فرهنگ چیست؟
چکیده:
کلمات کلیدی:
پیچیدگی مفهوم فرهنگ:
کثرت معانی فرهنگ:
دلایل گستردگی و پیچیدگی واژه فرهنگ:
میچویف، از نویسندگان شوروی سابق نیز در این باره میگوید:« تعدد معانی مفهوم فرهنگ و تعینات آن در علم، علی الظاهر بر می گردد به بکارگیری وسیع این اصطلاح در شاخه های علمی مشخصی، و طبیعی است که هر شاخه ای با توجه به نیازها و مسائل خاص خود به این مفهوم نزدیک و معنایی برای آن قائل می شود که برای حل مسائلش مهمتر یا راه گشاتر است.»
مارکایان از شوروی سابق یادآور می شود:« تعدد کارکردهای اصطلاح فرهنگ قبل از هر چیز نتیجه مستقیمی است از تعدد جوانب پدیده ای که از آن تعبیر می گردد و این تعدد در هنگام مطالعه منجر به ایجاد موضوعات و موضع گیری های مختلف و تکلیف های معرفتی می شود. برای مثال هنگامی که جامعه شناسی، به طور نظری، عنصر فرهنگ را مطالعه می کند، مسائل معرفتی معینی مد نظر قرار میدهد. اما مردم شناس مسائل دیگری، و بحث های تجربی اجتماعی برای گروه های اجتماعی کوچک، مسائل دیگری. و به همین مناسبت می توان گفت واقعیت وجود مسائل شناخت گوناگون امروزی آن بازی کرده، تعیناتی که نه تنها با هم منطبق نیستند بلکه احیانا " با هم متضاد هم هستند. و نیز مفهوم فرهنگ از مرز شناخت اجتماعی انسانی فراتر می رود و وجود این پیچیدگی نه تنها بر اسباب علمی بلکه بر اسباب اجتماعی تاریخی عمیق تری نیز دلالت دارد.»
گی روشه، بیان می کند:« به واژه فرهنگ (کولتور) که از فرانسه گرفته شده و از آلمانی به انگلیسی ترجمه شده است، هر بار نوعی معنای جدید افزوده اند خواه از طریق بسط این واژه و خواه از طریق شباهت این واژه، بی آنکه معنای اصلی خود را از دست بدهد ولی با معنای تازه ای که یافته از معنای اصلی خود دور شده است.»
رایموند ویلیامز می گوید:« دلیل این پیچیدگی این است این واژه باید در چندین و چند رشته مجزای فکری و در نظام های فکری متعدد و متمایز برای تبیین مفاهیمی مهم مورد استفاده قرار گیرد.»
ار.بی.جی واکر، درباره پیچیدگی فرهنگ می گوید:« هر چند که حوزه ارجاع این کلمه به طرزی بارز گسترده است، پیچیدگی کلمه فرهنگ تنها به این دلیل نیست که بر پدیده های مختلف و بسیار دلالت دارد. دلیل آن ضمنا" این است که فرهنگ در طول پیدایش تاریخی خود، محل مباحثات جدی فلسفی و سیاسی بوده است، فرهنگ به عنوان یکی از مفاهیمی که هم اندیشه اجتماعی و سیاسی اروپا و هم در تاسیس رشته های تخصصی دانشگاهی در قرن حاضر به طور جدی مورد بحث بوده است، در بسیاری از چارچوب های فکری در رشته های مطالعاتی، معانی کاملا" متمایز و اغلب مانعه الجمعی به خود گرفته است.»
محمد تقی جعفری چنین بیان می کند:« دلیل این است که فرهنگ از یک مقوله متجانس نیست و بر یک واقعیت مفرد دلالت نمی کند. بلکه تعداد زیادی از عناصررا در سطوح مختلف در بر می گیرد. از آن جمله اند عقاید، عواطف، ارزش ها، هدف ها، کردارها، تمایلات و اندوخته ها.»
از نظر کروبر و کلوکون:« یکی از دلایل عنایت مخصوص به توضیح فرهنگ ازدیاد علاقه شاخه های دیگر علوم به این مفهوم است .»
