ارزش غذایی سیاه دانه
سیاه دانه یا شونیز گیاهی یک‌ساله، گل‌دار و بومی هندوستان، عربستان سعودی و اروپاست.سیاه دانه به روش‌های مختلفی استفاده می‌شود. استفاده به‌عنوان ادویه، استفاده از روغن آن، استفاده از کپسول‌های مکمل غذایی حاوی پودر سیاه دانه، کپسول‌های ژله‌ای و عصاره روغنی سیاه دانه از روش‌های مصرف آن هستند. روغن سیاه دانه منبع خوبی از اسیدهای چرب ضروری و سایر مواد مغذی است.
مواد مغذی سیاه دانه
سیاه دانه از اسیدهای آمینه، پروتئین ها، کربوهیدرات‌ها، روغن‌های فرار و غیرفرار، آلکالوئیدها، ساپونین و فیبر تشکیل شده است. کربوهیدرات موجود در سیاه دانه عبارت‌اند از: مونوساکارید آرابینوز، گلوکز، رامنوز و زایلوز. همچنین سیاه دانه محتوی کلسیم، آهن، پتاسیم و سدیم است. ازجایی‌که بیشتر افراد از مقادیر بسیار اندک روغن سیاه دانه یا مکمل‌های حاوی عصاره‌ی روغنی آن استفاده می‌کنند، معمولا مقدار اندکی مواد مغذی از این طریق دریافت می‌کنند.
روغن‌های غیرفرار
٪۸۴ اسیدهای چرب سیاه دانه را روغن‌های غیرفرار تشکیل می‌دهند. هر قاشق چایخوری روغن سیاه دانه محتوی ۴۵ کالری انرژی است که همه‌ی آن از چربی‌ها حاصل می‌شود. ۲۲٪ از این چربی‌ها را آلفالینولنیک‌اسید تشکیل می‌دهد که یک اسید چرب امگا۳ با خاصیت ضدالتهابی است. ۵۹٪ از این چربی‌ها را نیز آلفالینولئیک‌اسید که یک اسید چرب امگا۶ است، تشکیل می‌دهد. بااینکه بیشتر افراد تنها ماهی را به‌عنوان منبع خوب اسیدهای چرب امگا۳ می‌شناسند، ولی برخی منابع گیاهی مانند سیاه دانه نیز جزو منابع سرشار از امگا ۳ هستند.
خواص سیاه دانه
۱. سرشار از آنتی‌اکسیدان‌ها
آنتی‌اکسیدان‌ها ترکیباتی هستند که میتوانند رادیکال‌های آزاد مضر را خنثی کنند و از بروز آسیب‌های اکسیداتیو آنها بر روی سلول‌ها جلوگیری بکنند. براساس مطالعات، آنتی‌اکسیدان‌ها تأثیر چشمگیری بر سلامت و جلوگیری از بروز بیماری‌ها دارند. آنتی‌اکسیدان‌ها میتوانند در برابر برخی بیماری‌های مزمن مانند سرطان، دیابت، بیماری‌های قلبی و چاقی از ما محافظت بکنند.ترکیباتی مانند تیموکینون، کارواکرول، تی-آنتول و ۴-ترپینئول مسئول خواص آنتی‌اکسیدانی سیاه دانه هستند. در یک مطالعهٔ درون‌کشتگاهی (آزمایش‌هایی که در آن به‌جای استفاده از بدن موجود زنده، تنها بخشی از بدن آن در محیط آزمایشگاهی کشت می‌شود) روغن ضروری سیاه دانه، خاصیت آنتی اکسیدانی از خود نشان داد.
بااین‌حال برای مشخص‌کردن تأثیر آنتی‌اکسیدان‌های موجود در سیاه دانه بر سلامت انسان به مطالعات بیشتری نیاز است.
۲. کاهش کلسترول
کلسترول به دستهٔ چربی‌ها تعلق دارد و در بدن یافت می‌شود. بدن به مقادیری از کلسترول نیاز دارد. اما تجمع مقادیر بالای آن در خون خطر بروز بیماری‌های قلبی را افزایش می‌دهد.سیاه دانه در کاهش کلسترول مؤثر است. براساس یک بررسی از ۱۷ مطالعهٔ مختلف مصرف مکمل‌های سیاه دانه می‌تواند کلسترول کل، کلسترول بد و تری گلیسیرید خون را به‌طور چشمگیری کاهش بدهد. روغن سیاه دانه در کاهش کلسترول موفق‌تر از پودر سیاه دانه عمل کرد. ولی تنها پودر سیاه دانه توانست موجب افزایش کلسترول خوب بشود.
