1. تفاوت اول، تفاوت در جنسیت است. بله کاملاً درست است، این که فرزند شما دختر باشد یا پسر، در تربیت بسیار مهم است؛ و هر کدام اصول تربیتی مخصوص به خود را دارد.
2. مورد دوم، تفاوت در طبع و مزاج است. شاید باورتان نشود، ولی یکی از اصولی که در روانشناسی اسلامی مورد تاکید قرار میگیرد، این است که مزاج بدنِ فرد در اخلاقیات و روحیات او مؤثر است و به همین دلیل در نحوه برخورد با او و تربیت او نیز مؤثر خواهد بود. به‌عنوان‌مثال تربیت فرزندی که دارای مزاج گرم و خشک است باتربیت فرزندی که مزاج سرد و تر دارد تفاوت میکند؛ و این تفاوت به اخلاقیات و روحیات اختصاصی او بازمی‌گردد.
- 3. تفاوت سوم مربوط به سن است. فرزندان در سنین مختلف اخلاقیات و ویژگی‌های خاص خود را پیدا میکنند و به همین جهت در هر سن یا هر محدوده سنی باید از روشهای خاصی برای تربیت او استفاده کرد.
موارد فوق تعدادی از مهم‌ترین تفاوتهای بین فرزندان است که باید بر اساس هریک از موارد فوق اصول تربیتی مختص به آن را رعایت کنیم.
تفاوت در روش تربیت
همان‌طور که بین فرزندان تفاوتهای زیادی وجود دارد که باید به آنها توجه شود، روشهای تربیتی نیز بسیار متفاوت هستند که باید به این تفاوتها دقت شود. یکی از دسته‌بندی‌هایی که در روشهای تربیت بیان میکنند، روش تربیتی کلامی و غیرکلامی است. همان‌طور که از اسم آنها مشخص است، در روشهای تربیتی کلامی صرفاً از ابزار قدرتمند کلام برای تربیت فرزند استفاده میشود ولی در روش تربیتی غیرکلامی از رفتار و حرکات و عکس‌العمل‌های والدین برای تربیت استفاده میشود. بله! خوشبختانه یا متأسفانه ما در تمام لحظاتی که با فرزندان خود سپری میکنیم، در حال تربیت کردن آنها هستیم. می‌پرسید چگونه؟ ساده‌تر از آنچه که فکرش را میکنید. با کلام و جملات خود، با لحن کلام و با محتوای کلام خود، با رفتارها و حرکات و عکس‌العمل‌های خود، با همه این‌ها در حال تربیت فرزند دلبند خویش هستیم. پس ضرورت دارد که این روشها را بشناسیم تا بتوانیم با به کار بردن گفتار و رفتار متناسب، فرزندان خود را تربیت کنیم.
تفاوت در سن
از میان تفاوتهایی که به آنها اشاره شد، قصد داریم تا تفاوت در سن را بیشتر توضیح دهیم و روشهای تربیتی کلامی که به این رده سنی اختصاص دارد را بیان کنیم. در اینجا به کلام نورانی از پیامبر مهربانی در این مورداشاره میکنیم:
وَ قَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اَلْوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ وَزِیرٌ سَبْعَ سِنِینَ فَإِنْ رَضِیتَ أَخْلاَقَهُ لِإِحْدَى وَ عِشْرِینَ وَ إِلاَّ فَاضْرِبْ عَلَى جَنْبِهِ فَقَدْ أَعْذَرْتَ إِلَى اَللَّهِ تَعَالَى.
پیغمبر اکرم (صلّى اللّه علیه و آله و سلم) میفرماید: فرزند تا هفت سال حاکم است (یعنى آزاد) و تا هفت سال بنده است (یعنى باید کاملاً تحت تربیت باشد) و هفت‌سالۀ سوم وزیر است (باید مورد مشورت قرار گیرد)، اگر در 21 سالگى اخلاقش رضایت‌بخش شد، که بهتر و گر نه بر پشت او بزن که در نزد خدا معذورى.
