مادری در ادبیات فقهی و حقوقی

سؤال: ابتدا از منظر ادبیات فقهی درباره «مادری» صحبت می کنیم و بعد به فضای حقوقی می رسیم. در بحث مادری با چند مفهوم مثل حضانت، ولایت و کفالت مواجه هستیم. حضانت در ادبیات فقهی به چه معناست؟ آیا به معنای همان ولایت و سرپرستی است یا صرفا معطوف به نگهداری و تر و خشک کردن است؟

قول مشهور فقهای عصر حاضر چیست؟

وجه عدول قانون گذار از فتوای مشهور به فتوای غیر مشهور که ظاهرا نظر آیت الله خوبی است، چیست؟ قطعا در قانون گذاری، مبنایی وجود دارد مثل اینکه طبق نظر فقیه حاکم باشد یا طبق نظر مشهور علما باشد. آیا دست قانون گذار باز است که هر جا بخواهد، به صرف اینکه یک دیدگاه فقهی درباره آن مسئله وجود دارد، آن را اختیار کند، ولو اینکه آن فتوا خلاف نظر رهبران نظام یا خلاف نظر مشهور باشد؟

 

 
آیا این سه مورد شامل مصادیق بحث ما می شوند؟

 
برگردیم به بحث خودمان که فرمودید در حضانت، شائبه ولایت نیست. اگر بخواهم بحث را کاملا عرفی بیان کنم، مادر در بحث حضانت، صرفا دایگی و تر و خشک کردن بچه را انجام می دهد، اما در مسائلی مثل اینکه بچه به کدام مدرسه برود، با چه کسی دوست باشد یا نباشد و مواردی از این قبیل، اگر پدر نسبت به این موضوعات، موضعی داشته باشد، حرف پدر بر حرف مادر مقدم است. در این صورت، آیا پدر مکلف است هزینه هایی پرداخت کند که مادر در موضوع حضانت به صورت سلیقه ای می کند؟ فرضا پدر می گوید من نمی خواهم از پوشک های جدید استفاده کنیم و مادر می گوید من مصلحت را در این می بینم که از این پوشک ها استفاده کنیم. مرجع داوری در این موارد چیست؟

تربیتی که شیخ طوسی در «خلاف» فرموده اند، هم خانواده «مربی طفل» است و شاید تربیت را در معنای تر و خشک کردن بداند، نه تربیتی که ما در مفهوم فرهنگی در نظر داریم؟

اگر این طور باشد که «حضانت» به «ولایت» تبدیل می شود، پس وجه افتراق این دو کجاست؟

 
اگر مادر بخواهد بچه را از کشور خارج کند، وضعیت چطور است؟ مثلا مادر می خواهد برای زیارت بچه را به عتبات ببرد یا اقامتش را عوض کند؟ این حالت یک صبغه قانونی دارد و یک صبغه فقهی. کدام مورد نظر جناب عالی است؟

جنبه فقهی اش مورد نظر است. از نظر فقهی، حدود و ثغور بین کشورهای اسلامی و این قبیل چیزها ملحوظ نیست و اگر به مصلحت طفل باشد که به زیارتی برود، مانعی ندارد که با مادرش برود. اگر این سفر ضروری نباشد و مستلزم هزینه کردن از مال خود طفل باشد، معلوم نیست که حتی ولی طفل بتواند اجازه دهد، چه رسد به مادرش.
 

آیا این دیدگاهی که درباره حضانت گفتید، دیدگاه مشهور است؟

می خواهم بگویم در بحث های حقوقی، نظر حقوق دان ممکن است از دیدگاه سکولار گرفته شده باشد. در این موارد که مصوبه قانونی برگرفته از شرع نداریم، خیلی از حقوق دانان از این خط استفاده می کنند و ترجمه دیدگاه رایج در دنیا را مطرح می کنند.

