دعای عرفه در روز عرفه در صحرای عرفات و دیگر مناطق دیگر جهان می‌خوانند. سوال این است که آیا این دعای امام حسین(ع) در صحرای عرفات، (۹ ذی‌الحجه) مربوط به همان سالی که به دشت کربلا رفتند.
منابع دینی، درباره سال قرائت این دعا مطلبی ذکر نکرده‌اند؛ و محققان، این دعا را مربوط به آخرین حج امام حسین(ع) نمی‌دانند؛ زیرا امام در سفر حجی که قبل از واقعه کربلا بود، در عرفات توقف نداشت.
در این مقاله به کلیات وشرح وتفسیر مختصری از این دعا می پردازیم. دعایی که در بردارنده آموزه‌های عرفانی وعقیدتی ازجمله شناخت خداوند و بیان صفات الهی، یادآوری نعمت‌های بیکران الهی بر انسان و حمد و سپاس خداوند بر آنها، تضرع به درگاه خداوند و اقرار به گناهان و توبه، درخواست حوایج، و پاداش اخروی و... اشاره دارد.
عالمان و محدثان شیعه با توجه به محتوای دعا، آن را از امام حسین(ع) دانسته‌اند. البته در انتساب بخش پایانی آن به امام حسین(ع) تردید شده است. این دعا به زبان‌های مختلف ترجمه شده است.
شرح و تفسیر دعای عرفه (مختصری از کلیات دعای عرفه)
سند دعای شریف عرفه:
آنچه در کتاب‌های رجالی آمده است، پسران غالب بن بشر اسدی که ابن اثیر او را از صحابه دانسته اند، [۱] و دعای عرفه را از امام حسین ـ علیه‌السلام ـ نقل کرده‌اند.
روایتی در در تنقیح المقال آمده است که: شیخ (رحمة‌الله‌علیه) او را از اصحاب امام حسین علیه‌السلام و امام سجاد ـ علیه‌السلام ـ دانسته و به دنبال آن آورده: ظاهر این است که بشر بن غالب الاسدی الکوفی امامی است [۲]
در اصول کافی او را از اصحاب امیرالمؤمنین علیه‌السلام و اصحاب امام حسین ـ علیه‌السلام ـ و امام سجاد ـ علیه‌السلام ـ دانسته است [۳]
دعاهای دیگری برای روز عرفه
شایان ذکر است که غیر از دعای امام حسین علیه السلام برای روز عرفه دعاهای دیگری نیز از سایر ائمه اطهار علیهم السلام روایت شده است که در کتب دعا به تفصیل آمده است. شیخ صدوق کتابی تحت عنوان ادعیه الموقف و یا دعا الموقف تالیف کرده است،
مشهورترین دعاهای روز عرفه پس از دعای امام حسین علیه السلام دعای فرزند گرامیش حضرت امام زین العابدین علیه السلام است که در صحیفه سجادیه آمده است. مراجع عظام تقلید در مناسک حج هر دو دعا را نقل کرده اند.
دعای عرفه در چه زمانی خوانده شده است.
دعای عرفه امام حسین(ع) از دعاهایی است که شیعیان در روز عرفه و در صحرای عرفات و دیگر مناطق جهان می‌خوانند.علامه محمدتقی جعفری در مقدمه تفسیر دعای بلند عرفه آورده است:.
مرحوم محدث قمی در مفاتیح آورده است: بشر و بشیر فرزندان غالب اسدی نقل کرده‌اند که: در آخرین ساعات روز عرفه در عرفات در خدمت امام حسین ـ علیه‌السلام ـ بودیم که آن حضرت با جمعی از خاندان و فرزندان و شیعیان از چادر بیرون آمدند .
و با نهایت خضوع و خشوع در طرف چپ کوه (جبل الرحمة) ایستاد و روی مبارک را به طرف کعبه گردانیده و دست را مقابل رو برداشتند و این دعای بلند عرفه را خواندند. [4]
چرا دعای عرفه در آخرین حج سید الشهدا (ع) نبوده است؟
امام حسین(ع) در ذی‌الحجه سال ۶۰ قمری که به مکه رفت، در بین اعمال حج متوجه توطئه عوامل یزید شد، از این‌رو حج را به عمره تبدیل کرد و سپس طواف خانه و سعی صفا و مروه را به جا آورد و به سمت کوفه حرکت کرد.
