عیسی (علیه السّلام) مقرر ننموده، ولی آن را مورد تایید قرار داده است.» (12) هر چند آنان به دلیل این که در رهبانیت زیاده روی نمودند و حد و مرز آن را مراعات نکردند، مورد نکوهش خداوند قرار گرفتند.
اسلام با پیش بینی عبادتی به نام «اعتکاف‏» که در واقع نوعی خلوت و درون گرایی است، برای ساختن انسان‏ها و جلوگیری از فت‏خدافراموشی و خودفراموشی چاره اندیشی نموده است. این‏ها همه نشان می‏دهد با آن که روح تعالیم ادیان، دعوت به جمع و اجتماع است، انسان به برنامه هایی که او را با درون خود پیوند دهد نیز محتاج است.
راز این امر روشن است; معمولا حضور پیوسته و دائمی در عرصه اجتماع و کار و تلاش عملی، رفته رفته روحیه عمل گرایی را در انسان تقویت می‏کند.
پیدایش این روحیه چه بسا انسان را از درون تهی می‏کند تا آن جا که به چیزی جز
عمل بیشتر نیندیشد. شخص عمل گرا و عمل زده حتی گاه فرصت نمی‏یابد نتایج کارها و تلاش‏های خود را هم به درستی ارزیابی کند. لذا اعتکاف زمینه مناسبی است تا انسان به کاوش درباره انگیزه‏ها و روحیات خویش بپردازد و برای رفع نقصان و تکامل آن بکوشد. بنابراین اعتکاف با ویژگی هایی که اسلام برای آن در نظر گرفته، پاسخی است‏به این نیاز روحی و فرصتی است مغتنم برای رو آوردن به خود و خدا.

اعتکاف در احادیث

میزان توجه پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به برپایی اعتکاف، بسیار در خور دقت و تامل است. خداوند متعال، پیامبر خویش را به داشتن خلق و خویی عظیم وبزرگ ستوده است.
«و انک لعلی خلق عظیم; (13) و در حقیقت تو به اخلاق نیکو و عظیم آراسته هستی.»
با این حال، آن حضرت با وجود مسئولیت‏بزرگ اجتماعی که بر دوش داشت، خود را از اعتکاف بی نیاز نمی‏دانست.
چنان که در حدیثی از امام صادق (علیه السّلام) آمده است: «کان رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) اذا کان العشر الاواخر اعتکف فی المسجد و ضربت له قبة من شعر و شمر المیزر و طوی فراشه; (14) رسول خدا در دهه آخر ماه مبارک رمضان در مسجد معتکف می‏شدند و برای آن حضرت خیمه‏ای که از مو بافته شده بود، در مسجد برپا می‏شد. پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) برای اعتکاف آماده می‏شدند و بستر خویش را جمع می‏کردند. »
در حدیث دیگری از امام صادق (علیه السّلام) آمده است: «کانت‏بدر فی شهر رمضان و لم یعتکف رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فلما ان کان من قابل اعتکف عشرین. عشرا لعامه و عشرا قضاء لما فاته; (15) جنگ بدر در ماه رمضان رخ داد، از این رو رسول خدا موفق به اعتکاف نشدند. آن حضرت در ماه رمضان سال آینده یک دهه را به عنوان همان سال اعتکاف نمودند و یک دهه را نیز به عنوان قضای سال قبل.»
رسول خدا افزون بر اهتمام عملی نسبت‏به اعتکاف، با بیان فضایل و پاداش بزرگ آن، مؤمنان را به انجام این عمل تشویق می‏نمودند. در حدیثی از آن حضرت آمده است: «اعتکاف عشر فی شهر رمضان تعدل حجتین و عمرتین; (16) یک دهه اعتکاف در ماه رمضان هم چون دو حج و دو عمره است.»
گرچه این حدیث ناظر به اعتکاف به مدت ده روز و در ماه مبارک رمضان است، ولی اعتکاف در کمتر از این مدت (به شرط آن که سه روز کم‏تر نباشد) در غیر ماه مبارک رمضان مخصوصا «ایام البیض‏» به اندازه خود فضیلت و ثواب دارد.