این دیدگاه شیخ از شذوذ اقوال است؟ نظر مشهور چیست؟

تا اینجای بحث تصور می کنم نظر حضرت عالی با نظر شیخ طوسی هم جهت است و به حضانت معنای قوی تری می دهید که معادل سلطنت بر تربیت است، ولی این رویکرد، دیدگاه مشهور فقها نیست؟

بنابر این، مشهور فقها، حضانت را به همان معنای به اصطلاح مراقبت بهداشتی، تر و خشک کردن و یک نوع دایگی می دانند. حال به بحث مادری و حقوق و تکالیفی بپردازیم که مادر در حوزه فقه دارد. یکی از سؤالات این است که آیا زن بر انتخاب ولد سلطنت دارد یا نه؟ برای مثال، مرد می خواهد بچه دار شود، ولی زن نمی خواهد. حق تصمیم گیری درباره بچه دار شدن با کیست؟

این عبارت، یک طرف مسئله را گفته است؛ یعنی اگر زن، بچه بخواهد و مرد نخواهد، حق به زن داده می شود. حالت عکس این مسئله چگونه خواهد بود؟

این فرض تنها شامل موردی می شود که مرد نطفه خودش را در رحم زن بریزد و زن پس بزند، اما اگر مرد نطفه اش را در رحم زن ریخت و زن آن را از بین برد یا قبلا دارویی خورده بود که قبل از انعقاد نطفه، آن را از بین برد، تکلیف چیست؟

این غیر از مبنای مشارکتی بودن بحث است؛ چون مشارکت طرفین را می خواهد. در نظریه ای که شما از آن دفاع می کنید، اگر یکی از طرفین، فرزند بخواهد، طرف دیگر نباید ممانعت کند.

نکته دیگر این است که زن على القاعده نمی تواند تمکین جنسی را به این مسئله مقید کند که مرد باید از ابزار پیش گیری استفاده کند.

بعد از انعقاد نطفه تا زمان تولد فرزند، وظیفه مادر ایجاب می کند از سلامتی طفلی که در رحم دارد، محافظت کند. آیا بعد از تولد فرزند هم تکلیف فقهی بر عهده زن است؟ اساسا آیا بعد از تولد، مادر تکلیف خاصی نسبت به بچه دارد؟

تاکنون گمان می کردیم که در ناحیه زن، حق است؛ به این معنا که اگر گفتند تا دو سالگی، حضانت فرزند پسر با مادر است؛ اگر نخواست، رها می کند و می گوید می خواهم ازدواج کنم و به پدر می گوید حضانت بر عهده توست و پدر هم مکلف است حضانت او را بر عهده بگیرد.

اگر هر دو از این مسئولیت شانه خالی کنند، تکلیف چیست؟

 
یعنی از نظر تکلیفی، تکلیف کفایی بر گردن طرفین است؟

آیا اگر هر دو خواستند به این تکلیف اقدام کنند، مادر محق خواهد بود؟

بحث دیگر این است که گاهی این تکلیف به حضانت با این حق زن که می خواهد با شخص دیگری ازدواج کند، ناسازگار است. آیا این حضانت، تکلیفی بر عهده زن به حساب می آید که باید آن را حفظ کند و سراغ ازدواج نرود؟ مخصوصا اینکه گاهی اوقات ازدواج مقید می شود به اینکه باید بچه را به کسی تحویل بدهند.

آیا درباره پدر هم چنین حکمی وجود دارد؟ یعنی اگر بخواهد ازدواج کند، حضانت از او ساقط می شود؟

قانون ما گفته است پدر یا جد پدری در صورتی وظیفه انفاق بر فرزند را دارند که هیچ کدام در دسترس با زنده نباشند و به هر دلیلی، اگر انفاق نکنند با معبر باشند، مادر موظف به انفاق است. وجه شرعی این مسئله چیست؟

این موضوع تصریح شده است؟

در حال حاضر، قانون گذار به جد پدری اشاره کرده است، ولی در رتبه بعد، جد مادری را نیاورده است. آیا وجهی داشته که زود به سراغ مادر رفته و تکلیف انفاق را به عهده مادر گذاشته است؟

نتیجه اش این می شود که زن باید سراغ درآمدزایی برود؛ یعنی وقتی نفقه بر او واجب است، باید به سراغ اشتغال هم برود.

