خلقت ابليس
شيطان مانند ساير جنيّان از آتش آفريده شده است؛ چنان كه در قرآن كريم چنين مي خوانيم:«و ياد كن هنگامي كه به فرشتگان گفتيم، آدم را سجده كنيد.پس همه، جز ابليس سجده كردند كه از گروه جنيّان بود و از فرمان پروردگارش سرپيچيد.آيا با اين حال، او و نسلش را به جاي من به دوستي مي گيريد و حال آنكه آنها دشمن شمايند».(1)
اما برخي به استناد آيه ي فوق و اين آيه:«چون فرشتگان را فرموديم براي آدم سجده كنيد پس بجز ابليس - كه سر باز زد و كبر ورزيد و از كافران شد-همه به سجده در افتاند»، (2)معتقدند كه شيطان از ملائكه بوده است.در پاسخ به اين افراد باز هم به آيه ي 50 سوره ي كهف اشاره مي كنيم كه خداوند در اين آيه براي شيطان فرزند قائل شده است، حال آنكه تحقق اين صفت براي فرشتگان محال است.در آيات و روايات براي ردّ عقيده ي اين گروه دلايل متنوع ديگري هم بيان شده است علاقه مندان مي توانند به تفاسير و ذيل آيات مربوط به ابليس مراجعه نمايند.
عبادت ابليس
ابليس به سبب زيادي عباداتش، به مقام ملائكه ارتقا يافته بود.اميرمؤمنان، حضرت علي (ع)در اين باره فرموده اند:«از آنچه خداوند نسبت به ابليس انجام داد عبرت گيريد، زيرا اعمال فراوان و كوشش هاي مداوم او را با تكبّراز بين برد.او شش هزار سال عبادت كرد كه مشخص نيست از سال هاي دنيا يا آخرت است، اما با ساعتي تكبّر، همه را نابود كرد.(3)شش هزار سال به حساب روز و سال هاي دنيا، زماني بسيار طولاني است اما اگر به حساب روز و سال آخرت باشد كه حضرت علي (ع)بدان اشاره داشته اند، با توجه به آيه ي سوره ي معراج مي توان گفت، شيطان سي ميليون سال، خداوند را عبادت كرده است.
امتحان ابليس از طريق حضرت آدم
همان طور كه ديديم، طبق آيات قرآن، پس از اتمام آفرينش آدم، خداوند به فرشتگان دستور داد كه بر آدم سجده كنند. همه ي ملائك گوش به فرمان خداوند بوده، به آدم سجده كردند، مگر شيطان، او تكبّر ورزيد و از فرمان خداوند سرپيچي كرد.غرور او مانع تواضع و فروتني در برابر خداوند بود. حضرت علي (ع)در اين باره چنين فرموده اند:« شيطان بر آدم، به جهت خلقت او از خاك، فخر فروخت و با تكبّر به اصل خود كه از آتش است، دچار تعصّب و غرور شد.پس شيطان دشمن خدا و پيشواي متعصب ها و سرسلسه ي متكبران است كه اساس عصبيت را بنا نهاد و بر لباس كبريايي و عظمت با خداوند در افتاد.لباس بزرگي را بر تن پوشيد و پوشش تواضع و فروتني را از تن به در آورد.»(4)
شيطان خود را برتر از انسان مي دانست.خداوند به او فرمود:«در آن هنگام كه به تو فرمان دادم، چه چيز تو را مانع شد كه سجده كني؟»گفت:«من از او بهترم، مرا از آتش آفريده اي و او را از گل!»(5)به عقيده ي وي، خاك از آتش و انسان از شيطان پست تر است.بنابراين عقيده، شيطان در مقابل فرمان خداوند، ايستادگي كرد.