وجود تعریف و معانی زیاد برای مقوله فرهنگ، تنها معلول و دال بر پیچیدگی، عدم تجانس، تعدد موضوع ها و گستردگی نیست بلکه منعکس کننده عقاید و واقعیت ها و امور دیگری نیز هست: متد شناخت، ملاک های تعریف، دید، بینش، فلسفه، دانش، امیال، ارزشگذاری و گرایش های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و توجهات خاص اندیشمند و پژوهشگر در این زمینه کارساز است بنابراین می توان بیان داشت که اختلاف در فهم، تعریف و تحدید مقوله فرهنگ بازتابی از اختلاف و تضاد در فهم، بینش، گرایش، جهان بینی و ... است. اندیشمندان، نظریه پردازان و پژوهشگران با بیطرفی و عاری از علایق و توجهات خاص به بررسی آن نمی پردازند. بلکه به تبع موقعیت طبقاتی، و یا وابستگیها، منافع، امتیازها، گرایشها، قناعتها، افکار و تصورات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی فلسفی و با دیدگاه و نگرشهای خود از فرهنگ بسنده و به ترویج و اشاعه آن می پردازند.
معانی لغت نامه ای کلمه فرهنگ:
معانی واژه فرهنگ در زبان فارسی:
در فرهنگ جهانگیری آمده است که فرهنج و فرهنگ شش معنی به شرح زیر دارد: دانش – ادب – عقل – کتابی که مشتمل باشد بر لغات پارسی – نام مادر کیکاوس – شاخه درختی را گویند که آن را بخوابانند و خاک بر زیر آن بریزند تا بیخ بگیرد و بعد از آن، آنرا کنده به جای دیگر نهال کنند.
فرهنگ نفیسی: نیکوئی و تربیت و پرورش و بزرگی و عظمت و بزرگواری و فضیلت و وقار و شکوهمندی و دانش و حکمت و هنر و علم و معرفت و علم فقه و علم شریعت. و کتابی که محتوی لغات فارسی باشد. و فرهنگ یعنی شاخه درخت خوابانیده که پس از ریشه کردن از آنجای برآورده و در جایی دیگر نهال کنند و مجرای زیر زمین و قنات و کاریز و نام مادر کیکاوس.
فرهنگ معین: ادب، تربیت – دانش، علم، معرفت – مجموعه آداب و رسوم – مجموعه علوم و معارف و هنرهای یک قوم – کتابنامه شامل لغات یک یا چند زبان و شرح آنهاست – کاریز.
فرهنگ عمید: دانش، ادب، علم، معرفت، تعلیم و تربیت، آثار علمی و ادبی یک قوم یا ملت. و نیز به معنی کتاب لغت.
معانی واژه فرهنگ در زبان های اروپایی:
داریوش آشوری بیان می کند: « واژه « کولتور» یا « کالچر» به انگلیسی در اصل ریشه لاتینی به معنای کشت و کار و کشاورزی است و در زبان لاتینی به معنای تکه زمین شخم خورده بود و سپس از قرن شانزدهم میلادی به معنای پرورش و ادب وآداب و آموختن آداب و رفتار اجتماعی باب شده و همچنین به معنای پرورش ذهن و ادب آموزی. واژه « کولت» در فرانسه یا « کالت در انگلیسی» از همین واژه ریشه می گیرد به معنای آیین، کیش، پرستش. در فرانسه و انگلیسی از همین ریشه اگری کولتور را داریم به معنای کشاورزی. در قرن نوزدهم نخست در زبان آلمانی و سپس در فرانسه و انگلیس وازه کولتور در حوزه ی علوم تاریخی و سپس علوم انسانی مدرن بویژه در « انتروپولوژی» یا انسانشناسیی یک مفهوم محوری شد. مفهومی که در واقع مرز انسان و حیوان و یا انسان و طبیعت را بیان می کرد و در نتیجه « کولتور» در برابر « نا تور» قرار گرفت به معنای طبیعت.»
در فرهنگ کامل انگلیسی- فارسی آریانپور کاشانی این معانی به چشم می خورد: زراعت، کشتکاری- کشت باکتری در آزمایشگاه – فرهنگ، پرورش، تربیت شده، پرورش جسم و فکر بوسیله تربیت و تعلیم، تکامل، استعداد و قوه ذهنی و شایستگی.
در لغت نامه، انگلیسی اکسفورد: تربیت و تهذیب ذهنی، سلیقه و آداب، وضع کسیکه این گونه تربیت شده است، یعنی جنبه فکری تمدن.
چیستی فرهنگ:
داریوش آشوری چنین بیان می کند:«صحبت از فرهنگ، براستی «صحبت از توانایی های خلاق انسان است و اشاره ای است به نقش سازنده ارزشها و دیدگاهها، قدرت زبانی و بیان هنری و حکایتی است از همه اجتماعات کوچک و بزرگ که درگیر تجدید هنجارها و ضوابط اخلاقی و ایجاد امکانات تازه برای یک زندگی مناسب ترند.»