از این روایات هم استفاده شده که جد پدری بر جد مادری در انفاق مقدم است؟

اکنون به سراغ ادبیات حقوقی می رویم. تصویری که قانون گذار جمهوری اسلامی از مادری دارد، چه تصویری است و آیا صدر و ذیل آن با هم هماهنگ است؟

طبق نظر مشهور که اشکال ندارد. طبق نظر مشهور، حضانت چیز شاقی بر زن نبوده، تر و خشک کردن بوده است، نه تصمیم گیری نسبت به مدرسه و امور دیگر.

در حال حاضر، با این مسئله مواجهیم که گاهی جد پدری در حالی که پدر از دنیا رفته است، ولایت طفل را به مادر می سپارد. آیا این ولایت قابل بازستاندن است؟ اصلا ولایت قابل سپردن است یا او را صرفا نماینده خودش می کند و هر موقع بخواهد، می تواند کودک را از او بگیرد؟

ضم امین یعنی چه؟ مگر ولی قهری در اعمال ولایتش کم دارد که ضم امین به ولی می کنند؟

پس این طور نیست که ولی قهری با قرار دادن مادر به عنوان امین، مداخلات خودش را محدود کند؟

غیر از این موردی که فرمودید، مشکلات حقوقی ما در بحث حضانت چیست؟ یعنی الآن پرونده هایی که وارد دادگاه می شود و درگیری هایی که در بحث حضانت وجود دارد، بیشتر حول چه موضوعاتی می چرخد؟ آیا مشکل خاصی در این زمینه وجود دارد؟

اگر برای پدر هزینه داشته باشد، چطور؟ مشکل زمانی به وجود می آید که مداخلات مادر برای یک طرف هزینه بر می شود. اگر مادر می خواست هزینه تصمیماتش را از جیب خودش بدهد، یک بحث بود و اگر بخواهد هزینه را به پدر تحمیل کند، بحث دیگری است.

 
فرضا جزء نفقه هم باشد، اما من بچه ام را می توانم به مدرسه دولتی یا غیر انتفاعی بفرستم و مثلا مدرسه دولتی مطابق با شئون فرزندم هم هست. حال اگر مادر در حضانتش، او را در مدرسه غیر انتفاعی ثبت نام کند و هزینه اضافی بر من تحمیل کند، چرا باید بپذیرم؟

اکنون قاضی برای فیصله دادن مشکل، بر چه اساسی مداخله می کند؟

آیا برای این مقدار نفقه، ابلاغیه داریم؟

در قانون اساسی، اشاراتی شده است مبنی بر واگذاری حضانت به مادر، در جایی که ولی شرعی وجود ندارد.

ادبیات فقهی ما در این مورد ساکت است یا موضع گرفته است؟

فقها هم به آن اشاره نکرده اند؟

در ناحیه پدر ظاهرا مسئله روشن است؛ چون مصادیقی که پدر خودش در حضانت مباشرت می کند، مصادیق نادری است. معمولا وقتی به حضانت پدر حکم می دهید، او آن را به همسرش می سپارد. این مشکل فقط در مورد مادر ممکن است پیش بیاید.