براساس یک مطالعه بر روی ۵۷ مبتلا به دیابت مصرف مکمل سیاه دانه به‌مدت یک سال موجب کاهش کلسترول بد، کلسترول کل و افزایش کلسترول خوب شد.
مطالعه‌ای که اخیراً بر روی ۹۴ مبتلا به دیابت انجام گرفت نیز نتایج مشابهی را نشان داد. این مطالعه نشان داد مصرف روزانه ۲ گرم سیاه دانه به‌مدت ۱۲ هفته می‌تواند کلسترول کل و کلسترول بد خون را کاهش بدهد.
۳. خاصیت ضدسرطان
سیاه دانه سرشار از آنتی‌اکسیدان‌هایی است که میتوانند تأثیرات منفی رادیکال‌های آزاد را خنثی کند و از بروز بیماری‌هایی مانند سرطان جلوگیری بکنند. مطالعات درون‌کشتگاهی نیز از خواص ضدسرطان سیاه دانه و جزء فعال آن به‌نام تیموکینون حکایت دارند.به‌عنوان مثال یک مطالعه نشان داد تیموکینون موجب مرگ سلولی در سلول‌های آلوده به سرطان خون می‌شود.
در یک مطالعهٔ دیگر عصارهٔ سیاه دانه به غیرفعال‌کردن سلول‌های سرطان پستان کمک کرد.
سایر مطالعات نیز نشان دادند که سیاه دانه و ترکیبات آن میتوانند در برابر چندین نوع سرطان مانند سرطان پانکراس (لوزالمعده)، سرطان ریه، سرطان دهانهٔ رحم، سرطان پروستات، سرطان پوست و سرطان رودهٔ بزرگ مؤثر باشند.
بااین‌حال هنوز شواهد دقیقی از خواص ضدسرطان سیاه دانه در انسان وجود ندارد. هنوز باید مطالعاتی انجام بشود تا نشان بدهد مصرف سیاه دانه به‌عنوان ادویه یا مکمل می‌تواند خاصیت ضدسرطانی در انسان داشته باشد یا خیر.
۴. نابودی باکتری‌های مضر
باکتری‌ها عامل فهرست بلندبالایی از عفونت‌های خطرناک از عفونت گوش گرفته تا سینه‌پهلو هستند. برخی مطالعات درون‌کشتگاهی نشان دادند که مصرف سیاه دانه می‌تواند خاصیت ضدباکتری داشته باشد و در مبارزه با انواع سویه‌های باکتری‌ها مؤثر باشد.براساس یک مطالعه مصرف موضعی سیاه دانه در نوزادان مبتلا به عفونت استافیلوکوکی پوست نشان داد که سیاه دانه به‌اندازهٔ مصرف آنتی‌بیوتیک‌های رایج در درمان عفونت ناشی از این باکتری‌ها مؤثر است.
استافیلوکوک اورئوس (طلایی) مقاوم به متی‌سیلین یک سری از باکتری‌ها هستند که درمان آنها دشوار است و در مقابل آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم‌اند. در یک مطالعه سیاه دانه توانست نیمی از نمونه‌های این باکتری‌ها را که از بدن مبتلایان به دیابت استخراج شده بود درمان بکند. چندین مطالعهٔ درون‌کشتگاهی دیگر نیز از تأثیر سیاه دانه در جلوگیری از رشد این باکتری‌ها و بسیاری از باکتری‌های دیگر حکایت دارند.
بااین‌حال مطالعات انجام‌گرفته بر روی انسان‌ها محدود هستند و به مطالعات بیشتری نیاز است تا بفهمیم سیاه دانه چگونه بر سویه‌های مختلف باکتری‌ها در بدن تأثیر می‌گذارد.
۵. کاهش التهابات
در بیشتر موارد التهابات واکنش طبیعی بدن برای محافظت از خودش در برابر آسیب‌ها و عفونت‌هاست. ازسوی دیگر احتمالا التهابات مزمن مسئول بروز بسیاری از بیماری‌ها مانند سرطان، دیابت و بیماری های قلبی هستند.براساس مطالعات سیاه دانه خاصیت ضدالتهاب قوی در بدن دارد.
در یک مطالعه بر روی ۴۲ نفر مبتلا به روماتیسم مفصلی، مصرف روزانه ۱۰۰۰ میلی‌گرم روغن سیاه دانه به‌مدت هشت هفته توانست شاخص‌های التهابات و استرس اکسیداتیو را کاهش بدهد.