طبق تحقیقات بروکر و کلاید کلوکون انسان شناسان آمریکایی از زمانی که تایلر انسان شناس انگلیسی تعریف خود را در کتاب فرهنگ ابتدایی در سال 1871 ارائه داد و تا 32 سال بعد کسی به تعریف مجدد فرهنگ مبادرت نکرد و تا سال 1920 یعنی بعد از گذشت شش قرن تنها شش تعریف به آن اضافه شد ولی از سال 1920 به بعد بود که تلاشی بزرگ برای توضیح و تبیین فرهنگ صورت گرفت و این تا اندازه ای نتیجه رشد انسان شناسی بود.
کروبر و کلوکون در کتاب خود به نام:« فرهنگ: مروری انتقادی بر مفاهیم و تعاریف» 164 تعریف از آن نقل کردند که از« رفتار آموخته شده» تا « تصورات در ذهن» و « یک مکانیسم دفاعی روانی» و ... را در بر می گرفت.
جلالی مقدم می گوید:« فرهنگ دارای محتویاتی ناهمگون است و به موضوعی واحد اشاره ندارد، بلکه گستره ی آن می تواند موضوعات پر شماری را در تصورات و افکار، احساسات و عواطف، ارزشها، اشیاء، اعمال و تمایلات شامل گردد.»
دودن یکی از مراجع آلمانی در تعریف فرهنگ می نویسد: مجموع مظاهر زندگی فکری و هنری ، شکل زندگی ظریف ، پرورش باکتری های و موجودات زنده بر روی زمینه مواد غذایی ، کاشتن و رسیدگی کردن زمین زراعتی ، گروه جدید پرورش داده شده از زندگی حیوانی یا گیاهی.
فرهنگ نظام پیچیده و پویای اجتماعیی است که در روند تکامل وجود اجتماعی انسان برای انطباق و سازگاری هر چه بهتر و بیشتر با محیط طبیعی و اجتماعی و ادامه زندگی هر چه غنی تر، متعالی تر و خلاق تری از سوی انسان جمعی آفریده و پرورده می شود و از نسلی به نسل دیگر به عنوان میراثی اجتماعی انتقال می یابد، به عنوان کل تجزیه ناپذیری دال بر و شامل خصوصیات روحی و عقلی، باورها، جهان بینی ها، خصلت ها، مهارت ها، اخلاق، رسوم، ارزش ها و معتقدات مذهبی، رفتار و راه و رسم زندگی، علوم، هنر، مجموعه نظام های نمادین می شود.
فرهنگ در گذر زمان و کاربردهای مختلف آن:
به گفته ویلیامز تحولات گوناگون تاریخی به نحوی مبهم در سه نوع کاربرد رایج اصطلاح فرهنگ انعکاس یافته است.
الف – اشاره به رشد فکری و روحی و زیبایی شناختی فرد، گروه یا جامعه.
ب – در بر گرفتن تعدادی از فعالیت های ذهنی و هنری و محصولات آنها.
ج – برای مشخص کردن کل راه و رسم زندگی، اعمال فعالیت ها، باورها و آداب و رسوم تعدای از مردم، یک گروه یا یک جامعه.
به نقل از محمدتقی جعفری:« در برخی منابع چنین آمده است، فرهنگ از منظر مجموعه مظاهر زندگی یک ملت دارای مفهوم ها و تقسیماتی از قبیل زیر می باشد:
الف- مجموعه فعالیت انسان برای رفع حوایج اصلی خود و جامعه اش مانند غذا، لباس، خانه، بهداشت و حفظ طبیعت.
ب- تدارک امکاناتی که برای مجموعه ی فعالیت انسان اعم از علوم، صنایع، راهسازی، تشکیلات اداری و غیره لازم است.
ج- سعی در ظرافت و محدود ساختن و تغییر دادن انگیزه ها و نیازهای پست به نیازهای عالی.»
برخی برای واژه فرهنگ دو استعمال اصلی بیان کرده اند:
الف- به محصول یک متمدن عالی اطلاق می شود. مانند ادبیات، هنر، فلسفه و بدین ترتیب کاربرد معمول و متداول آن برای توصیف افرادی با سواد با معلومات عالی است.
ب-این واژه در علم مردم شناسی برای توصیف وجوه تمایز میان تاریخ بشر و حیات وی بکار برده می شود. برای مثال می توان از خلق ایده ها و اشیاء مادی نام برد که همگی منجر به سازگاری رو به پیچیدگی انسان با محیط طبیعی می گردد.با توجه به کاربرد دوم یعنی کاربرد علمی تاریخی این واژه می توان سه حوزه اصلی برای فرهنگ مشخص کرد:
الف- فرهنگ به عنوان مفهوم تکاملی.
