نویسنده : عارف زارع
چکیده مقاله :
یکی از والاترین و شریف ترین واجبات امر به معروف و نهی از منکر است به طوری که خداوند می فرماید ( باید از شما امتی باشند که دعوت به خیر نمایند و امر به معروف و نهی از منکر کنند و اینان رستگارانند ) .
امر به معروف و نهی از منکر دارای آثار متفاوتی است از جمله آنها آثار اجتماعی و فردی است که قبلا توضیح دادیم که هر یک دارای شاخه های مختلف است . امر به معروف و نهی از منکر از اصول عملی اسلام و از مهم ترین و عظیم ترین فرایز دینی در اسلام و فقه اسلامی است .
واژگان کلیدی موضوع :
معروف : کارهای نیک و پسندیده را معروف گویند
منکر : کارهای زشت و ناپسند را منکر گویند
وحدت اجتماعی : همبستگی بین اعضاء و گروه های اسلامی
پیشگفتار:
اسلام (قرآن)وروایات همانگونه که فرد فرد مسلمین را نسبت به اعمال و نیات خویش مسئول می داند و همواره به تذکر و یادآوری این مسئولیت سنگین می پردازد، آحاد مردم را نسبت به اصلاح و فساد جامعه نیز دارای مسئولیت می شمارد و همیشه از آنها انتظار دارد علاوه بر اینکه مراقب اعمال و رفتار خود هستند، نسبت به اعمال سایر مردم نیز بی تفاوت نباشند و در هر حال همه را به اعمال پسندیده و نیکو دعوت نمایند و از کارهای زشت و ناپسند باز دارند، با یک نگاه گذرا به سوره والعصر می فهمیم که:
بر خلاف گمان انسان که فکر می کند هر روز به عمرش افزوده می شود، هر روز که می گذرد از سرمایه او کاسته می شود. به زمان سوگند که انسان همچون یخ هر لحظه در حال آب شدن است پس در برابر هدر رفتن عمر باید چیزی بهتر از عمر بدست آوریم.
آنچه بهتر از عمر ماست، ایمان و اعمال صالح است. ایمان و کار نیک اگر توسعه پیدا نکند،زندگی ارزشی نخواهد داشت. بنابراین باید دیگران را نیز به ایمان و اعمال صالح سفارش و دعوت کنیم. البته پیمودن این راه، مشکلاتی را دربر خواهد داشت؛ ولی به هر حال باید با پشتکار این راه را بپیماییم. برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر باید معروف و منکر را شناخت و دانست که چه کاری در محدوده معروف قرار دارد تا امر به آن لازم باشد و چه کاری در محدوده منکر قرار دارد تا نهی از آن واجب باشد . از این رو آنانکه بدون شناخت صحیح مصادیق معروف و منکر، دیگران را امر و نهی کنند، نه تنها ممکن است خدمتی انجام ندهند، بلکه چه بسا باعث گمراهی دیگران نیز شوند.
بدون شناخت مصادیق معروف و منکر آمرین و ناهین در عمل دچار مشکل شده و خود را عاجز خواهند یافت.
مقدمه :
دو واژه معروف و منکر از واژه های قرآنی و روایی است، آنچه شرع و عقل آن را بپسندد و مورد امضاء و تأیید آنها قرار گیرد، معروف است و آنچه را در دین و خرد تأیید نکنند و از آن نهی نفرت داشته باشند، منکر می نامند. قرآن بهترین امت و ملت خود را آن ملتی می داند که این دو فرضیه الهی در آن عمل شود، یعنی مردم به معروف ها گرایش داشته باشند و دیگران را به سوی آن فرا خوانند و فرهنگ معروف ها را بگسترانند و از منکرها نفرت و بیزاری جویند و دیگران را از آنها بازدارند. در فرهنگ دینی این دو واجب جایگاهی بنیادین و اساسی دارند تا آنجا که (( قوام فرائض)) دیگر به شمار آمده اند.
یکی از وظایف مهم مسلمانان احیاء این دو فرضیه و گسترش فرهنگ معروف و جلوگیری از منکر و روشهای ناسالم و ناهنجار اجتماعی است.
به دلیل مهم بودن مسئله امر به معروف و نهی از منکر که یک واجب کفایی است در این مقاله سعی شده که علاوه بر معروف، منکر نیز مورد بررسی قرار گیرد چون این دو مکمل یکدیگرند و تا منکری وجود نداشته باشد معروف و کار خوب ارزش چندانی ندارد و امر به معروف راه مقابله با منکر است.