در منابع، درباره سال قرائت دعای عرفه توسط امام حسین (ع) مطلبی ذکر نشده است؛ امّا با توجه به برخی شواهد، این دعا مربوط به آخرین حج امام حسین(ع) نیست.
چرا که او در سفر حجی که قبل از واقعه کربلا بود، در عرفات توقف نداشت. برخی گفته‌اند امام در بیست‌وپنج سفری که به حج داشته در هر سفر در روز عرفه دعای جدیدی خوانده است.[5]
چرا ضعف سندی دعای عرفه موجب خدشه در دلالت آن نیست؟
1- دلالت دعای عرفه طوری است که بوی عصمت می‌دهد و یک مضمون و دلالت بی‌نظیر این‌گونه، آن‌هم در قالب نیایش جز در توان معصوم ـ علیه‌السلام ـ و انبیای عظام نمی‌باشد.
و وقتی دلالت یک متنی این‌قدر محکم و قوی و بلند باشد، هم مورد تأیید سایر معصومین ـ علیه‌السلام ـ قرار می‌گیرد .
2- عقل برهانی آن را به معصوم ـ علیه‌السلام ـ مستند می‌کند و به معصوم ـ علیه‌السلام ـ نسبت می‌دهد.
3- متن دعای عرفه بر قرآن شریف هم عرضه شود، یقیناً با روح قرآن هم‌خوانی دارد و هماهنگ است و مورد تأیید قرآن شریف می‌باشد.
4- طبق این اصل «دلالته تغنی عن السند» ثابت می شود که دعای عرفه مورد وثوق است (توضیح این اصل اشاره می شود.)
توضیح اصل «دلالته تغنی عن السند»
اگرچه بعضی از محدثین بزرگوار، یقین به سند این نیایش ندارند، ولی طبق اصل معروف: «دلالته تغنی عن السند» در این‌جا جاری است.گاهی مفهوم و دلالت و محتوای حدیث به‌قدری با عظمت و مطابق اصول است که از سند بی‌نیاز و احتیاجی به آن وجود ندارد.
بدیهی است که نظیر مضامین این نیایش در عالی‌ترین درجه حکمت و عرفان اسلامی را جز انبیای عظام و ائمه معصومین ـ علیه‌السلام ـ نمی‌توانند بیان نمایند. [۶]
بیشتر دعاهای موجود، از باب بی‌نظیر بودن در مضامین و معنا مورد وثوق قرار می‌گیرند.استاد جوادی آملی در درس خارج فقه، منشور و بخش‌نامه‌ای را که از امام صادق روایت شده نقل کرده که دستورالعمل بلند اخلاق برای کارگزاران نظام اسلامی بیان می‌کند که بسیار جالب توجه و از مضامین و معنای بلندی برخوردار است. [۷]
اشکالی ندارد که از مضامین و معنای بلند آن در عرصه‌های اجتماعی و اخلاقی استفاده ببریم [8]احادیث شریف نبوی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، نهج‌البلاغه شریف، صحیفه سجادیه و بسیاری از دعاها چنین سرنوشتی دارند و طبق این اصل دلالت مورد پذیرش قرار می‌گیرند.
مهمترین محورها و موضوعات دعای عرفه
1ـ ستایش حق تعالی:
ستایش سزاوار خداوندی است که کس نتواند از فرمان قضایش سرپیچد و مانعی نیست که وی را از اعطای عطایا، باز دارد.
2 - تجدید عهد و میثاق با خدا:
پروردگارا به سوی تو روی آورم. و به ربوبیت تو گواهی دهم. و اعتراف کنم که تو تربیت کننده و پرورنده منی. و بازگشتم به سوی توست.
3ـ خود شناسی:
و قبل از هدایت مرا با صنع زیبایت مورد رأفت و نعمت های بی کرانت قرار دادی. آفرینشم را از قطره آبی روان پدید آوردی. و در تاریکی های سه گانه جنینی سکونتم دادی: میان خون و گوشت و پوست.