زمان اعتکاف

اعتکاف از نظر زمان محدود به وقت‏خاص نیست، تنها از آن رو که لازمه اعتکاف، روزه گرفتن است، باید در زمانی اعتکاف شود که شرعا بتوان روزه گرفت. پس هر گاه روزه گرفتن صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است، ولی بهترین زمان برای اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان، و ایام البیض ماه رجب است. اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده سازی انسان برای درک لیلة القدر و بهره برداری از فیض این شب گران قدر، بی‏ارتباط نیست. در کشور ما اکنون اعتکاف در سه روز از ماه رجب بیش از اعتکاف در دهه پایانی ماه رمضان رواج دارد. و این سه روز از چند نظر حائز اهمیت است:
اول آن که ماه رجب، ماه حرام است و از روایات استفاده می‏شود که اعتکاف در ماه‏های حرام، نسبت‏به دیگر ماه‏ها از ضیلت‏بیشتری برخوردار است.
ثانیا: روزه در ماه رجب دارای فضیلتی خاص است، زیرا ماه رجب ماه بزرگی است که مردم حتی در جاهلیت نیز حرمت آن را پاس می‏داشتند. اسلام نیز بر احترام و منزلت آن افزود. (17) ظاهرا چنین رفتار و باوری نسبت‏به ماه رجب از دیگر ادیان الهی در میان مردم به جای مانده بود.
مالک بن انس (پیشوای مذهب مالکی) گفته است: سوگند به خدا چشمانم تاکنون کسی را که از نظر وارستگی، فضیلت و عبادت و پرهیزگاری برتر از امام صادق (علیه السّلام) باشد، ندیده است. من به حضور ایشان می‏آمدم و او مرا مورد توجه قرار می‏داد و احترام می‏نمود. روزی به ایشان عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! پاداش کسی که یک روز از ماه رجب را با ایمان و اخلاص روزه بگیرد، چیست؟ امام صادق (علیه السّلام) فرمود: پدرم از پدرش و او از جدش از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) برایم روایت کرد که هر کس یک روز از ماه رجب را از سر ایمان و اخلاص روزه بگیرد، گناهانش آمرزیده می‏شود. (18)
بر پایه حدیثی دیگر از پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) هر کس سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند میان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله می‏اندازد. پروردگار مهربان به کسی که سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب می‏کند که حق تو بر من واجب شد و دوستی و ولایتم برایت‏حتمی شد. ای فرشتگان! در حضور شما شهادت می‏دهم که گناهان بنده‏ام را آمرزیده‏ام. (19)
علاوه بر روایاتی که به طور عام نسبت‏به فضیلت روزه ماه رجب تاکید می‏نماید، درباره روزه گرفتن در روزهای 13، 14 و 15 و انجام عمل «ام داود» نیز تاکید شده است.