فصل اول : اهمیت امر به معروف و نهی از منکر از نظر قرآن:
امر به معروف و نهی از منکر ومهمترین ویژگی جامعه اسلامی است: خداوند می فرماید: شما بهترین امتی بودیدکه برای ملت پدید آمدید؛ امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان داریدآری امت اسلام به عنوان بهترین امت معرفی شده ودلیل آن دو چیز ذکر شده است (( امر به معروف و نهی از منکر)) و(ایمان به خدا) نکته جالب توجه این است که در این آیه امر به معروف و نهی از منکر رابرایمان به خدا مقدم داشته شد، که نشانه اهمیت و عظمت آن است به تبع این ویژگی برای بهترین امت اسلامی، باید گفت که مهمترین ویژگی جامعه اسلامی همین مسئله است که امر به معروف و نهی از منکر شناخته شود و وجدانهای بیداری در جامعه پیوسته به آن اهتمام بورزند ولذابه طورخلاصه بایدگفت: امربه معروف و نهی از منکر یکی از اصول عملی اسلام و از مهمترین و عظیم ترین فرائض دینی در اسلام و قرآن است.
قرآن کریم و روایات رسیده از رسول گرامی اسلام (ص)با تعبیرهای گوناگون اهمیت این دو فرضیه بزرگ اسلامی را بیان کرده اند. رسول خدا می فرماید: کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خداوند در زمین و جانشین رسول خدا و جانشین کتاب خداست. این دو فرضیه از برنامه های خداوند و رسولش و قرآن قلمداد شده است و اگر کسی موفق به انجام آن شود به عنوان جانشین خدا و رسولش و قرآن زیر پوشش همین برنامه و در این راستا گام نهاده است. امر به معروف و نهی از منکر و نقش کلیدی آن در قرآن بسیار مورد اشاره قرار گرفته است. خداوند می فرماید: مردان و زنان مومن دوستان یکدیگرند، امر به معروف ونهی از منکر می کنند، نماز به پا می دارند، زکات را ادا می کنند، خدا و پیامبر را اطاعت می کنند. اینان کسانی هستندکه رحمت الهی شامل حالشان می شود.همانا خداوند غالب و حکیم است.
در این آیه موضوعاتی به طور علت و معلول و سبب و مسبب، مرتبت با یکدیگر ذکر شده است: لازمه ایمان حقیقی، رابطه و علاقه به سرنوشت یکدیگر است و لازمه این محبت و علاقه ، امر به معروف و نهی از منکر است.لازمه امر به معروف و نهی از منکر قیام بندگان به وظیفه عبودیت و خضوع نسبت به پروردگار یعنی نماز و قیام به وظیفه کمک و دستگیری از فقرا یعنی زکات است .
بالاخره لازمه امر به معروف و نهی از منکر اطاعت خداوند و زنده شدن همه ی دستورات دینی است .در آنجا( که امر به معروف و نهی از منکر)را ترک کنند خشم خداوند به مرحله کمال می رسد و خداوند همه رابا عقابش فرا می گیرد .پس نیکان در خانه بدان و خرد سالان در خانه بزرگسالان نابود می شوند . همانا امر به معروف و نهی از منکر شیوه پیامبران و صالحان است .فریضه بزرگی است که در آن پرتو آن واجبات ( دیگر)بر پا میگردد،راه ها امن و تجارت ها حلال ، حق از دشمنان گرفته می شود و امر حکومت تحکیم می یابد .
فردی که می خواهد این فریضه الهی را انجام دهند ، باید :
1- تمام تلاش و کوشش خود را در راه تذکیه و تهذیب نفس بکار ببرد
2- به آنچه میگویند و یا قصد گفتنش را دارد عمل کند .
3- در امر و نهی از مسائل و برداشتهای شخصی اجتناب کنند .
4- نصیحت گر مردم باشد ، عصبانیت و درشت خویی به خرج ندهد .
5- نسبت به مردم مهربان باشد .( رحیما بهم )
6- با آنها با مدارا و رفاقت برخورد کند . ( رفیقا بهم )
7- با لطف و بیانی نیکو و پسندیده مردم را دعوت کند .
8- با تفاوت های روحی و اخلاقی مردم آشنا باشد و با هر دسته ای طبق موقعیت و روحیه اش برخورد کند .
این ویژگی نقش مهمی را در اثر بخشی امر و نهی ایفا می کند . روانشناسی جامعه یکی از لوازم امر به معروف و نهی از منکر است . آمر به معروف و ناهی از منکر باید بداند که با جوانان و ... چگونه برخوردی داشته باشد و باید بین آنان که گناه را به طور دائم انجام می دهند و کسانی که گاهی گناه انجام می دهند در امر و نهی تفاوت بگذارد و با هر گروهی براساس مقتضای وضعیت روحی اش صحبت کند .
9- نسبت به نیرنگهای نفسانی و حیله های شیطان بینا باشد .
10- طمع وچشم داشتی ازدیگران نداشته باشد.
11- در مشکلات امر و نهی شکیبا باشد .
12- در مقابل اذیت های مردم مقابله به مثل نکند .
13- ازمردم شکایت نکند.