4ـ راز آفرینش انسان:
ولی مرا برای هدفی عالی یعنی هدایت (و رسیدن به کمال) موجودی کامل و سالم به دنیا آوردی. و در آن هنگام که کودکی خردسال در گهواره بودم، از حوادث حفظ کردی. و مرا از شیر شیرین و گوارا تغذیه نمودی.
5ـ تربیت انسان در دانشگاه الهی:
تا این که با گوهر سخن، مرا ناطق و گویا ساختی. و نعمت های بی کرانت را بر من تمام کردی. و سال به سال بر رشد و تربیت من افزودی. تا این که فطرت و سرنوشتم، به کمال انسانی رسید.
6ـ نعمت های خداوند:
آری این لطف تو بود که از خاک پاک عنصر مرا بیافریدی. و راضی نشدی ای خدایم که نعمتی را از من دریغ داری. بلکه مرا از انواع وسائل زندگی برخوردار ساختی. با اقدام عظیم و مرحمت بی کرانت بر من.
7ـ شهادت به بی کرانی نعمت های الهی:
الهی! من به حقیقت ایمانم، گواهی دهم. و نیز به تصمیمات متیقن خود و به توحید صریح و خالصم.و به باطن نادیدنی نهادم. و پیوست های جریان نور دیده ام.
8ـ ناتوانی بشر از بجا آوردن شکر الهی:
گواهی می دهم ای پروردگار که اگر در طول قرون و اعصار زنده بمانم و بکوشم تا شکر یکی از نعمات تو بجا آورم، نتوانم مگر باز هم توفیق تو رفیقم شود
9ـ ستایش خدای یگانه:
حمد و ستایش خدایی را که فرزندی ندارد تا میراث برش باشد. و در فرمانروایی نه شریکی دارد تا با وی در آفرینش بر ضدیت برخیزد و نه دستیاری دارد تا در ساختن جهان به وی کمک دهد... .
10ـ خواسته های یک انسان متعالی:
خداوندا، چنان کن که از تو بیم داشته باشم، آنچنان که گویی تو را می بینم و مرا با تقوایت رستگار کن! اما به خاطر گناهانم مرا به شقاوت دچار مساز! مقدر کن که سرنوشت من به خیر و صلاح من باشد. و در تقدیراتت خیر و برکت به من عطا فرما!
11ـ سپاس به تربیت های الهی:
خداوندا! ستایش از آن توست که مرا آفریدی. و مرا شنوا و بینا گرداندی! و ستایش سزاوار توست که مرا بیافریدی و خلقتم را نیکو بیاراستی. به خاطر لطفی که به من داشتی والا... .
12ـ نیازهای تربیتی از خدا:
و مرا بر مشکلات روزگار، و کشمکش شب ها و روزها یاری فرمای! و مرا از رنج های این جهان و محنت های آن جهان نجات بده و از شر بدی هایی که ستمکاران در زمین می کنند نگاه بدار... .
13ـ شکایت به پیشگاه خداوند:
خدایا! مرا به که وا می گذاری؟ آیا به خویشاوندی که پیوند خویشاوندی را خواهد گسست؟ یا به بیگانه که بر من بر آشفتد؟ یا به کسانی که مرا به استضعاف و استثمار کشانند؟ در صورتی که تو پروردگار من و مالک سرنوشت منی؟
14ـ مربی پیامبران و فرستنده کتب آسمانی:
ای خدای من و ای خدای پدران من! ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و یعقوب، و ای پروردگار جبرائیل، میکائیل و اسرافیل. و ای تربیت کننده محمد، خاتم پیامبران و فرزندان برگزیده اش. ای فرو فرستنده تورات، انجیل زبور و فرقان .
15ـ پناهگاه و امنیت در پناه خداوند:
تو پناهگاه منی، به هنگامی که راه ها با همه وسعت، بر من صعب و دشوار شوند و فراخنای زمین بر من تنگ گردد. و اگر رحمت تو نبود من اکنون جزء هلاک شدگان بودم. و تو مرا از خطاهایم باز می داری. و اگر پرده پوشی تو نبود از رسوایان بودم.