در یک مطالعهٔ دیگر سیاه دانه در محافظت از موش‌ها در برابر التهابات در مغز و طناب نخاعی مؤثر بود.
همچنین در یک مطالعهٔ درون‌کشتگاهی دیگر مشاهده شد تیموکینون (جزء فعال موجود در سیاه دانه) در کاهش التهابات در سلول‌های آلوده به سرطان پانکراس مؤثر است.
باوجود این نتایج امیدبخش هنوز مطالعات انسانی محدود به افرادی با بیماری‌های خاص است و به مطالعات بیشتری نیاز است تا بفهمیم سیاه دانه چگونه می‌تواند بر التهابات در افراد سالم تأثیر بگذارد.
۶. محافظت از کبد
کبد یک عضو بسیار مهم است. کبد به دفع سموم، پردازش داروها، پردازش مواد مغذی و تولید پروتئین‌ها و مواد شیمیایی حیاتی برای سلامت کمک می‌کند. براساس برخی مطالعات جانوری سیاه دانه می‌تواند از کبد در برابر آسیب‌ها محافظت بکند. در یک مطالعه که به موش‌ها یک مادهٔ شیمیایی سمی تزریق شد، سیاه دانه توانست سمیت مواد شیمیایی را در آنها کاهش داده و از آنها در برابر آسیب‌های کبد و کلیه محافظت بکند.یک مطالعهٔ جانوری دیگر نیز یافته‌های مشابهی داشت که نشان می‌داد سیاه دانه می‌تواند از بروز آسیب‌های کبد جلوگیری بکند. براساس یک بررسی این خاصیت حفاظتی سیاه دانه احتمالا به‌خاطر جزء آنتی‌اکسیدانی آن و توانایی‌اش در کاهش التهابات و استرس اکسیداتیو است. البته به مطالعات بیشتری بر روی انسان‌ها نیاز است تا میزان تأثیر سیاه دانه در محافظت از کبد و سلامت آن مشخص بشود.
۷. تنظیم قند خون
قند خون بالا می‌تواند علائم بدی مانند افزایش تشنگی، کاهش وزن بدون کنترل، خستگی و اختلال تمرکز را به‌همراه داشته باشد. کنترل‌نکردن قند خون می‌تواند در درازمدت پیامدهای جدی مانند آسیب عصبی، اختلال در بینایی و تأخیر در بهبود زخم‌ها را به‌دنبال داشته باشد.برخی شواهد نشان می‌دهد سیاه دانه در ثبات قند خون و پیشگیری از عوارض جانبی مخرب آن مؤثر است. براساس یک بررسی انجام‌گرفته بر روی ۷ مطالعه مکمل‌های سیاه دانه در کنترل قند خون ناشتا و قند خون عادی موفق بود. همچنین در یک مطالعهٔ دیگر که بر روی ۹۴ نفر صورت گرفت مصرف روزانهٔ سیاه دانه به‌مدت ۳ ماه توانست قند خون ناشتا، قند خون عادی و مقاومت‌به‌انسولین را به‌طور چشمگیری کاهش بدهد.
۸. پیشگیری از زخم معده
زخم معده زخم‌های دردناکی هستند که در اثر آسیب اسید معده به پوشش مخاطی معده بروز می‌کنند. براساس مطالعات سیاه دانه می‌تواند به حفظ پوشش معده و پیشگیری از بروز زخم معده کمک بکند.در یک مطالعهٔ جانوری ۲۰ موش مبتلا به زخم معده با سیاه دانه تحت درمان قرار گرفتند. سیاه دانه به درمان ۸۳٪ موارد کمک کرد و توانست به‌اندازهٔ داروهای رایج درمان زخم معده مؤثر باشد.
براساس یک مطالعهٔ جانوری دیگر سیاه دانه و جزء فعال آن در جلوگیری از پیشرفت زخم معده و محافظت از پوشش معده در برابر تأثیرات منفی نوشیدنی‌های الکلی موفق بود. البته مطالعات فعلی محدود به جانوران بوده و برای اطلاع دقیق از نحوهٔ تاثیر سیاه دانه در درمان زخم معده در انسان‌ها به مطالعات بیشتری نیاز است.