14- درامرونهی عصبانی نشود.
15- به خاطر خودش بامردم درشت خویی نکند.
16- نیتش رابرای خدا خالص کند.
17- در کارش از خدا مدد بخواهد.
18- به دنبال خشنودی وثواب الهی باشد.
19- اگر حرف او را پذیرفتند از آنها تشکر کند.
20- کارش را به خدا واگذارد.
21- به عیبهای خودش هم متوجه باشد.
امر به معروف و نهی از منکر از فرایض بزرگ اسلامی است و آثار ارزنده و گسترده ای را به دنبال دارد. از این رو کسانی که اقدام به انجام این فریضه الهی اقدام می کنند باید خود نیز دارای ویژگی های ارزنده ای باشندتا کلام و سخن آنها در دیگران اثر بخشد. در قرآن ویژگیهای متعددی برای امرکنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر بیان کرده اندازجمله اینکه:1- معروف و منکر را بشناسدوخود عامل به معروف و تارک به منکر باشد.خداوند در توبیخ آمرینی که دیگران راموعظه کرده وازخطاهای خودغافلند می فرماید: آیا مردم را به نیکی و خوبی دعوت می کنید و خود را فراموش می کنید؟ ودرآیه 2( صف ) می فرماید: ای مومنان! چرا آنچه را که بدان عمل نمی کنید، می گویید؟
فصل دوم : شرایط امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن :
امر به معروف و نهی از منکر مانند دیگر واجبات شرایطی دارد که بدون آن شرایط امر و نهی واجب نمی شود . تکالیف الهی دارای دو نوع شرط اند :
1- شرایط عمومی : که برای همه تکالیف وجود دارد مانند : بلوغ و عقل
2- شرایط اختصاصی : که برای هراز یک تکالیف شرایط خاص وجداگانه ای وجود داردکه بدون تحقق آن شرایط تکلیف به مرحله تنجزوفعالیت نمی رسد، برای امربه معروف ونهی ازمنکرهم شرایط اختصاصی زیرلازم است
شرط اول : شناخت معروف و منکر ؛ یعنی شخص آمر به معروف و ناهی از منکر باید معروف و منکر را بشناسد،تا در انجام وظیفه خود دچار اشتباه نشود .
شرط دوم : استمرار گناه ؛ اگر فرد گناه کار بعد از عمل خلاف خود قصد ترک آن عمل را داشته باشد نهی اولازم نیست .
شرط سوم : قدرت به امر و نهی و نبود ضرر ؛ اگر آمر به معروف و ناهی از منکر بداند و یا گمان داشته باشد که به واسطه امر و نهی ضرر جانی یا آبرویی به او یا یکی از نزدیکانش(این کلمه هم شامل اقوام... می شود و هم شامل دوستان ولذابهتراست متوجه خواهد شد امر و نهی واجب نیست بلکه درمواردی که ضررمعتنابه یا هذه عظمی باشدحرام هم می شود.
شرط چهارم: احتمال تأثیر، اگرشخص آمریاناهی تشخیص دهدکه گفتار یا رفتار و موعظه او در فرد خاطی اثر گذار نیست شرعاً امر به معروف و نهی ازمنکر بر او واجب نمی شود.
از آنجا که فلسفه تشریع امر به معروف و نهی از منکر اصلاح جامعه و قطع ریشه فساد است لازم است اهمیت ( منکر و ضرر ) مورد توجه قرار گیرد .
امر ونهی و زمینه سازی های اجتماعی :
امر به معروف و نهی از منکر به زمینه سازی های قبلی نیازمند است، یعنی اگر بخواهیم آثار امر به معروف و نهی از منکر را در جامعه مشاهده کنیم ، باید مقدمات و وسایل اثر بخش در وصول به آن آثار را فراهم کنیم و امکانات هدایت جامعه را فراهم نماییم .چراکه درغیراین صورت نه تنهاآثارمثبت این فریضه الهی درجامعه ظاهرنمی شودبلکه روحیه دین گریزی ولجاجت برگناه وخطاکاری برجامعه حاکم شده وباعث حصول آثارمنفی وکاملاً برعکس دراجتماعی می شود.
فصل سوم : شیوه های امر به معروف و نهی از منکر
اهمیت شیوه ها :
پیامبر اکرم ( ص) فرمود : هر که امر به معروف می کند ، باید شیوه اش نیز معروف باشد .
قرآن می فرماید : نیکی در این نیست که از بی راهه به خانه ها وارد شوید ، نیکی در این است که از راه آن وارد شوید .