از حدیث فوق میتوان این نکات را برداشت کرد:
1. تربیت فرزند فقط تا سن بیست‌ویک‌سالگی بر عهده والدین است؛ زیرا در این حدیث شریف میفرمایند بعدازاین سن اگر اخلاقش رضایت‌بخش نیست بر پشت او بزن زیرا در نزد خداوند معذور خواهی بود. این که میفرمایند بر پشت او بزن، یک عبارت کنایی است که مقصود این است که او را رها کنید و دیگر وظیفه‌ای در قبال او نخواهید داشت. به همین دلیل والدین فقط تا سن بیست‌ویک‌سالگی وظیفه تربیت فرزند را خواهند داشت و بعدازآن شرعاً وظیفه‌ای در قبال تربیت او ندارند. البته کمک و حمایت والدین قطعاً باتربیت متفاوت است و فرزندان همیشه به حمایت‌های والدین نیازمند هستند؛ و نباید این دو موضوع را باهم اشتباه کنیم زیرا چتر حمایت خانواده باید همیشه بر سر فرزندان گشوده باشد.
2. در این حدیث شریف به تفاوتهای سنی به خوبی اشاره شده است و معیار مهمی را برای ما مشخص میکند. تربیت فرزند در این حدیث شریف به سه دوره تقسیم میشود. دوره اول زیر هفت سال و دوره دوم هفت تا چهارده سال و دوره سوم چهارده تا بیست‌ویک سال است. پس باید اصول تربیتی هر یک از این دورهها را بیاموزیم تا بتوانیم تربیت موفقی داشته باشیم.
3. نکته سوم این است که برای هریک از این دورهها یک ویژگی بسیار مهم بیان میشود که میتواند اساس تربیت در این دورهها باشد. دوره اول سید است و دوره دوم عبد است و دوره سوم وزیر.
در این نوشتار دوره اول یعنی هفت سال اول را به اجمال موردبررسی قرار میدهیم.
فرزندان زیر هفت سال
در حدیثی با این موضوع آمده است:أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: اَلْغُلاَمُ یَلْعَبُ سَبْعَ سِنِینَ وَ یَتَعَلَّمُ اَلْکِتَابَ سَبْعَ سِنِینَ وَ یَتَعَلَّمُ اَلْحَلاَلَ وَ اَلْحَرَامَ سَبْعَ سِنِینَ.
امام صادق علیه السّلام میفرماید:فرزند باید هفت سال بازى کند، هفت سال خواندن و نوشتن بیاموزد و هفت سال به آموزش حلال و حرام بپردازد.
در حدیث اول بیان شد که دوره اول، دوره سیادت و پادشاهی فرزند است؛ و در حدیث دوم بیان شد که این دوره، دوره بازی کردن فرزند است. با توجه به این دو حدیث میتوان اصول تربیتی بسیار مهمی را برداشت کرد. تعدای از این اصول در مورد شیوه‌های تربیتی کلامی فرزند است و تعدادی از این اصول در مورد شیوه‌های غیرکلامی ارتباط با فرزند است؛ که به اجمال به تعدادی از شیوه‌های کلامی ارتباط اشاره میکنیم تا انشاء الله در یادداشت‌های دیگر به‌تفصیل به بیان آنها بپردازیم. فراموش نکنید که این اصول مربوط به فرزندان زیر هفت سال است و بین فرزند دختر با پسر در این مورد تفاوتی نیست.
- امر کردن ممنوع!
- سرزنش کردن ممنوع!
- تهدید کردن ممنوع!
- محدود کردن ممنوع!
- شرط کردن ممنوع!
- فریاد زدن ممنوع!
- فحاشی ممنوع!
- وضع کردن قانون ممنوع!
کلام آخر
فراموش نکنید که فرزندان شما در این دوره سنی تمام حرکات و رفتارهای شما و حتی تمام جملات و کلمات شما را زیر نظر دارند؛ و نه تنها زیر نظر دارند بلکه ثبت و ضبط میکنند و در آینده‌ای نه چندان دور همان رفتار و حرکات و گفتار را بروز خواهند داد. پس اگر به ناگاه دیدید جملات و کلامهایی که شما در جمع خصوصی خانواده استفاده کردهاید، در مکانی عمومی از زبان کودکتان خارج شد، فرزندتان را سرزنش نکنید، چون از ماست که بر ماست.
پینوشت:
- مکارم الأخلاق، ج 1, ص 222
- الکافی، جلد 6، صفحه 47