مفاهیم و معانی عرفانی دعای عرفه در شرح مرحوم سید خلف
نیم نگاهی به شرح دعای عرفه در کتاب «مظهر العجائب و منبع الغرائب فی شرح دعاء سیدنا الحسین بن علی بن ابی طالب (علیهما‌السلام)» .
این کتاب تصنیف مرحوم سید خلف از کسانی که در مقام شرح دعای عرفه برآمده اند، عالم ربانی مرحوم سید خلف مشعشعی موسوی، معاصر شیخ بهایی و میرزا محمد استرآبادی است.
ایشان به پیشنهاد مرحوم استرآبادی شروع به شرح این دعای شریف می کنند و در گزارشی که جناب حجة الاسلام دکتر حجتی از این شرح در فصلنامه علوم حدیث به چاپ رسانده اند(2)
قسمت هایی از این شرح را نقل کرده است. با توجه به قسمت های نقل شده، برمی آید که شرح این عالم جلیل، صبغه عرفانی دارد،
در کتاب «ریاض العلماء»[10]، در شرح احوال وى آمده است:«سیّد خلف، زاهدى مرتاض بود که غذایش بس ساده و لباسش خشن، و از نظر عبادت نیز ضرب المثل بود.
و تا وقتى که بینایى خود را از دست نداده بود، در تمام ایام سال روزه دار بود و نمازهاى نافله اش ترک نمى شد و در ایام هفته تا هر شب جمعه قرآن را ختم مى کرد، و مع هذا از شجاعترین و پرمهابت ترین مردم عصر خود به شمار مى رفت و داراى عزمى قاطع و قلبى نیرومند بود».
مضامین و مفاهیم عرفانی دعای عرقه در شرح سید خلف
1 - در احوال اهل سلوک
[در دعای «عرفه» نکات سودمندی دیده می‌شود که بیانگر اسراری از احوال اهل سلوک و مردمی است که طریق حق را در می‌نوردند و راه وصول به مقام قرب را می‌پویند.
2 - طریق رسیدن به خدا
سید الشهدا (علیه‌السّلام) به خدا عرض می‌کند: ای محبوب و مطلوب من، اگر خویشتن را ـ برای شناخت تو ـ در آثار و آفریده‌های متکثر و آیات متنوع تو سرگرم سازم.
و در لابلای شاخه‌های به هر سو سر کشیده آثار صنع تو، به این سو و آن سو کشانده شوم، موجب می‌گردد که از مؤثر، یعنی از تویی که این همه آثار را پدید آورده‌ای، به گونه‌ای ناخوش آیند، دور و بیگانه شوم.
3 - حال جمع و توحید
چون سید الشهدا (علیه‌السّلام) «فاجمعنی علیک بخدمة توصلنی الیک». یعنی خدایا، توجه و التفات مرا آنچنان به سوی خویش معطوف ساز که از آن پس به غیر تو ننگرم، و جز رضای تو، رضای هیچ کسی، حتی رضای خود را هم نپویم.مقام «جمع» و همبستگی با خداوند (تبارک و تعالی) از شریف‌ترین حالات
4 - مراحل وصول به حال جمع
«مزمان با وصول انسان به چنین مرحله‌ای همه علوم و آگاهی‌هایی که بر اساس حس به هم رسیده‌اند و یقین را به ثمر رسانده‌اند، ذوب می‌گردند، و علم لدنی، طومار همه این معلومات و معارف را درهم می‌پیچید.
5 - جایگاه احراز عرفان
وقتی انسان می‌تواند عنوان «عارف» نه «عالم» را برای خویشتن احراز کند؛ زیرا در طریق علم موانعی پدید می‌آید، و عالم و دانشمند به گاه اقامه دلیل، دستخوش تزلزل و تردید می‌گردد.