آری ، برای هر معروف و منکری برای هر شخصی در هر زمان و منکری شیوه ای خاص لازم است که اگر مراعات نشود امکان دارد اثر منفی دهد. و در اینجا بد نیست بعضی از معروفترین شیوه ها و ابزاری که در مسیر امر به معروف و نهی از منکر مؤثر است را بررسی کنیم
1- شیوه آئینه وار :
درروایات ماآمده که المؤمن برآه المؤمن یعنی ازویژگی هاوصفات مؤمن این است که آیینه برادرمؤمن خودباشد
ازاین کلام نورانی درابعادمختلف تربیتی می توان استفاده کردوازاین جمله نکات زیررا در مورد شیوه امر به معروف می توانیم استنباط کنیم :
1- از روی صفا عیب را میگوید نه از روی غرض و کینه
2- زمانی عیب را نشان می دهد که خودش گرد و غبار زده نباشد .
3- مراعات مقام و مدال را نمی کندوبین افرادتفاوت قائل نمی شود
4- عیب را بزرگتر از آنچه که هست نشان نمی دهد
5- همراه با نشان دادن عیب نقاط قوت را هم نشان می دهد .
6- عیب را روبرو میگوید نه پشت سر
7- عیب را بی سر و صدا می گوید
8- عیب را در دل نگه نمی دارد و همین که از کنارش رد شدی ، عیب از صفحه او پاک می شود .
9- آئینه را اگر شکستی، خرده های آن هم زشت و زیبا را نشان می دهد. و همین طور مومن را اگر شکستی و تحقیر کردی باز دست از حرفش برنمی دارد.
10- اگر آئینه عیب من را گفت، باید خودم را اصلاح کنم، نه آنکه آئینه را بشکنم. آری! اگر مسلمانی نهی از منکر کند، شما گناه را از خود دور کنید و به انتقاد کننده اعتراض نکنید.
2- توجه دادن به کرامت و ارزش انسان:
بر اساس فرموده خدا در قرآن انسان موجودی است که روح خدا در او دمیده شده است.
همچنین براساس آیات کلام الله انسان تنها موجودی است که خدا در آفرینش او خود را ستوده است. ودرمورد این شاهکار خلقت می فرماید: در آفرینش ، بهترین شکل را به او عطا کرده است و از دید کلام وحی:
ارزش انسان بهشت است و نه کمتر؛ خداوند انواع فضیلت ها و کرامت ها را به او عطا کرده است. اگر انسان به این کرامت ها و مقامات توجه کند، هرگز خود را آلوده به کارهای زشت نخواهد کرد. راستی! چرا عمر ما چراگاه شیطان باشد؟ ما که جانشین خدائیم، چرا با دشمن خدا قرین باشیم! حضرت علی فرمود: کسی که کرامت و ارزش خود را شناخت، دنیا و هوسها نزد او ناچیز می شود.
شخص آمروناهی باتذکردادن این مطالب به انسان خاطی می توانددرمسیرموعظه وایجادتغییردرآن شخص موفق باشد.
3- تلقین :
چه بسیارند افرادی که از انجام معروف هراس دارند و چه بسیارند افرادی که جدا شدن از بعضی از منکرات را برای خود محال می پندارند، در صورتی که تلقین صحیح و بیان نمونه ها در این زمینه کارگشا خواهد بودومی توانددربسیاری ازافرادجامعه مؤثرواقع شود.
4- استفاده از هنر، شعر و طنز :
نقش هنر در دعوت مردم به فساد و انحراف، بر کسی پوشیده نیست. سامری با هنر مجسمه سازی توانست مردم را منحرف و بنی اسرائیل را گوساله پرست کند. زیبا گویی فصاحت و بلاغت، بهترین اهرم برای جذب مردم است؛ همانگونه که قیافه زیبا و موزون نقش مهمی در تأثیر کلام دارد. در قرآن امر شده است هنگام رفتن به مسجد زینتهای خود را با خود بردارید. سخن زیبا و مجادله نیکو از سفارشهای قرآن کریم است. یکی از نامهای آن احسن القصص است. آری، قصه گویی یک هنر است.واگرآمرین به معروف وناهیان ازمنکرازشیوه های شروع هنری استفاده کننده می تواندمبلغان خوبی برای دین بوده وباعث ترویج معروف وتقلیل منکردرجامعه گردند.
5- انصاف در برخورد :
قرآن کریم در نهی از شراب، اول از منافع مالی و مادی آن سخن گفته است و بعد می فرماید:(( ضررش از نفعش بیشتر است)) وهمچنین در برخورد با کافران، منافقان و مشرکان، همواره از عبارت اکثرهم استفاده میکند، یعنی همه آنها را نفی نمی کند.واین خوددرس بزرگی درمسیرانجام فریضه امربه معروف ونهی ازمنکراست.
6- امید دادن :
گاهی انسان گناهکار می گوید: دیگر از ما گذشته است ما دیگر راه بازگشت نداریم. ما دیگر جهنمی شده ایم. اینگونه افراد هرروز به گناه بیشتری آلوده می شوند.برای آنها از عفوالهی سخن بگوییم تاگناه آنهارا به یأس نکشاند.