نتيجه اين غرور و خود بزرگ بيني، رانده شدن از درگاه حضرت حق بود.گفت:«از آن (مقام و مرتبه ات)فرود آي!تو حق نداري در آن (مقام و مرتبه)تكبّر كني! بيرون رو، كه تو از افراد پست و كوچكي!»(6)ابليس از اين زمان كينه ي انسان را به دل گرفت و به حضرت باري تعالي عرض كرد:«گفت:پروردگارا!مرا تا روزي كه انسان ها برانگيخته مي شوند مهلت ده!فرمود:تو از مهلت داده شده گاني ولي تا روز و زمان معين!»(7)
معرفت ابليس به خداوند
يكي از نكات مهم و قابل توجه در زندگي ابليس، معرفت او نسبت به صفات جمال و جلال الهي است.پس از اينكه ابليس از درگاه خداوند رانده شد و از خداوند مهلت گرفت، عرض كرد:«گفت:به عزّتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم كرد، مگر بندگان خالص تو».(8)
اين سوگند نشان دهنده ي اين است كه شيطان پس از سال ها عبادت در درگاه خداوند، به صفات حضرت حق مانند عزّت و جلال آگاهي دارد.جالب اينكه شواهد و قرائن نشان مي دهند كه وي از آن زمان تاكنون به عهد خود وفادار بوده و براي گمراه كردن بندگان از هيچ تلاشي دريغ نكرده است.
آزمايش آدم توسط شيطان
آغاز زندگي آدم و حوا در بهشت، با رانده شدن ابليس از درگاه خداوند هم زمان بود.زندگي آن دو در بهشت، چنين توصيف شده است:«اما تو در بهشت راحت هستي!و براي تو اين است كه در آن گرسنه و برهنه نخواهي شد، در آن تشنه نمي شوي و حرارت آفتاب آزارت نمي دهد!».(9)
ايشان اجازه بهره مندي از همه ي نعمت هاي بهشتي را داشتند جز يك مورد:«و گفتيم:اي آدم!تو با همسرت در بهشت سكونت كن، از (نعمت هاي)آن، از هرجا مي خواهيد، گوارا بخوريد (امّا)نزديك اين درخت نشويد كه از ستمگران خواهيد شد».(10)وي با استفاده از اين دستور خداوند مقدمات گمراه كردن آدم و حوا را فراهم كرد، خود را به شكل فردي دلسوز و فداكار نشان داد و به آدم گفت:«ولي شيطان او را وسوسه كرد و گفت:اي آدم!آيا مي خواهي تو را به درخت زندگي جاويد و ملكي بي زوال راهنمايي كنم»؟(11)سپس شيطان آن دو را وسوسه كرد، تا آنچه را از اندامشان پنهان بود، آشكار سازد و گفت:«پروردگارتان شما را از اين درخت نهي نكرده مگر به خاطر اينكه (اگر از آن بخوريد،)فرشته خواهيد شد، يا جاودانه (در بهشت) خواهيد ماند».(12)
سرانجام شيطان با قسم دروغ آن دو را فريفت و باعث رانده شدن آنها از بهشت شد همان طور كه آدم را باعث رانده شدن خويش از مقام قرب الهي مي دانست.
نكته ي مهمي كه همه ي ما بايد توجه داشته باشيم، اين است كه اولين خصلتي كه باعث رانده شدن از درگاه خداوند مي شود، غرور، تكبر و حسد ورزيدن بود.همچنين نخستين كاري كه شيطان براي گمراه كردن انسان انجام داد، ظاهر سازي و دروغ بود.
حربه هاي شيطان در طول تاريخ
در آيات متعددي از قرآن و احاديث فراواني كه به دست ما رسيده، حربه هاي شيطان براي گمراه كردن انسان بيان شده اند، كه به طور خلاصه از آنها به عنوان رذايل اخلاقي ياد مي شود و شامل تمامي مواردي است كه از آنها با تعبير حرام در اخلاق، فقه و... ياد شده است.