اما اگر رشحه‌ای از علم لدنی بر قلب سالک ببارد، به مرحله «جمع الوجود»، تعالی می‌یابد و دیواره‌های مرز پایانی اتصال به حقایق ـ که این مرز، میان سالک و معبود و مطلوب او جدایی می‌افکند ـ فرو می‌ریزد
6 – وصول به حق در عرفان
وصول، مقدمه به هم رسیدن حال جمع و توحید است. ه معنای آن گذشت
7 – یکتا پرستی ابراهیم در دعای عرفه
آنگاه که ابراهیم (علیه‌السّلام) به ملکوت آسمان‌ها نگریست و از راه افول و غروب و ناپدید شدن ستاره و ماه و خورشید، استدلال کرد که اینها حادث هستند و به «محدث» نیازمند می‌باشند گفت: «انی وجهت وجهی للذی فطر السموات والارض حنیفا وما انا من المشرکین» [11]
به سوی خدایی روی می‌آورم که به خلقت آسمان‌ها و زمین آغاز کرد؛ آن هم با روح یکتاپرستی و در حالی که از مشرکین نیستم.حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) احساس می‌کرد که خصم و طرف مقابل او از لحاظ معرفت دچار نارسایی و ضعف می‌باشد.
لذا او را به تدریج با حق و توحید مانوس می‌ساخت؛ چنانکه نمرود را با بهره‌گیری از روش تدریج و مماشات به تسلیم در برابر حق واداشت.
8 - ابراهیم (علیه‌السّلام) در مقام احتجاج با نمرود
ابراهیم (علیه‌السّلام) در مقام احتجاج با نمرود گفت: «ربی الذی یحیی ویمیت»... پروردگارم زنده می‌کند و می‌می راند.نمرود گفت: «انا احیی وامیت»... من نیز زنده می‌کنم و می‌میرانم..
ابراهیم پس از مماشات با نمرود، به وی گفت: «فان الله یاتی بالشمس من المشرق فات بها من المغرب»... «فبهت الذی کفر...». این هر سه قسمت مجموعا آیه ۳۵۸ سوره بقره می‌باشد... [12]
9- بطلان استدلال نزد اهل عرفان
آری اگر فرد به مرحله‌ای از عرفان نایل گردد، و چشم بصیرت او به سوی برهان واحد دیان گشوده شود، در چنین پایگاه، تکلفات دلیل و برهان ساقط شده و ارزش و اعتبار خود را از دست می‌دهد.
چنانکه دیدیم سیدالشهدا (علیه‌السّلام) روی این مسئله، یعنی بطلان روش استدلال و برهان در طی عبارات گهربار خود، پی هم تاکید می‌کند تا سالک را در تصدیق به چنین حقیقتی از رسوخ و پایداری برخوردار سازد.
11- مراد از شهود در عرفان
«مشاهده» از مهمترین درجات وصول به حق و برتر از «مکاشفه» می‌باشد، و صرفا به مدد رشحات حضرت حق (تعالی) به هم می‌رسد.
اما باید دانست که از دیدگاه ارباب عرفان، «مشاهده» بدان معنی نیست که عین ذات حق (تعالی) به مدد نیروی باطن و یا ظاهر، قابل شهود و رؤیت باشد؛ چنین مشاهده‌ای محال است.
مراد از مشاهده، «شهود» می‌باشد، و آن عبارت از اخفای معانی و رسوم و مهیا ساختن نفس به گونه‌ای است که به حال تسلیم در برابر حق بایستد، و در چنان پایگاهی ورای کشف، اسرار فیض الهی را شهود نماید.
۱۲ - وفاداری به پیمان
وفاداری نسبت به بیعت وقتی است که انسان به داعیه و انگیزه محبت خدا در قراردادش با او، راسخ و پایدار بماند .اما اگر از محبت، نصیبی نبرده باشد، سزاست که در سراشیب پیمان‌شکنی و خلف وعده بلغزد، و همانگونه که سیدالشهدا (علیه‌السّلام) اشاره فرمود، باید زیان و خسران را به جان خریداری کند.
13 - مطالعه عالم ملکوت
سیدالشهدا (علیه‌السّلام) پس از آنکه احوال و مقامات شکوهمند و با ارزش را یادآور شد، خواست علت بلامانع بودن مطالعه در عالم ملکوت و عالم پایین‌تر از آن، یعنی عالم غیب و شهادت را ـ که در جهت عبرت‌اندوزی و کسب بینش نسبت به حقایق انجام می‌گیرد ـ بیان کند؛.