7- تغافل :
گاهی باید انسان خود را به غفلت بزند و تظاهر کند که من متوجه گناه تو نشده ام تا از این طریق شخصیت افرادشکسته نشود.قرآن کریم می فرماید: برادران یوسف که بعد از ده ها سال او را دیدند و نشناختند، به او گفتند: ما قبلا برادری داشتیم به نام یوسف که دزد بود. یوسف خود را به تغافل زد و نگفت که من آن برادر هستم و چرا به من نسبت دزدی می دهید.
8- توجه به ظرفیت افراد :
در قرآن آمده است که خداوند می فرماید: با هر کس به اندازه ظرفیت وی سخن بگوییم.وهمانطورکه قبلاً گفته شداین یکی ازنکته های کلیدی ورمزموفقیت درمسیرامرونهی است
9- کنایه گویی :
خداوندمتعال درقرآن به عیسی (ع) می فرماید: آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را خدا بگیرید؟! در جای دیگر خداوند پیامبر(ص) را مورد خطاب قرار داده است و می فرماید: اگر پدر و مادرت نزد تو به پیری رسیدند تو با آنها درشتی نکن. در حالی که عیسی مردم را به توحید دعوت می کرد و پیامبر پدر و مادرش را در کودکی از دست داده بود.ولذامعلوم می شودبه اصطلاح عرف به درمی زندکه دیواربشنودکه این روش هم واقعاً دربسیاری اززمانهاومکانهامؤثراست
10- ایجاد محبت :
در بخش مهمی از قرآن خداوند نعمتهای خود را می شمارد تا عشق انسان را نسبت به خود زیاد کند.چراکه(جُبِلت القلوب علی حبّ من أحسن الیها))1)
قرآن که مردم را به عبادت دعوت می کند می فرماید پروردگار کعبه را پرستش کنید؛ زیرا او شما را از گرسنگی و ترس نجات داد.ولذادرمسیرامربه معروف ونهی ازمنکرهم می توان باقدرت محبتهای معنوی(خداوامام زمان(عج) و....) یابانشان دادن محبتهای دنیوی(محبت پدرومادربه فرزندو...) افرادرامتوجه خطای خودشان کرده وآنهارا هدایت کنیم.
11- تحریک عواطف :
شخصی به مادرش تندی کرد. روز بعد، امام صادق (ع) او را دید و به او فرمود: چرا با مادرت تندی کردی؟ مگر نمی دانی که شکم مادرت منزلگاه تو بود؟ شیر مادرت توبود؟ سپس فرمود : پس با او خشن نباش.
12- مخفیانه و مختصر باشید :
در حدیث می خوانیم: هر کس برادر دینی خود را مخفیانه موعظه کند او را آراسته کرده، ولی هرکس آشکارا موعظه کند، او را شرمنده کرده است. ودرجایی دیگر می خوانیم: هرگاه کسی را موعظه می کنی خلاصه بگو!
13- نمایاندن الگوها :
معرفی چهره های برتر و موفق و تجلیل از آنها، در دعوت مردم به معروف نقش موثری دارد. این که مردم هرسال در عاشورا فریار (یاحسین) سر می دهند، زمینه دوری از پذیرش طاغوت ها و وفاداری به نظام اسلامی می شود. قرآن می فرماید: مردم دنیا از همسر فرعون درس بگیرند که چگونه جذب مال و ثروت و مقام و قدرت فرعون نشد. در جای دیگر قرآن می فرماید: از حضرت ابراهیم و حضرت محمد(ص) درس بگیرند؛ زیرا این دو بزرگوار اسوه و الگو هستند.
14- تدریج :
همان گونه که شیطان گام به گام انسان را به فساد می کشاند، راه اصلاح و امر به معروف نیز باید گام به گام باشد.در قرآن کریم، در مورد تحریم ربا این مراحل به چشم می خورد: در اول، قرآن می فرماید: آنچه به مال شما ازطریق ریا اضافه میشود، نزد خدا افزایش نیست. در مرحله دوم، قرآن کریم رباخواری را از عادات زشت یهودیان می شمارد.در مرحله سوم، قرآن، انسان را از ربای زیاد و مضاعف نهی می کند.در مرحله چهارم، قرآن،ربا گرفتن را به منزله جنگ با خدا می داند.
15- تکرار :
چون برنامه اسلام آموزش نیست، بلکه تربیت هم هست، لذا اوامر و نواهی باید تکرار شود. برای هر غفلت، یک تکرار لازم است. شما در نماز ده ها بار جمله ( الله اکبر ) را در رکوع و سجود و قیام تکرار می کنید. یاد خدا غذای روح است و باید همچون غذای جسم تکرار شود.
