اولین شهید اسلام

نویسنده: جواد جعفری

سمیه به ضم اول و فتح دوم، مصغر سماء (آسمان) است. (1) سمیه دختر مسلم (سلم) بن لخم خیاط (خباط) (2) و کنیز ابی حذیفة بن مغیره، عموی ابوجهل و همسر یاسر و مادر عمار بود. او زنی فاضل و نیکوکار و از بزرگ زنان صحابه به شمار می‌آمد (3) و هفتمین فردی بود که در صدر اسلام به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ایمان آورد. (4) وی از جمله کسانی است که در مکه اسلام را آشکار ساخت و بر اساس منابع تاریخی و رجالی، اولین شهید اسلام است و در سال پنجم بعثت به شهادت رسید. (5) وقتی مسلمانان باورشان را آشکار کردند، مشرکان مکه دست به سرکوب آنان زدند. طبیعی بود که غلامان و کنیزان که مدافعی نداشتند، در شمار نخستین قربانیان باشند. حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به دلیل مقام ویژه مادر عمار، او را به نام مادرش صدا می‌کرد (13) و عثمان برای توهین به عمار می‌گفت، «ابن السوداء»؛ یعنی پسر زن سیاه. (14 روزی شماری از مسلمانان را دست‌گیر کردند و قرار شد آن قدر آنان را شکنجه دهند که دست از ایمان خود بردارند. خانواده یاسر نیز دست‌گیر شدند. آنها را مقابل آفتاب سوزان عربستان شکنجه- دادند. عمار از روی تقیه، اظهار پشیمانی کرد و آزاد شد و درباره او این آیه نازل گشت:
(إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمَانِ)؛ مگر آن کسی که مجبور شده، ولی قلبش به ایمان اطمینان دارد. (6)
اما پدر و مادرش در زیر شکنجه، به شهادت رسیدند.
بنابر گفته‌ای، بر تن همه دست‌گیرشدگان، زره‌های آهنی پوشاندند تا در برابر آفتاب، بدنشان بسوزد. عده‌ای از آنان، از عقیده خود برگشتند، ولی سمیه با آن که مسن بود تا شب مقاومت کرد. شب ابوجهل آمد و بعد از ناسزا گفتن به وی، با نیزه او را به شهادت رساند. (7) بنا به نقل دیگری، او را به دو شتر بستند و از دو طرف وی را کشیدند. (8) یا گفته شده، ابوجهل او را به چهارمیخ کشید و با نیزه‌ای او را به شهادت رساند. (9) بنا به گفته‌ای، (10) این آیه، درباره او و چند نفر دیگر نازل شده است:
(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ)؛ و از میان مردم کسی است که جان را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است. (11)

بیشتر بخوانید: شهادت عمار یاسر

وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دید آنها شکنجه می‌شوند، فرمود:
صبراً یا آل یاسر فإنّ موعدکم الجنّة اللّهمّ اغفر لآل یاسر؛ ای خانواده یاسر، صبر پیشه کنید که وعده‌گاه شما بهشت است. خداوندا خاندان یاسر را بیامرز!؟ (12)
حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به دلیل مقام ویژه مادر عمار، او را به نام مادرش صدا می‌کرد (13) و عثمان برای توهین به عمار می‌گفت، «ابن السوداء»؛ یعنی پسر زن سیاه. (14)
ابن قتیبه دچار اشتباه شده و خیال کرده، سمیه مادر عمار، همان سمیه مادر زیاد بن ابیه است. (15) در حالی که مادر زیاد، کنیز حارث بن کلده ثقفی بوده که ازرق، غلام حارث با او ازدواج کرده بود و حاصل آن ازدواج، سلمه بود. سلمه برادر زیاد بود، نه برادر عمار. (16)

نمایش پی نوشت ها:
1. معجم البلدان، ج3، ص259؛ مجمع البحرین، ج1، ص223.
2. مستدرک علی الصحیحین، ج3، ص383؛ مجمع الزوائد، ج9، ص291.
3. سیر اعلام النبلاء، ج1، ص407.
4. الاصابه، ج4، ص335.
5. بحارالأنوار، ج18، ص241.
6. نحل (16): 106.
7. المصنف، ج4، ص42 و 448.
8. بحارالأنوار، ج29، ص405.
9. الدر المنثور، ج4، ص131؛ المیزان، ج12، ص358.
10. اسدالغابه، ج3، ص72.
11. بقره (2): 207.
12. شرح نهج البلاغه، ج2، ص36.
13. الصحیح من السیره، ج4، ص219؛ العمده، ص322.
14. تفسیر قمی، ج2، ص322.
15. المعارف، ص256.
16. این اشتباه در کتاب‌های تهذیب الکمال، ج21، ص219؛ استیعاب، ج4، ص330؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص407، موجود است و ابن حجر در الاصابه، ج1، ص499 و ابن اثیر، در اسدالغابه، ج5، ص 481، این اشتباه را یادآور شده‌اند. شرح حال ایشان، در کتاب اخیر و الاصابه، ج8، ص189 و الأعلام زرکلی، ج3، ص140 آمده است.