هدف حضرت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) از این سخن در آیات زیر نیز منعکس است که خداوند مردم را به مطالعه آثار دعوت می‌کند. آنجا که می‌فرماید:فاعتبروا یا اولی الابصار» [13] ای اهل بصیرت و خداوندگاران عقل و بینش، عبرت آموزید و پند گیرید!
14 - اعلان امتثال و اطاعت
حضرت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) با این جمله «الهی امرتنی...» می‌خواهد حالت امتثال و اطاعت خود را در برابر اوامر الهی اظهار کند که... تو مرا به رجوع در آثار فرمان دادی و من نیز سر به فرمان تو می‌نهم و در بدایع و شگفتی‌های این آثار می‌اندیشم.
و ازرهگذر فکر و اندیشیدن، به عظمت صانع و پدیدآورنده آنها پی می‌برم. به همین جهت در روایات آمده است: «تفکر ساعة خیر من عبادة العابد سبعین
15- درخواست لباس نورانی
حضرت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) ، «کسوه انوار»، یعنی جامه نورانی (نه غیر آن) را از خدا درخواست می‌کند؛ و کسوه دیگری را ـ که مستلزم حظوظ نفسانی، از قبیل زخارف متاع فانی و باقی است ـ از او مطالبه نمی‌نماید.
سپس بر درخواست قبلی، یعنی«کسوة الانوار»، «هدایة الاستبصار» را می‌افزاید، و از خدا می‌خواهد که او را از هدایتی آمیخته با بصیرت برخوردار سازد؛ زیرا کسی که خدای متعال او را از بصیرت بهره‌مند کند و هدایتش نماید، در دریای رضای او غوطه می‌خورد.
16- گزارش امام از مطالعه
خدایا مرا با بصیرت به خود بازگردان تا بازگشتنم به تو از رهگذر آثار، به سان وارد شدن بر تو از طریق همین آثار باشد؛ به گونه‌ای که سر و درونم از نظر و التفات به این آثار، مصون باشد، و همتم از اعتماد و اتکای بر این آثار فراتر رود؛ که تو بر هر چیزی توانا هستی.
17 - تشبیه ورود امام
سیدالشهدا می‌خواهد حال رجوع و بازگشت خود به حضرت حق را به حال ورودش بر او تشبیه کند؛ زیرا او به هنگام ورود بر حضرت احدیت، از هر گونه علایق، مجرد و از هر نوع عوائق و موانعی منزه و پاکیزه بوده است.
لذا از خدا درخواست کرد که به هنگام رجوع از آثار به حق (تعالی)، سر و درونش مصون و محفوظ ماند، به طوری که دامن همتش با پلیدی‌های التفات به حظوظ دو جهانی آلوده نگردد.
۱8 – تجرید در عرفان
امام حسین (علیه‌السّلام) از خدا صیانت و تجرید از مطامع دنیوی و اخروی را درخواست کرد؛ تجریدی که از مهمترین احوال به شمار است؛ زیرا مقدمه آن، تجرد و رهایی از هرگونه علایق می‌باشد که خود از اهم مقامات است
۱9 – همت در عرفان
همت، یکی از احوالی است که باید آن را از لوازم عرفان برشمرد، و علاوه بر آنکه دارای قدر و منزلتی والا در عرفان می‌باشد، خود نیز دارای مراحل و درجاتی است.
در تعریف همت می‌توان گفت که همت، عبارت است از انگیخته شدن عزم در جهت مقصود، به گونه‌ای که به ماسوای مقصود، التفاتی نشود.
20 - صدق و عبودیت
اقامت و استقامت بر این نور ـ یعنی نوری که از سوی حق به سوی حق رهنمون است ـ مبتنی بر دو شرط است: یکی صدق، و دیگری عبودیت و بندگی در برابر حضرت حق.