16- مماشات :
حضرت ابراهیم(ع) برای نهی از بزرگترین فکر (شرک) از راه مماشات وارد رشد و گام به گام به انتقادات خوداضافه کرد.بار اول فرمود: خورشید غروب می کند و من غروب
شدن را دوست ندارم. بار دوم فرمود: ماه پرستی انحراف است و خدا من را گرفتار آن نکند. بار سوم فرمود: من بیزارم از هر چیزی که شما شریک خدا می دانید.
17- حکمت ، موعظه ، جدال نیکو :
قرآن کریم به پیامبر عزیز می فرماید: از طریق حکمت و منطق یا موعظه و نصیحت و یا جدال نیکو مردم را به راه خدا دعوت کن! در امر به معروف و نهی از منکر باید روی مسائلی تکیه کرد که قابل خدشه نباشد. به سخنان محکمی که مورد قبول همه است، حکمت گفته می شود. منظور از موعظه حسنه، موعظه ای است که براساس محبت و با بیان نیکو باشد و در مکان و زمان مناسب با شیوه های صحیح انجام شود.و منظور از مجادله نیکو نیز پذیرفتن نقاط قوت دیگران و استدلال و مقابله به مثل در شیوه هاست.
18- خشکاندن ریشه مفاسد :
قرآن می فرماید:<< سوء فلن نبریدو تجسس نکنید>>؛ زیرا سوء فلن، سرچشمه تجسس و تجسس سرچشمه غیبت می شود. اگر قرآن، زنان را از پایکوبی و یا گفتار همراه با ناز و کرشمه و تحریک آمیز نهی می کند، به خاطر خشکاندن سرچشمه ی گناه است. در مسائل سیاسی و اجتماعی نیز برای اصلاح دولت ها باید دولتمردان اصلاح شوند و برای اصلاح نسل نو، باید خانواده ها اصلاح شوند. قرآن کریم می فرماید: با رهبران کفر مبارزه کنید.
19- احترام به ارزش های دیگران :
قرآن کریم، به تورات و انجیل و انبیای گذشته احترام می گذارد و مراکز عبادت سایر ادیان را محترم می شمارد؛ حتی برای حفظ آن، دفاع را لازم می داند. در سفارشهای اسلامی نیز آمده: (( بزرگان هر قوم را احترام کنید!))ولذادربحث امربه معروف ونهی ازمنکرهم ازبرخوردهای تنددرمقابل مقدسان انسانهای خطاکاربایدپرهیزکنیم.
20- تنگ کردن زمینه منکر با انجام معروف :
قرآن می فرماید:(( راه جلوگیری از فحشا و منکر انجام معروفی چون نماز است)). هنگامی که خداوند می خواهد حضرت آدم را از خوردن غذایی منع کند ابتدا اجازه بهره برداری از غذاهای دیگر را به او می دهد و می فرماید:(( از هر غذایی در بهشت استفاده کن، ولی از این غذا استفاده نکن)). تفریح و ورزش معروف هایی است که جلوی بسیاری از مفاسد، امراض و منکرات را می گیرد. زهد و عدالت مسئولان مملکتی، از معروف هایی است که می تواند جلو بزرگترین منکرات را که بدبینی به حکومت اسلامی است بگیرد.
21- توجه به زمان :
در حدیث می خوانیم به هنگام خشم و غضب کسی را ادب نکنید زیرا در معرض افراط هستید.
22- اعراض :
قرآن می فرماید:(( هرگاه کسانی را دیدی که در آیات ما به یاوه نشسته اند، پس به عنوان اعتراض، مجلس آنان را ترک کن! یا مسیر حرف را تغییر بده! و اگر شیطان تو را به فراموشی انداخت، تا متوجه شدی جلسه را ترک کن و با ستمگران منشین)).
در حدیث می خوانیم: (( سزاوار نیست که مومن در مجلس گناهی که نمی تواند آن را تغییر دهد، بنشیند)). پیامبر (ص) می فرماید: گناه کاران را با قیافه عبوس ملاقات کنید.
فصل چهارم : قرآن و امر به معروف :
همانطورکه گذشت ازارکان مهم امربه معروف ونهی ازمنکرشناخت معروفهاومنکرات است که دراین زمینه هیچ ملاک ومعیاری بهترازقرآن نیست ولذادرادامه مطالب به بعضی معروفهاکه قرآن صراحتاً یابااشاره آنهارابیان فرموده می پردازیم.