امام صادق (ع)در روايتي به دوستان خود هشدار مي دهد و آنها را از خطر دام هاي شيطان آگاه مي سازد:«اي عبدالله!ابليس دام هايش را در دنياي فريبنده فقط به قصد شكار دوستان ما پهن كرده است».امام صادق(ع)به عبدالله بن جندب هشدار مي دهد كه مواظب شكارگاه ها و دام هاي شيطان باشد:«اي پسر جندب!شيطان، مكان هايي براي شكار دارد.مواظب دام ها و شكارگاه هاي او باشيد! اما ابزار شكار او، ايجاد مانع در نيكي به برادران و دام هاي شيطان خفتن از انجام نمازهاي واجب است».(13)
موفقيت شيطان در آخرالزمان
با كمي دقت در اطراف خود مي توان به خوبي مشاهده كرد، شيطان در آخرالزمان موفقيت هاي بيشتري در گمراه كردن بندگان خداوند به دست آورده است.به عنوان مثال قرن هاي قبل، در روايات، از اين موفقيت پيش گويي شده بود كه روايات متعدد بيان كننده بحران هاي اخلاقي و اجتماعي در آخرالزمان، گوياي اين مطلب هستند.پرداخت به تمام اين رذايل در بحران ها از عهده اين مطلب خارج است و تنها به ذكر يك روايت در اين رابطه اكتفا مي كنيم.در روايتي كه ابن عباس نقل كرده، پيامبر اكرم (ص)در حجّة الوداع، برخي از نشان هاي آخرالزمان را براي اصحاب چنين بيان كردند:«...ضايع و تباه كردن نمازها، تبعيت از شهوت ها، متمايل شدن به هواهاي نفساني، تكريم و بزرگداشت ثروتمندان و مال پرستان، فروختن دين به قيمت دنيا، اعتماد كردن مردم به خيانت كاران، ختم هر چيزي به دروغ، شخص به والدينش ستم و درعين حال به دوستش خدمت و نيكي مي كند و آنجاست كه ستاره ي گناه كاري طلوع مي كند، چيزي جز شكايت كردن از خدا ديده نخواهد شد، قلب هاي مردم كاملاً با ترس و حقه بازي عجين گشته است».(14)
تلاش هاي شيطان پس از ظهور حضرت مهدي (ع)
پس از ظهور حضرت مهدي (ع)، تلاش هاي شيطان براي وفاي به عهدي كه با خداوند براي گمراه كردن آدميان بسته همچنان ادامه دارد.در آستانه ظهور شيطان كاري انجام مي دهد كه در سرنوشت مردم بسيار تأثير گذار است.صبح گاه روز بيست و سوم ماه رمضان، پيش از ظهور، جبرئيل (ع)با نداي اعجازگونه اي حجت را بر مردمان تمام كرده، نويد ظهور حضرت مهدي (ع)را به همه ي ايشان مي دهد.عصر گاهان، ابليس براي مقابله با اين ندا به ميدان آمده، او هم، راه پيوستن به سپاه دشمنان حضرت مهدي (ع)را نشان مي دهد.اين ماجرا از زبان امام باقر (ع)چنين نقل شده است:«..وصدا، صداي جبرئيل روح الامين است و صدا در شب جمعه بيست و سوم ماه رمضان خواهد بود.درباره ي آن شك نكنيد، گوش فرا دهيد و اطاعت كنيد.در انتهاي روز، صداي ابليس ملعون [شنيده مي شود]كه ندا مي دهد:آگاه باشيد كه فلاني مظلومانه كشته شد تا مردم را به شك بيندازد و آنها را مبتلا به فتنه كند».
سپس حضرت ادامه مي دهند:«...صدايي از آسمان به گوش مي رسد كه صداي جبرئيل است و به نام صاحب اين امر و پدرش و صدايي كه از زمين شنيده مي شود و آن صداي ابليس است كه به نام فلاني ندا مي دهد كه مظلومانه كشته شد ولي با آن به دنبال فتنه است».(15)
به عبارت ديگر، او بلافاصله پس از صيحه ي آسماني حضرت جبرئيل براي جلوگيري از همراهي مردم با امام عصر(ع)، بانگ بر مي آورد و برخي از مردم را فريب مي دهد.پس از اين دو بانگ از آسمان، مردم جهان آرام آرام در دو سپاه حق و باطل صف بندي مي شوند.