مکان اعتکاف

اعتکاف از نظر مکان محدودیت‏خاص دارد. نظریه معروف آن است که اعتکاف تنها در یکی از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره)
جایز است. امام رضا (علیه السّلام) فرموده‏اند: «اعتکاف لیلة فی مسجد الرسول و عند قبره یعدل حجة و عمرة; (20) یک شب اعتکاف در مسجد پیامبر و نزد قبر او معادل یک حج و یک عمره است.»
ولی گروهی از فقها اعتکاف در مسجد جامع هر شهر و منطقه را نیز روا دانسته‏اند. (21)
البته در مورد مسجد جامع نیز برخی برآنند که بایستی به قصد رجاء و به امید این که شاید مطلوب درگاه الهی باشد، اعتکاف نمود. (22) اعتکاف در سایر مساجد مانند مسجد محله و بازار تنها به نظر شمار اندکی از فقیهان شیعه جایز است. (23) مقصود از مسجد جامع در هر شهر و منطقه مسجدی است که معمولا مردم بیشتری در آن جا گرد می‏آیند; (24) به عبارت دیگر، مسجدی که اغلب اوقات بیشتر از سایر مساجد جمعیت داشته باشد. (25)
شیخ لطف الله میسی اصفهانی در کتاب «رساله اعتکافیه‏» به نقل احادیثی در باب اعتکاف پرداخته و ضمن بیان احادیث، شواهدی را در جواز اقامه اعتکاف در مسجد جامع، نصب قبه و نیز احیای دهه آخر ماه رمضان ذکر می‏کند.
روشن است که در محل اعتکاف اختلافی در میان فقهای شیعه وجود دارد. این اختلاف ناشی از این روایت است که اعتکاف در مسجدی جایز است که امام عدل، جماعتی در آن برگزار کرده باشد. برخی از فقها صرفا همین چند مسجد (کوفه، بصره، مدینه و مکه) را برای اعتکاف جایز شمرده‏اند و برخی دیگر مساجد دیگر را نیز برای اعتکاف مجاز شمرده‏اند.
از این دسته دوم، گروهی تنها مساجد جامع را معین کرده و برخی همه مساجد جماعات را. شیخ لطف الله بر این باور بوده که در تمامی مساجد جامع و حتی جماعت اعتکاف جایز است، ولی درباره روایتی که «امام عدل‏» را مطرح کرده چنین اظهار می‏کند که مقصود از امام عدل، اعم از امام معصوم و غیر معصوم است. شیخ تاکید دارد که اصولا سؤال درباره مساجد بغداد بوده و روشن است که وجه عدل نمی‏توانسته ارتباطی با امام معصوم برای اقامه نماز در آن مساجد داشته باشد.
وی با اشاره به آراء برخی از فقهای متقدم در این که تنها در مساجد اربعه اعتکاف رواست، اسامی جمعی از علمای عصر خود را که اغلب علمای جبل عامل هستند، ذکر کرده و رای آنان را چنین دانسته که در هر مسجد جامعی اعتکاف جایز است. از جمله آنان مرحوم شیخ بهایی است که در هنگام تالیف این رساله در قید حیات بوده است و نیز شیخ علی بن عبدالعالی میسی، جد نویسنده، و نیز شهید ثانی و بسیاری دیگر. (26)
در این جا ممکن است این پرسش مطرح شود که با توجه به آثار سازنده اعتکاف آیا بهتر نیست اعتکاف در هر مسجدی را جایز بدانیم تا همگان به آسانی بتوانند از این عبادت بهره‏مند شوند؟
در پاسخ باید گفت: عبادت‏های دینی کاملا توقیفی هستند; بدین معنا که شرایط و احکام آن را باید از متون اسلامی و دستورهای شرعی اخذ کرد. هرگاه از ادله معتبر استفاده شود که محل اعتکاف، مسجد جامع است، نمی‏توان از روی ذوق و سلیقه شخصی در شرط عبادت تصرف نمود و دامنه آن را توسعه داد.
اساسا برخی عبادت‏ها از نظر مکان، دارای محدودیت‏خاصی هستند.
مراسم و اعمال حج‏باید در مکان‏های معینی انجام شود. از این رو انجام دادن اعمال حج در غیر از محل‏های مقرر بی‏معناست.
در مورد اعتکاف نیز هرگاه با ادله معتبر ثابت‏شود که جایگاه آن مسجد جامع است، می‏فهمیم که شارع مقدس این عبادت را تنها در این ظرف مکانی معین از ما خواسته است. البته در تشریع این حکم حتما مصالحی مورد نظر بوده است که شاید عقل ما نتواند به طور یقین بدان دست‏یابد. شاید اسلام با منحصر نمودن اعتکاف در مسجد جامع بخواهد نوعی کنترل بر کمیت و کیفیت آن وجود داشته باشد و در کنار این عبادت، ارزش‏های دیگری مانند وحدت و همراهی و هم دلی نیز مطرح شود. (27)
انسان معتکفی که به آداب اعتکاف پایبند است در هر موردی از نماز خواندن، دعا کردن، تفکر کردن، شب زنده داری و گریستن به گنجینه هایی از رحمت‏خاص خدا دست می‏یابد که گرانبهاترین سرمایه زندگانی و بهترین زاد و توشه آخرت او خواهد بود.
هم چنین گاهی خداوند به خاطر تادیب انسان‏ها یا به خاطر عقوبت آنان نسبت‏به ستم کاری‏ها و معاصی روز افزون شان، اراده نزول عذاب می‏کند و بلایی چون خشک سالی یا زلزله یا بیماری عمومی و مانند آن را تقدیر می‏نماید، ولی عمل صالح گروهی از آنان باعث دفع بلا گشته و به گونه‏ای که خود نیز متوجه نیستند از تحقق عذاب و عقاب الهی جلوگیری می‏کنند: «... و ما کان الله معذبهم و هم یستغفرون; (28) و خداوند آنان را عذاب نمی‏کند تا زمانی که استغفار می‏کنند.»
اعتکاف خالصانه جمع کثیری از مردم جامعه ما، می‏تواند چنین نقشی را در اجتماع اسلامی داشته باشد; یعنی زمانی که قدرناشناسی مردم نسبت‏به نعمت‏های الهی اوج می‏گیرد و غفلت از خدا به شکل‏های گوناگون در بین مردم رواج می‏یابد و پول‏پرستی و شهوت رانی، بخش عظیمی از جامعه را از عبادت خدا دور ساخته و به حقوق دیگران بی‏توجه می‏سازد، خطر نزول بلانزدیک می‏شود، اما گریه‏ها و تضرع‏ها و نمازها و روزه‏های معتکفین، رحمت‏خدا را بر می‏انگیزاند و به آبروی آنان، عاصیان نیز در امان می‏مانند.