1- اقامه نماز :
چنانکه قرآن مجیددر آغاز سوره بقره می فرماید: پرهیزکاران به غیب ایمان دارند و نماز را برپامی دارند. خداوند حضرت موسی را به انجام این معروف بزرگ فرمان می دهد و می فرماید: ای موسی! نماز را به پا دارتا یادمن درتوزنده شود.هر مسلمانی نیزوظیفه دارد علاوه برآنکه خودنمازمی خوانددیگران را نیز به نمازسفارش کند،دوستان، همکاران، فرزندان و همسر خود راچراکه فرهنگ نمازونمازگزاری خودباعث کم شدن ونابودی فسادومنکرات است(این الصلوه تنهی عن الفحشاء والمنکر)
2- توجه به تمام خوبی ها :
در تمام قرآن هر جا نامی از نماز آمده است، زکات نیز ذکر شده است تا مومنان گمان نکنند با ادای نماز تکلیفشان تمام می شود. قرآن از زبان اهل دوزخ چنین بیان می کند که می گویند: ما دیگران را به اطعام مستمندان تشویق نمی کردیم.
3- احسان و نیکوکاری :
مورد واجب آن، احسان به والدین است که قرآن می فرماید به والدین خود احسان کنید.
4- اصلاح ذات البین :
خداوند مومنان را به این امر سفارش نموده و می فرماید: البته قرآن برای پیشگیری از بروز چنین اختلاف هایی همواره مومنان را به عفو و گذشت از یکدیگر سفارش نموده و می فرماید : چرا خودتان از یکدیگر نمی گذرید .
5- عدالت ورزی :
خداوند می فرماید : نه تنها به دیگران ظلم نکنید ، بلکه زیر بار ظلم دیگران هم نروید .
6- ازدواج و تشکیل خانواده :
نه تنها پدر و مادر بلکه مسئولان جامعه نیز در این امر مسئولیت دارند و هر کس بتواند در این راه قدمی بر دارد باید اقدام کند .
7- حیا و عفت :
خداوند به پیامبرش امر می کند به دختران و زنان مومن بگو که ازدواج کنند و با ناز راه نروند و زینتهای خود را برای مردان نامحرم آشکار نکنند . همچنین مردان مومن را فرمان می دهد که نگاه خود راغ به زنان نا محرم کوتاه کنند و از چشم چرانی بپرهیزند .
8- صبر و استقامت :
در سوره والعصر ، صبر و استقامت از ویژگی های مومنان شمرده می شود .
فصل پنجم : آثار امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن
1- آثار اجتماعی :
امر به معروف و نهی از منکر پدیده ای اجتماعی می باشد و ارزنده ترین آثار آن در اجتماع نمود پیدا می کند از آن جمله :
الف – اجرای احکام اسلامی :
امر به معروف و نهی از منکر به عنوان اصل نظارت عمومی یا ضمانت اجرایی قوانین اسلامی مطرح می باشد،بدین معنی که خداوند حکیم برای پیاده شدن قوانین حیات بخش اسلام، علاوه بر همه پیش بینی هایی که نمود،نظارت بر حسن اجرای آن را به عهده فرد فرد جامعه اسلامی، از هر قشری نهاده است. بر این اساس، هرمسلمانی با امر به معروف و نهی از منکر به اجرای صحیح احکام اسلام کمک کرده و در واقع یک نیروی اجرایی و ناظر جدی آن محسوب می شود.
ب- عدالت اجتماعی :
نظارت عمومی بر حسن اجرای احکام عدالت گستر اسلام،زمینه فراگیرعدالت اجتماعی رافراهم می سازدوضمن تعدیل ثروتهای جامعه،زندگی عادلانه ای بای اقشار مختلف مردم فراهم ساخت.
ج- سازندگی :
باپیاده شدن اصل مهم «امر به معروف ونهی از منکر» هریک از شهروندان جامعه اسلامی یکدیگر را به کار و تلاش و سازندگی تر غیب می نمایند و در نتیجه بندهای اسارت و وابستگی یکی پس از دیگری گسسته خواهد شد و مملکت اسلامی، علاوه بر حیات معنوی، آباد و پر نشاط خواهد شد.
د- استواری نظام اسلامی :
اگرامربه معروف و نهی از منکر در جامعه رواج یابد،کمک شایانی به استحکام نظام اسلامی خواهدکرد، بدین معنی که کارگزاران و دولت مردان حکومتی در برابر اعمال مردم،احساس مسئولیت کرده تلاش خواهندکردکه آنان را به اجرای احکام الهی وادارنموده از هرگونه سستی کجی باز دارند و باحسن اجرای قوانین و بخشنامه های اسلامی در حوزه مسئولیت خویش، زیردستان و ارباب رجوع را نیز بدان سمت سوق دهند.ازسوی دیگر مردم نیز بر عملکرد دولت نظارتی مستمرخواهند داشت وکارهای هر یک از مسئولین را زیرذره بین قرار خواهند داد.
ه- امنیت :
هر جامعه ای برای پویایی خود نیاز به آرامش و امنیت از جانب دشمنان داخلی و خارجی خویش دارد. یکی از آثار امر به معروف و نهی از منکر تأمین امنیت مرزها و راهها از دشمنان درونی و برونی است.
و- خیر و سلامتی :
سلامتی جامعه و فراوانی خیر و برکت ششمین اثر امر به معروف و نهی از منکر است.