پايان زندگي شيطان
به تصريح روايات، پايان يافتن زندگي شيطان در دستان حضرت صاحب الامر(ع)است.حضرت مهدي (ع)در پي گسترش عدل و داد در زمين هستند و براي رسيدن به اين هدف پاك و مقدس كارهاي مختلفي انجام مي دهند كه از جمله آنها جنگيدن با موانع تحقق عدالت جهاني است.از اهمّ جنگ ها مي توان به موارد زير اشاره كرد:جنگ با سفياني، سپس با يهوديان، سركوب دجّال و نابود كردن يأجوج و مأجوج و در آخر، جنگ با ابليس آغاز مي شود كه در نتيجه آن هلاكت شيطان است.(16)اسحاق بن يعقوب مي گويد:«از امام صادق (ع)پرسيدم:اينكه خداوند به شيطان فرمود منتظر وقت معلوم باش، اين وقت معلوم كي خواهد بود؟ حضرت فرمودند:روز قيام قائم ماست.وقتي خداوند او را برانگيخته مي كند و آماده ي قيام است، در مسجد كوفه است.در آن وقت شيطان در حالي كه با زانوهاي خود راه مي رود به آنجا مي آيد و مي گويد:اي واي، از خطر امروز!قائم پيشاني شيطان را گرفته و گردنش را مي زند.آن موقع روز وقت معلوم است كه مدت او به آخر مي رسد».(17)
شيطان در اين نبرد، از تمام ياران جني و انسي خود بهره مي برد اما همان طور كه ديديم او در اين جنگ، شكست بزرگي را پذيرا و به دستان مبارك حضرت صاحب الزمان (ع) نابوده مي شود.
با توجه به اينكه شيطان به دست حضرت مهدي (ع)كشته مي شود و از همان زمان خلقت آدم او از اين فرجام با خبر بوده، همواره با تمام كساني كه به طور خاص در مسير تبليغ و ترويج ولايت و به خصوص حضرت مهدي (ع)گام برداشته اند.دشمني مي كرده و از هر طريقي براي رهزني كساني كه در اين وادي گام براشته اند، كوتاهي نورزيده است.از همين رو، جا دارد كه كمي بيشتر و دقيق تر به اطراف خود بنگريم و مواظب تلبيس و تدليسات اين دشمن قسم خورده ي خود باشيم.
شيطان در قيامت
پس از برپايي قيامت و صحراي محشر، شيطان هم مانند، ديگر مردم كه محشور مي شوند، محشور مي شود.جالب است بدانيم وي مردم فريب خورده و پيروان خويش را ملامت مي كند:«و شيطان، هنگامي كه كار تمام مي شود، مي گويد:«خداوند به شما وعده حق داد، من به شما وعده (باطل)دادم و تخلف كردم!من بر شما تسلطي نداشتم، جز اينكه دعوتتان كردم و شما دعوت مرا پذيرفتيد !بنابراين، مرا سرزنش نكنيد؛ خود را سرزنش كنيد!نه من فرياد رس شما هستم، و نه شما فريادرس من!من نسبت به شرك شما درباره ي خود، كه از قبل داشتيد، (و اطاعت مرا هم رديف اطاعت خدا قرار داديد)بيزار و كافرم!مسلماً ستمكاران عذاب دردناكي دارند!».(18)
پي نوشت :
1.سوره ي كهف (18)، آيه ي 50.
2.سوره ي بقره (2)، آيه ي 34.
3.نهج البلاغه ترجمه ي محمد دشتي، خ 192.
4.همان.
5.سوره ي اعراف(7)، آيه ي 12.
6.همان، آيه ي 13.
7.سوره ي ص (38)، آيات 79-81.
8.همان، آيات 82 و 83.
9.سوره ي طه(20)، آيات 118 و 119.
10.سوره ي بقره(2)، آيه ي 35.
11.سوره ي طه (20)، آيه ي 120.
12.سوره ي اعراف (7)، آيه ي 20.
13.بحارالانوار، ج 78، ص 279.
14.بشارة الاسلام، ص25؛ منتخب الاثر، ص 432 به نقل از شش ماه پاياني، ص 29، لازم به ذكر است اين روايت بسيار مفصل بوده و براي مطالعه لازم است علاقه مندان به منابع ياد شده مراجعه نمايند.
15.نعماني، غيبت، ص17، بحارالانوار، ج2، ص231.
16.براي دست يابي به اطلاعات بيشتر، مطالعه مقاله ي از ظهور تا قيامت، ماهنامه ي موعود، شماره ي 97 را پيشنهاد مي كنيم.
17.بحارالانوار، ج 2، ص 231.
18.سوره ي ابراهيم (14)، آيه ي 22.
منبع: نشريه ي موعود شماره 101
/س
