مقدمه
امروزه در حالی در هزاره سوم زیست می کنیم که بسیاری از نقش ها و ساختارهای اجتماعی دست خوش تغییرات فراوان شده؛ این تغییرات فراوان و گسترده را می توان در حوزه های اجتماعی، ساختارهای حکومتی، سبک زندگی و... مشاهده کرد که یکی از مهمترین این تغییرات، تحولات گسترده در نقش های اجتماعی می باشد؛ تحول و تغییر در نقش اجتماعی مرد، دختران و پسران، بخش مهمی از این تغییرات می باشد که در این بین، شاید هیچ تغییری به میزان تغییر در نقش اجتماعی زن اهمیت نداشته باشد، چرا که زن، با توجه به جایگاه ویژه و تاثیرگذاری که در خانه و خانواده دارد، به میزان زیادی می تواند نقش های دیگری که موجود می باشند را دستخوش تغییرات مثبت یا منفی کند، لذا نقش اجتماعی زن در تمام ادوار از اهمیت و ضرورت قابل ملاحظه ای برخودار بوده است و با مدیریت نظام مند این نقش، می توان تاثیرات مثبت فراوانی در نهاد خانواده و جامعه ایجاد کرد.با توجه به تهاجمات فرهنگی جهان غرب و توطئه های دائمی حکومت های استکباری علیه مقام و منزلت زن در جامعه بشری و تضعیف بنیان خانواده، ضروری می باشد که مسائل و چالش های موجود در عرصه های مختلف فکری و نظری[1] را مورد واکاوی قرار دهیم که مقام و منزلت زن، یکی از این موضوعات اساسی می باشد. تاریخ بشر شاهد صدها رای متفاوت و متناقض در باب شخصیت انسانی زن و جایگاه اجتماعی و حقوق وی بوده است[2] که در این میان، یکی از متعالی ترین اندیشه ها و گفتمان ها، گفتمان اسلام در مورد شخصیت و حقوق زن می باشد.
طرح مسئله زن در جوامع اسلامی برخی موارد به صورت دفاع از مواضع اسلامی بوده است و درتلاش بوده است که مقابل انتقادها و تهاجمات، از کیان اندیشه اسلامی دفاع کند[3] که علاوه بر صحیح بودن این رویکرد، نباید از تبیین دقیق مسائل و چالش های موجود بازماند و باید این مهم را مد نظر داشت. از ابتدای خلقت، انسان، هم در پیدایش طبیعی و هم در برپا داشتن زندگی اجتماعی خود، نیازمند به زن و بانوان بوده است[4] تمام این نکات در حالی است که اندیشه و تفکر غربی با مدیریت سوء اذهان عمومی و جوامع، در تلاش است که نقش و کارکرد اصلی بانوان در خانواده و جامعه را به حاشیه براند و با تاکید ارزش ها و هنجارهای غیر انسانی و غیر اسلامی، هیمنه ی بانوان را شکسته و با دادن شِبهه مزیت های اجتماعی، ایشان را اقناع کرده و از وظایف اصلی که دارا می باشند غافل کند.
با توجه به نکات ذکر شده، این پژوهش درصدد است که با ارائه و تبیین روشن از مولفه های مطلوب بانوان در اندیشه اسلامی، بخشی از ناهنجاری های موجود را به چالش کشیده و تبیینی روشن و کارآمد از نقش اجتماعی بانوان در جامعه ارائه نماید که هم با اندیشه و سنت اسلامی همخوانی داشته باشد و هم بتواند بخشی از ناهنجاری های موجود در حوزه بانوان را مورد انتقاد قراردهد.
تعهد و مسئولیت
شاید مهمترین خصوصیتی که بتوان برای بانوان در اندیشه اسلامی تبیین کرد، مسئولیت و تعهد ایشان می باشد؛ با این توضیح که بانوان در جامعه اسلامی بدون تکلیف و مسئولیت نمی باشند، بلکه علاوه بر مسئولیت های فردی ایشان، هم در خانواده و هم در بسترهای اجتماعی، دارای تکالیف و مسئولیت های متعدد می باشند. نقشی که یک زن مکتبی باید ایفا کند، تحفه ای نیست که مرد آن را به او پیشکش کرده باشد، بلکه این، یکی از حقوق و مسئولیت های زن می باشد، لذا زن باید این حق را با قاطعیت بستاند و مسئولیت خود را به انجام رساند[5]. این تعهدها و مسئولیت ها را می توان در زندگی فردی زن مشاهده کرد؛ چرا که زن در مرحله اول باید خود را رشد و ارتقا دهد و تمام وجهه همت خود را بر این قراردهد که تا حد ممکن، بسترها، توان مندی ها و ملزومات لازم برای ایفای بهتر نقش های اجتماعی را در خود نهادینه کند که این توان مندی ها هم ناظر به مسائل اخلاقی و معنوی می باشد و همچنین شامل مسائل دانشی و علمی می باشد که زن را مجهز به ایفای هرچه بهتر نقش های اجتماعی می کند.علاوه بر این مسئولیت در زندگی فردی، شاید بعید نباشد که زن را ذوب شده در خانواده بدانیم و مهمترین بستری که زن را بازتاب می دهد و زمینه ی حضور او را فراهم می آورد، خانواده می باشد؛ چرا که در محیط خانواده است که زن علاوه بر تربیت و مدیریت فرزندان، همسر خود را نیز ناخواسته تحت تعلیم و آموزش قرار می دهد و از این طریق نقش و تعهد اجتماعی زن در محیط خانواده، خود را نشان می دهد.