۹. درمان سرطان پانکراس
مطالعات علمی نشان می‌دهند که استفاده از سیاه دانه می‌تواند در پیشگیری از سرطان پانکراس مؤثر باشد. سرطان پانکراس یکی از کشنده‌ترین انواع سرطان است. پیشرفت التهاب پانکراس می‌تواند باعث سرطان پانکراس در فرد شود. براساس مطالعه‌ای که در دپارتمان جراحی دانشگاه توماس جفرسون در فیلادلفیا انجام گرفت، ترکیبات شیمیایی موجود در سیاه دانه با کاهش التهابات پانکراس از تولید سلول‌های سرطانی پانکراس جلوگیری می‌کنند.تیموکینون یکی از ترکیبات شیمیایی موجود در سیاه دانه و مسئول بخشی از خواص آنتی‌اکسیدانی سیاه دانه است. سیاه دانه به لطف وجود تیموکینون می‌تواند در پیشگیری از سرطان پانکراس مؤثر باشد.
۱۰. درمان پرفشاری خون
مطالعات علمی نشان می‌دهند که مصرف سیاه دانه می‌تواند در درمان فشار خون بالا مؤثر باشد. براساس مطالعه‌ی صورت‌گرفته در دانشگاه پزشکی شهرکرد مصرف ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی‌گرم سیاه دانه دو بار در روز و به‌مدت ۸ هفته توانست به‌طور چشمگیری موجب کاهش فشار خون دیاستولی شود. همچنین سیاه دانه پس از این مدت توانست به‌طور چشمگیری در کاهش کلسترول بد خون مؤثر باشد.
۱۱. استفادهٔ آسان در رژیم غذایی
راه‌های مختلفی برای افزودن سیاه دانه به رژیم غذایی وجود دارد. معمولا سیاه دانه را با طعمی تلخ بین مرزنگوش و پیاز توصیف می‌کنند. سیاه دانه در بسیاری از غذاهای خاورمیانه‌ای و جنوب شرق آسیا وجود دارد.برای استفاده از سیاه دانه معمولا آن را با حرارت ملایمی برشته می‌کنند و سپس به‌شکل پودر درمی‌آورند. سپس از آن برای طعم‌دارکردن نان‌ها یا سایر غذاها استفاده می‌کنند. همچنین برخی افراد از سیاه دانه به‌شکل خام یا ترکیب‌شده با عسل و آب استفاده می‌کنند. همچنین می‌توان سیاه دانه را به ماست، بلغور یا برخی نوشیدنی‌ها نیز اضافه کرد.
برخی روغن سیاه دانه را رقیق می‌کنند و آن را به‌عنوان یک درمان طبیعی برای ریزش مو به‌کار می‌برند. روغن سیاه دانه می‌تواند به کاهش التهابات و بیماری‌های پوستی کمک بکند.
برای دریافت مقادیر بیشتر سیاه دانه می‌توانید از کپسول یا ژل آن استفاده بکنید.
عوارض جانبی سیاه دانه
خواص سیاه دانه برای سلامتی بسیار است. کاهش التهابات، تسکین دردها، مبارزه با عفونت‌ها و کاهش تب از خواص سیاه دانه است. همچنین سیاه دانه می‌تواند به‌لطف خاصیت آنتی‌اکسیدانی خود از برخی سرطان‌ها پیشگیری کند. بااین‌حال شواهد علمی از سالم‌بودن و تأثیر سیاه دانه محدود است. ممکن است سیاه دانه در برخی افراد موجب بروز عوارضی شود. بنابراین باید قبل از استفاده از مکمل‌های سیاه دانه یا سایر مکمل‌ها برای درمان بیماری‌ها، با پزشک مشورت کنید. ممکن است سیاه دانه در برخی افراد موجب بروز عوارض جانبی زیر بشود.
۱. درماتیت تماسی
یکی از عوارض جانبی بالقوه‌ی سیاه دانه بروز درماتیت تماسی است. درماتیت تماسی نوعی واکنش آسیب‌زا در برابر آلرژن‌ها یا مواد تحریک‌کننده است. تنها لمس سیاه دانه می‌تواند موجب بروز جوش‌های قرمز در پوست برخی افراد شود. معمولا این جوش‌ها با خارش پوست همراه هستند. همچنین ممکن است در محل تماس علائمی مانند تاول زدن، درد و حساسیت پوستینیز مشاهده شود.