هر وقت از حضانت بحث می شود، بحث مصلحت طفل به میان می آید. گویا ما نسبت به مصلحت زوج و زوجه یعنی پدر و مادر کمی غفلت داریم. یعنی حتی در بحث اینکه چرا حضانت فرزند در ابتدا با مادر است، ولی بعدا فرزند را از او می گیرند، ممکن است یکی از حکمت هایش این باشد که زمینه ازدواج برای مادر راحت تر فراهم شود و این حضانتش آن قدر طولانی نشود که اسیر فرزند شود. این در حالی است که بودن فرزند برای ازدواج پدر چندان مشکل آفرین نیست و حتی اگر حضانت هم بر عهده او باشد، می تواند ازدواج کند. در حوزه قانونی، آیا به مصلحت مادر هم توجه می شود یا تنها مصلحت طفل مورد نظر است؟

ولی در قانون که ظاهرا انعطافی وجود ندارد؟

پس فیلم هایی که در کشور ساخته می شوند و نشان می دهند چقدر مادر به داشتن فرزند، مضطر است و می خواهند فرزند را از او بگیرند و قانون انعطاف ناپذیر است، ریشه ای در واقعیت ندارند؟ یعنی فضا باز است که قاضی بتواند تشخیص وضعیت دهد و به نفع مادر حکم کند؟

یعنی حرج هم باید اثبات شود؟

حمایت از مادری

در یکی دو دهه اخیر، قوانینی برای حمایت از مادری وضع شده است، مثل افزایش مرخصی زایمان، مرخصی شیردهی مادر، موضوع بیمه مادران خانه دار و.. تحلیل علمی شما این است که جعل این قوانین، در تمایل زنان به ایفای نقش مادری تأثیری داشته است با ما در این زمینه فقط هزینه ها را اضافه کرده ایم؟

رئیس جمهوری ما به مصر می رود و می گوید ما حاضریم به مصر کمک اقتصادی کنیم؛ چون مصر به کمک اقتصادی نیاز دارد و ما توان کمک کردن داریم. این در حالی است که دولت مصر با وجود همین وضعیت اقتصادی حاکم بر مصر، برای ازدواج دوم، معادل ۱۵ میلیون تومان کمک بلاعوض می دهد و ۱۵ میلیون تومان هم به کسی که ازدواج دوم کند، وام می دهد. مجموعه ۳۰ میلیون تومان کمک برای این منظور اختصاص داده است. ما که می خواهیم به مصر کمک کنیم، برای مردم کشور خودمان در این راستا چه کرده ایم؟

زنان خانه دار

موضوع بیمه زنان خانه دار در مجلس اصلاحات مطرح شد. آن موقع، طرح از این قرار بود که شوهران به مدت 5 سال، ماهی 5 هزار تومان می دادند و پنج هزار تومان هم دولت می پرداخت که مجموعا ۱۰ هزار تومان می شد. از سال ششم به بعد، ماهی ۱۲ هزار تومان به حساب خانم ها واریز می شد. گفته بودند در مدت پنج سال، دولت باید 4200 میلیارد تومان برای این طرح هزینه کند. اصولگرا و اصلاح طلب هم موافق این طرح بودند. در جلسه ای که در این زمینه برگزار شده بود، فقط من مخالف بودم. گفتم شما دارید ثروت ملی را بر باد می دهید. آن قشری که الآن مشکل دارند، مشتری کمیته امداد و بهزیستی هستند. آنها به کمک هایی نیاز دارند که بیش از اعانه هایی است که در حال حاضر به آنها داده می شود. پولی را که باید برای اقشار خاص و آسیب پذیر هزینه شود، به مادر من پرداخت می کنید که الآن سایه پدرم بالای سرش است و نیاز مالی ندارد.

بحث دیگری که در بعضی از کتاب های غربی میدیدم، این بود که بعضی از سیاست ها در ظاهر، خیلی قشنگ هستند، ولی در پشت صحنه، فمینیستی اند. اشاره کرده بودند به اینکه در بعضی از کشورها، از خانه داری به مثابه یک شغل حمایت می کنند که در کشور ما هم زمزمه اش مطرح است. آنجا نقد کرده اند که این سیاست، خانه داری را به مثابه یک شغل اقتصادی تنزل می دهد و ارزش های معنوی خانه داری تغییر پیدا می کند.