کرامت زن
یکی از مهمترین نکته و مولفه ها در بازشناسی جایگاه زن در اندیشه اسلامی، کرامت و منزلتی است که برای بانوان و زن در نظر گرفته شده است؛ جای جای اندیشه اسلامی هم در نظر و هم در عمل، مشحون از قرب و منزلت زن در نهاد های فردی و اجتماعی می باشد؛ این جایگاه را هم می توان در لزوم احترام و حفظ حرمت مادر و بانوان مشاهده کرد که هم به همسران و هم به فرزندان، تاکید فراوان شده است که احترام و حقوق زن و مادر را حفظ کنند و تلاش ایشان بر پاسداشت مقام و حقوق بانوان باشد.علاوه بر مسئولیت در زندگی فردی، شاید بعید نباشد که زن را ذوب شده در خانواده بدانیم و مهمترین بستری که زن را بازتاب می دهد و زمینه ی حضور او را فراهم می آورد، خانواده می باشد؛ چرا که در محیط خانواده است که زن علاوه بر تربیت و مدیریت فرزندان، همسر خود را نیز ناخواسته تحت تعلیم و آموزش قرار می دهد.
همچنین در آموزه های اندیشه اسلامی نیز، تاکیدات فراوان بر این موضوع شده است و آیات و روایات فراوانی بر این موضوع دلالت دارد که در این مورد می توان به این مورد اشاره کرد: مهمترین و کلیدی ترین آیه در مورد کرامت، این آیه شریفه می باشد که «و لقد کرّمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر مماً خلقنا تفضیلاً»[6] که در ترجمه این آیه باید بیان کرد که «ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم، و آنان را در خشکی و دریا بر نشاندیم، از چیزهای پاکیزه روزی‌اشان دادیم و آنان را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری آشکار دادیم.» و پر واضح است که اعطا کرامت و بزرگداشت، صرفا به مردان یا قشر خاصی نیست، بلکه بنی آدم و ابنا بشر به صورت کلی تحت شمول این قاعده می باشند و بانوان نیز بخشی از این قاعده را تشکیل می دهند.
علاوه بر این موضوع، استقلال مالی بانوان در جامعه اسلامی و خانواده می باشد و حقوق زن را اعتبار بخشیده و تایید می کند؛ شاید بسیار دور از ذهن باشد که در جامعه ای که زن حتی حق حیات نداشت و حتی تا چند صباح پیشتر در جوامع غربی، زن از حقوق اولیه خود محروم بوده است، نص صریح قرآن بر موضوع استقلال مالی زن تاکید دارد و در این مورد می فرماید «لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ.»[7] که در ترجمه این آیه باید بیان کرد که «مردان را ازآنچه کسب کرده اند بهره ای است و زنان را نیز از آنچه به دست آورده اند بهره ای می باشد.»
پی نوشت ها:
[1] کنفرانس بین‌المللی حقوق و مسئولیتهای زن در نظام اسلامی و مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، حقوق و مسئوولیت‌‌های زن در نظام اسلامی (مجموعه مقالات) اولین کنفرانس بین‌المللی حقوق و مسئوولیت های زن در نظام اسلامی تیرماه ۱۳۸۵ (تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۵)، ص7.
[2] مهدی مهریزی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. (تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲)، ص20.
[3] محمد فنائی اشکوری، منزلت زن در اندیشه اسلامی: بضمیمه معرفت و تربیت، گفتاری در مبانی نظری و علمی اخلاقی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قدس سره) (قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قدس سره)، ۱۳۷۷)، ص11.
[4] سیدمحمدحسین طباطبائی، استراتژی زن در اسلام (تهران: ندای ایمان، ۱۳۵۸)، ص5.
[5] هادی مدرسی و مترجم لاهیجانی، گفتارهایی پیرامون سیمای زن مکتبی (تهران: موسسه فرهنگی انصار الحسین (ع)، ۱۳۷۳)، ص17.
[6] سوره مبارکه اسراء، آیه۷۰.
[7] سوره مبارکه نساء، آیه 32.