۲. فشار خون پایین
مرکز سرطان “Memorial Sloan-Kettering” هشدار داده که سیاه دانه می‌تواند فشار خون را تا نقطه‌ی کم‌فشاری خون کاهش دهد. این وضعیت زمانی‌که از داروهای کاهنده‌ی فشار خون یا داروهای مدر استفاده کنید، حساسیت بیشتری پیدا می‌کند. فشار خون پایین می‌تواند مانع از انتقال اکسیژن به مغز شود و موجب بروز خستگی، حالت تهوع، تاری دید، تنفس کم‌عمق، سرگیجهو کاهش هوشیاری شود. کاهش بسیار شدید فشار خون می‌تواند زندگی فرد را تهدید کند.
۳. بارداری
براساس اعلام مرکز سرطان “Memorial Sloan-Kettering” زنان بادار نباید به هر دلیلی از سیاه دانه استفاده کنند. این امر بیشتر به آن خاطر است که سیاه دانه می‌تواند بر انقباضات ماهیچه‌های صاف رحم تأثیر بگذارد. برای تعیین دقیق تأثیر سیاه دانه بربارداری ارزیابی‌های بیشتر موردنیاز است. بنابراین بهتر است در زمان بارداری از سیاه دانه استفاده نکنید.
۴. تداخلات دارویی
براساس اعلام مرکز سرطان “Memorial Sloan-Kettering” سیاه دانه می‌تواند در شیمی‌درمانی و پرتودرمانی اختلال ایجاد کند. ازجایی‌که سیاه دانه در بدن مانند یک آنتی‌‌اکسیدان عمل می‌کند، بنابراین می‌تواند از تأثیر درمان‌های سرطان بکاهد.
۵. سایر واکنش‌های آلرژیک
مانند بیشتر مکمل‌های گیاهی احتمال بروز واکنش‌های آلرژیک در اثر مصرف سیاه دانه وجود دارد. برخلاف درماتیت تماسی این واکنش‌های آلرژیک به پوست محدود نمی‌شوند و میتوانند موجب ورم لب، گلو و صورت شوند. همچنین سختی در تنفس، احساس سوزن‌سوزن‌شدن در دهان، کهیر، سرگیجه، حالت تهوع، استفراغ، اسهال و گرفتگی های عضلانی شکمی میتوانند از واکنش‌های آلرژیک احتمالی مصرف سیاه دانه باشند.
چه کسانی نباید از سیاه دانه استفاده کنند؟
بااینکه سیاه دانه فواید بسیاری برای سلامتی دارد و مصرف آن به‌عنوان ادویه معمولا مشکلی ندارد، برخی افراد باید مکمل یا روغن سیاه دانه را با احتیاط مصرف بکنند. به‌عنوان مثال گزارش‌هایی از بروز درماتیت تماسی در اثر استفاده از روغن آن بر روی پوست وجود دارد. اگر می‌خواهید از سیاه دانه به‌صورت موضعی استفاده بکنید، ابتدا کمی از آن را بر روی نقطهٔ کوچکی از پوست‌تان امتحان بکنید تا از سالم‌بودن آن مطمئن بشوید.برخی مطالعات درون‌کشتگاهی نشان داده‌اند ترکیبات موجود در سیاه دانه میتوانند موجب لختگی خون بشوند. بنابراین اگر از داروهای انعقاد خون استفاده می‌کنید، قبل از استفاده از مکمل‌های سیاه دانه با پزشک مشورت بکنید.
بااینکه مطالعات جانوری از سالم‌بودن سیاه دانه در دوران بارداری حکایت دارد، یک مطالعهٔ جانوری نشان داد مصرف مقادیر بالای روغن سیاه دانه می‌تواند موجب کاهش انقباضات رحم بشود. اگر شما نیز باردار هستید، سیاه دانه را در حد اعتدال مصرف کنید و برای اطمینان قبل از مصرف با پزشک مشورت بکنید.
سیاه دانه محتوی «تیموکینون» بوده که خاصیت ضدالتهابی دارد و برای سلامت کبد مفید است. همچنین «نیجلون» موجود در سیاه دانه از آزادسازی هیستامین جلوگیری می‌کند و بدین ترتیب از علائم آلرژی می‌کاهد.
مقدار مصرفی سیاه دانه
مقدار مناسب مصرف سیاه دانه ۱ یا ۲ قاشق چایخوری روغن سیاه دانه یا ۲ عدد کپسول آن در روز است. کپسول‌های سیاه دانه معمولا محتوی ۱۰۰۰ میلی‌گرم از آن هستند. مصرف سیاه دانه به‌ندرت موجب بروز عوارض جانبی می‌شود، اما در مطالعه‌ای که بر روی موش‌ها صورت گرفت، مقادیر بالای آن باعث اختلالات کلیه و کبد شد.منبع: سایت چطور