مقابله با تهاجم فرهنگ بیگانه

در فرهنگ اسلامی روی آوردن به اعتکاف، علاوه بر بهره برداری از فیض معنوی آن، جهاد مقدس نیز هست; زیرا این مراسم عبادی - معنوی، نقش بسیار مهمی در رویارویی با نفوذ فرهنگ بیگانه ایفا می‏کند.
جوانی که در مراسم اعتکاف، طعم شیرین ایمان و انس با خداوند را می‏چشد، لذت‏های مادی و شهوانی در دیدگانش، حقیر و بی‏ارزش می‏شود وبه آسانی در گرداب فساد و باورهای ضد دینی گرفتار نمی‏شود.
از سوی دیگر، چنین مراسمی خود پیامی عملی و درسی عبرت‏آمیز برای مردم است. حضور جمعی از مؤمنان در مسجد برای عبادت، در حقیقت نوعی دعوت به خداپرستی و دین مداری است و آثار سازنده‏ای بر جامعه خواهد داشت، از همین رو، در رویارویی با تهاجم فرهنگی دشمن نباید نقش مؤثر سنت هایی که در باور عمومی مردم ریشه‏های عمیق دارند، نادیده گرفته شود. بی‏تردید مساجد، حسینیه‏ها، تکایا، هیئت‏های مذهبی، زیارت و اعتکاف، نقش مهمی در تربیت جامعه و گسترش فرهنگ دینی ایفا کرده و می‏کنند. این مقوله‏ها با آثار مثبت جانبی که دارند، اهرم‏های توانمندی در مقابله با فرهنگ بیگانه‏اند.
در دوران ما تهاجم دشمن ابعادی گسترده یافته، ولی این حرکت استعماری، دست کم ریشه‏ای چند صد ساله دارد و همین پدیده‏های سنتی هم چون اعتکاف مردم ما را در طول سال‏های متمادی در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه مصونیت‏بخشیده است. (29) اما اهمیت آن و نقش بسزایی که در تصفیه و تزکیه انسان دارد برای بسیاری از مسلمانان ناشناخته مانده است.
از این رو جا دارد مبلغان اسلامی بیش از پیش بر نقش مهم آن تاکید ورزند تا این سنت دیرینه محمدی آن گونه که شایسته است، جایگاه خود را در جامعه اسلامی حفظ کند.
در عصر ما که زندگی ماشینی و پیچیدگی‏های آن، دیده‏های انسان را به خود خیره کرده، روابط اجتماعی گسترده شده و خلاصه دامنه سرگرمی انسان به جلوه‏ها و مظاهر مادی توسعه یافته است، تاکید بر نقش سازنده اعتکاف، ضرورتی دو چندان می‏یابد، زیرا اعتکاف انس با معشوق است که زمینه را برای گسستن فرد از سرگرمی‏های پوچ فراهم می‏آورد; انسان را با خداوند پیوند می‏دهد و از آفت‏خدا فراموشی و از خودبیگانگی نگه می‏دارد.

پي نوشتها:

1. انشقاق (84) آیه‏6.
2. عطار نیشابوری، تذکرة الاولیاء، ص‏785.
3. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج‏14، ص‏141.
4. بقره (2) آیه‏125.
5. تفسیر نمونه، ج‏13، ص‏33.
6. علامه طباطبائی، المیزان، ج‏14، ص‏34.
7. سید مرتضی، المسائل الناصریات، ص‏119.
8. علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج‏6، کتاب اعتکاف، ص‏239.
9. حر عاملی، وسائل الشیعه; ج‏7، ص‏116.
10. طه (20) آیه 84.
11. حدید (57) آیه 27.
12. المیزان، ج‏19، ص‏173.
13. قلم (68) آیه‏4.
14. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج‏7، ص‏397، روایت‏1.
15. همان، روایت 2.
16. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، کتاب الاعتکاف، ص‏188.
17. شیخ صدوق، فضائل الاشهر الثلاثة، ص‏24، روایت‏12.
18. همان، ص‏38، روایت‏16.
19. همان، ص‏25، بخشی از روایت‏12.
20. بحارالانوار، ج‏98، ص‏151.
21. سید محمد کاظم طباطبائی، العروة الوثقی، کتاب الاعتکاف، ص‏399.
22. امام خمینی (رحمت الله علیه) ، تحریرالوسیله، ج‏1، ص‏305.
23. شیخ محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج‏17، ص‏170.
24. همان، ص‏171.
25. آیة الله گلپایگانی، مجمع المسائل، ج‏1، ص‏154.
26. فصلنامه فرهنگ اصفهان، شماره 1، پائیز 1374، ص‏38. رحیم نوبهار، اعتکاف; سنت محمدی، ص‏78 و 88.
27. بحارالانوار، ج‏33، ص‏542.
28. انفال (8) آیه‏33.
29. اعتکاف، سنتی محمدی، ص‏50 و 51.