ترجمه و شرح ها ی دعای عرفه
کتاب‌ها و مقالات متعددی در شرح و ترجمه دعای عرفه به نگارش درآمده است که برخی از آنها عبارتند از:
1-مظهر الغرائب، تألیف سید خلف بن عبدالمطلب (درگذشت ۱۰۷۴ق.) [۱4] از معاصران شیخ بهایی که به اصرار دوستش میرزا محمد استرآبادی [۱5] در موقف عرفات این دعا را شرح کرده است.
2- شرح دعای عرفه، تألیف شیخ محمدعلی ابن شیخ ابی‌طالب زاهدی.[۱6]
3- هدایة المستبصرین در شرح دعای عرفه، تألیف میرزا احمدبن سلطان علی صدر الافاضل.
4- شرح دعای عرفه، تألیف سید ماجد بن ابراهیم حسینی کاشانی.[۱7]
5- ترجمه دعای عرفه، تألیف ابوالحسن شعرانی.
6- نیایش حسین در عرفات، تألیف لطف الله صافی گلپایگانی.
7- نیایش حسین(ع) در صحرای عرفات، تألیف محمدتقی جعفری.
8- شرح دعای عرفه امام حسین(ع)، تألیف محمدباقر مدرس بستان آباد.
نتیجه:
در مطالبی که در مورد شرح دعای عرفه دراین مطلب گذشت به این نتیجه از مضامین دعای عرفه رسیدیم که: این موضوعات کلی در دعای عرفه وجو دارد..
1-شناخت خداوند و بیان صفات الهی و تجدید عهد و پیمان با پروردگار
2- شناخت پیامبران و تحکیم ارتباط با آنها و توجه به آخرت و اظهار عقیده قلبی.
3-.سیر اندیشه در آفاق جهان و یادآوری نعمت ها بی کران الهی بر انسان و حمد و سپاس خداوند بر آن نعمت ها و عنایت ها که از آغاز وجود و تکوین آدمی تا آخر عمر پیوسته به او افاضه می شود.
4- تضرع به درگاه خداوند و اقرار به گناهان و توبه و انابه و درخواست عفو و روی آوردن به صفات پسندیده و اعمال خیر.
5-درخواست حوایج که با درود و صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله شروع می شود. سپس تقاضای عفو، نور هدایت، رحمت، عافیت، برکت، وسعت روزی و پاداش اخروی
6-شرح های مختلفی با دیدگاه خاص و فلم های متفاوت آن را شرح و تفسیر کرده اند که از جمله آنها شرح عرفانی سید خلف بود.
پی نوشت:
1. مامقانی، تنقیح المقال فی علم‌الرجال، بی‌جا، بی‌تا، ج۲، ص۳۶۵.
2.تنقیح المقال فی علم‌الرجال، ج۱، ص۱۷۴.
3.خویی، سیّد ابوالقاسم، معجم الرجال الحدیث، بیروت، الطبعه الثالثه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۲۰.
4. قمی، مفاتیح الجنان، ذیل دعای عرفه
5.عندلیب همدانی، ثارالله، ۱۳۸۹، ص ۴۹۷.
۶.جعفری، محمدتقی، نیایش امام حسین (علیه‌السّلام) در صحرای عرفات، ص۲۹، تهران، مؤسسه نشر آثار علامه، چهارم، ۱۳۸۲.
۷.حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، ج۱۲، باب ۴۹، ص۷۷.
۹.جوادی آملی، عبدالله، خارج فقه ـ مکسب محرمه، تاریخ ۱۰/ ۸/ ۱۳۸۰.
10.فصلنامه علوم حدیث، س1، ش1 پاییز 75، ص127
11.انعام/سوره۶، آیه۷۹.
12 سوره بقره، آیه۳۵۸ .
13. : سوره حشر، آیه 2.
14.الأمین، السید محسن، أعیان الشیعة، ج۶، ص۳۳۰.
15.الموسوی الخوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۲۶۴.
16.آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، دار الأضواء، ج۱۳، ص۲۵۸.
17.محمدباقر مدرس بستان آباد، شرح دعای عرفه امام حسین، ص۴.
منابع:
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4789/6224/66581/
https://test.wikifeqh.ir/
https://lib.eshia.ir/11142/1/67
https://fa.wikipasokh.com/view
http://ensani.ir/fa/article/64439