با مطالعات اجمالی که درباره چند کشور اروپایی داشتیم، به این نتیجه رسیدیم که در این کشورها، در سطح قوانین، خیلی قوی تر از ما عمل می کنند. مثلا در کشور آلمان، بحث مشاغل نیمه وقت مطرح است که هم به مصلحت کارفرماست و هم به نفع کارگر. شما اینجا قوانینی را وضع می کنید که آن قدر هزینه بر کارفرما تحمیل می کند که بخش خصوصی مجبور می شود برای جذب نیرو، آن قوانین را دور بزند و زنان را استثمار کند. در کشورهایی دیگر، قوانین را چنان طراحی می کنند که کارفرما احساس می کند به جای اینکه یک نفر را بیاورد که هشت ساعت کار کند، بهتر است دو نیروی چهار ساعته بیاورد. این در حالی است که هم قانون گذار از او حمایت می کند و هم دو نیروی تازه نفس، مصالح او را تأمین می کنند. دغدغه اقتصادی زن کمتر است و فقط می خواهد مشغول باشد و به شغل نیمه وقت هم راضی است.

بعد هم به کارفرما می گوییم تو حق نداری او را اخراج کنی. من به عنوان کارفرما می گویم کدام عقل اقتصادی می گوید نیرویی استخدام کنم که نه ماه در محل کار نباشد و هزینه اش را بدهم یا در این نه ماه، نیرویی را جایگزین کنم و بعد از ثه ماه، آن شخص برگردد و دوباره در محل کار تغییر به وجود آورد.

آیا در حال حاضر، در بحث امور مالی کودک، مشکل خاصی داریم؟ مثلا اگر مادری که حضانت در دست اوست، بخواهد تصرفات مالی کند یا حسابی باز کند یا ببندد، با مانعی روبه رو می شود؟

بعضی افراد ادعا می کنند که نوعی حقوق زدگی در کشور وجود دارد به این صورت که می خواهیم مشکلاتی را که منشأ فرهنگی و اجتماعی دارد، با ابزارهای قانونی رفع کنیم. فرض کنید وقتی تمایل به فرزندآوری را تشویق کنیم، مرتب می خواهیم آن را در قالب قوانین ببریم، مثلا سکه بدهیم یا فلان امتیاز را برای پدر و مادر قائل شویم. به نظر شما، چقدر از مشکلات جامعه با این قانون گذاری ها حل می شود؟ فکر نمی کنید سهم قانون را برای حل مشکلات اجتماعی خیلی بزرگ می بینیم؟

در بحث های دیگری مثل شروط ضمن عقد و مواردی از این دست، این بحث را مطرح می کنیم که وقتی با شروط ضمن عقد، اقتدار سرپرست خانواده را تضعیف می کنید، شخصیت مرد هم تحقیر می شود. وقتی توقع بالایی از یک شخص داشته باشید، خواه ناخواه، به آن شخص احساس دیگری دست می دهد و عقلانی تر رفتار می کند. اگر او را در مناسباتش همیشه تحقیر کنید، عملا باعث کودک شدن او می شوید. بعضی از غربی ها هم در این مورد کتاب نوشته اند که چگونه جریانهای دفاع از حقوق زنان به کودک شدن مردها کمک می کنند.

آیا در بحث فرزندخواندگی با مسئله خاصی مواجه هستیم؟

ظاهرا قانون برای کسی که می خواهد فرزند بگیرد، تکالیف زیادی از جمله تعهدات مالی گذاشته است.

شاید منظورشان این بوده است که تأیید مجدد از سوی حاکم می خواهد؛ چون قبلا فرزند را به حیثیت جمعی شان به این دو نفر داده بودند؛ یعنی این دو نفر با هم می توانستند بچه را تر و خشک کنند.

 
اگر یک نفر از آنها، مثلا مادر در قید حیات بود، آیا باید ببینند که او به تنهایی صلاحیت سرپرستی دارد یا خیر؟