ز- قدرتمندی مومنان :
تثبیت اصل << امر به معروف و نهی از منکر>> تشکیل خود جوش هسته های حزب الله را در پی دارد و هر مسلمانی در هر نقطه ای از مملکت سعی می کند به آن بپیوندد و روی عرق دینی خویش به نحوی در پیاده کردن قوانین روح بخش اسلام سهیم گردد.
ح- تضعیف جبهه ی نفاق :
از نخستین سالهای تشکیل حکومت اسلامی، جریان نفاق درصدد تهی کردن جامعه اسلامی از ایمان بوده است تا ازاین راه به اهداف شوم و شیطانی خویش دست یابد از این رو یکی ار ویژگی های نامیمون منافقین(( امر به معروف و نهی از منکر)) است که در قرآن به آن تصریح شده است.(( مردان و زنان منافق)) برخی از برخی دیگرند، که امر به معروف و نهی از منکر می کنند و مشتهای خویش را گره می زنند.
ط- پاکیزگی کسب وکار :
با امر به معروف و نهی از منکر راههای صحیح کسب و تجارت و پیشرفت صنعت هموار گشته و هر کسی در خود استعداد خویش به امرار و معاش می پردازد و از طرفی گرانفروشی و اختلاس و... کسب و درآمد مردم حلال می گردد.
ی- مصلحت عمومی جامعه و طرد نا اهلان از پست های کلیدی
خداوند امر به معروف و نهی از منکر را برای مصلحت عامه مردم و نهی ازمنکر را برای طرد سفیهان واجب کرده است .
2- آثار فردی :
آنچه بیان شد قسمتی از برکات و فوایدی بود که در سایه امر به معروف و نهی از منکر نصیب جامعه اسلامی می شود که بدون تردید آمرین به معروف و ناهین از منکر نیز از آن بهره مند خواهد شد ، علاوه بر آن از پاداش ویژه ای در دنیا و آخرت برخوردار می شوند .
الف – دنیوی :
1- سلامتی دین و دنیا : آمرین به معروف و ناهیان از منکر با اقدام به چنین کاری از سلامتی دین و دنیا برخوردار می شوند .
2- نصرت الهی : کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند از ماموران الهی محسوب می شود که بدون تردید ، خداوند نیروهای خویش را یاری می کند .
3- کم نشدن عمر و روزی : امر به معروف و نهی از منکر باعث طول عمر می شود .
4- نجات از بلاها : آمرین به معروف و ناهین از منکر از عذاب و بلاهایی که احیانا گریبانگیر گنه کاران و فاسدان می شود در امان خواهد بود .
ب- اخروی :
1- خشنودی خدا : بدیهی است که هر کس چنین عبادت بزرگی را انجام دهد خداوند از او خشنود می گردد .
2- فلاح و رستگاری : بی شک آمر به معروف و ناهی از منکر که خالصانه و صادقانه طالب نیکی هاست و از گناه و پلیدی تنفر دارد تلاش می کند خود نیز مانند دیگران عامل به معروف و خود دار از منکر باشد .
3- ثواب فراوان : سومین پاداشی که آمرین به معروف و ناهیان از منکر می برند ثواب زیاد و اجری عظیم است .
4- رهایی از دوزخ : همه مردم به جز معصومین کم و بیش مرتکب گناه می شوند با این وصف در صورت جدیت در امر به معروف و نهی از منکر ، خداوند آنان را از دوزخ رهایی می بخشد .
5- بهشت برین : سر انجام امر به معروف و نهی از منکر از درب مخصوص صاحبش را وارد بهشت می سازد و به زندگی زیبای آن سرا نائل خواهد کرد .
پی نوشت ها :
(1)- قلب انسان ها فطرتاً بر محبت نسبت به کسانی که به آنها احسان و نیکی می کنند بنا شده است .
منابع و مأخذ :
قرارگاه مرکزی سید الشهدا ، امر به معروف و نهی از منکر ،
معاونت آموزش نیروی مقاومت بسیج ، مرکز پشتیبانی و فن آوری آموزشی ، پاییز 1381
قرائتی ، محسن ، ده درس پیرامون امر به معروف و نهی از منکر.
مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، چاپ نهم، 1386
مطهری ، حسین ، دانستنی های انسان ( 1 ) ، استاد مطهری افق ، اول 1386
یعقوبی ، ابوالقاسم ، سیری در سیره اخلاقی امام حسین ، انتشارات دار الفکر ، قدس قم ، اول زمستان 1385
مرکز تحقیقات اسلامی سپاه ، امر به معروف و نهی از منکر ، نیروی مقاومت بسیج سپاه ، دوم 1372
خمینی ، روح الله ، امر به معروف و نهی از منکر تبیان ، موسسه چاپ و نشر عروج ، چاپ پنجم 1379
/ن