ب- فرهنگ به عنوان مفهوم توصیف کننده یا توصیفی.
ج- فرهنگ به عنوان طریقه زندگی یا رفتار انسانی.
می توان گفت، توسعه مفهوم فرهنگ به نظمی که ذکر شد بستگی دارد. ابتدا با ملاحظات و بررسیهای تکاملی توام است. سپس مطالعه و بررسی توصیفی فرهنگ مطرح می شود که با تحولات اوایل قرن بیستم در باب علوم و نژاد شناسی و یا بررسی انواع مختلف فرهنگی توام است.و بالاخره مرتبه ی نهایی که به مطالعات اشکال و تغییرات رفتار انسانی در زمینه ی فرهنگ مربوط است.فرهنگ به عنوان یک مفهوم تکاملی نشان دهنده ی ویژگی هایی است که انسان رااز سایرحیوانات ممتاز ساخته و این ویژگی ها طی میلیون ها سال تاریخ زمین شناسی متحول شده اند و هر کجا نشانه ای از اندیشه و فعالیت آگاهانه بشر در کنترل و عکس العمل نسبت به محیط طبیعی وجود دارد فرهنگ نیز حاضر است.
فرهنگ تجزیه پذیر یا تجزیه نا پذیر:
فرهنگ متشکل از عناصری است یعنی دارای کثرتی است و دارای ساختار پیچیده و در هم تنیده ای است که با قائل شدن به تجزیه پذیری عناصر تشکیل دهنده اش به نحوی که به جدایی و انفکاکف آنها از یکدیگر بیانجامد ناسازگار است چون چنین وضعی مفهوم و ساخت آنرا مختل و آشفته می گرداند. البته تجزیه ناپذیری فرهنگ به معنای یک شکلی، یک رنگی، قالبی و تغییرناپذیری آن نیست. بلکه فرهنگ در عین تجزیه ناپذیری از تنوع و پویایی ساختاری برخوردار است. فرهنگ یک کل تجزیه ناپذیر و پویا را تشکیل می دهد و در این کل متشکل از عناصر متعدد، تغییر و تحول، به دلیل عوامل درونی و برونی، در جزء، اولا و به سرعت بیشتر، و در کل، ثانیا اما آهسته، صورت می گیرد و فرهنگ بر اساس چنین فهمی، یعنی کل تجزیه ناپذیر و پویا بدرستی معرف شخصیت فکری، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، مذهبی تاریخی انسان جمعی، یک قوم یا گروه یا ... در یک جامعه بخصوصی، و در بر گیرنده فعالیت های خلاقانه او است.
و به گفته آگ برن و نیم کوف: «فرهنگ با آنکه از ویژگی های بسیار گوناگون ترکیب شده است، باز فاقد هرگونه وحدت نیست. فرهنگ همانند جامعه ای که از فرهنگ بهره برداری می کند، پاسخگوی نیازهای گوناگون انسانی است، و همچنان که نیازهای انسانی با یکدیگر ارتباط و تناسب دارند، فرهنگ و جامعه نیز در عین کثرت، از وحدت برخوردارند. اجزای هر فرهنگ موافق ترتیب یا پیکربندی معین به یکدیگر پیوسته اند و انتظامی بین آنها برقرار است. این انتظام که در همه مجموعه های مختلف فرهنگی منعکس می شود مدل فرهنگی یا انگاره فرهنگی نام گرفته است. به این شیوه هر فرهنگی مدل ها یا انگاره های معین دارد و به وسیله آنها از فرهنگ های جوامع دیگر بازشناخته می شود. انگاره های فرهنگی ایجاب می کند که فرهنگ دارای وحدت باشد و حوزه فرهنگی شخصی به وجود آورد.»
گی روشه هنگام سخن از خصوصیات فرهنگ اینگونه بیان می کند:« عناصر مختلفی که یک فرهنگ معین را به وجود می آورند صرفا " به صورتی نیست که این عناصر به شکلی ساده کنار هم قرار بگیرند بلکه اتصال هایی آن ها را به هم می پیوندد، انسجام و هماهنگی آن عناصر را به هم متصل می کند و هنگامی که تغییراتی در یک بخش فرهنگ به وجود آید در بخش های وابسته آن نیز تغییراتی حاصل می شود این اتصال ناشی از منطقی عقلانی که ضرورت ایجاب می کند نیست بلکه اتصال و ارتباطی است که صرفا " به طور ذهنی توسط اعضاء یک جامعه حس می شود بنابراین انسجام یک فرهنگ وراء همه چیز، یک واقعیت ذهنی است یعنی به طور ذهنی توسط اعضاء یک جمع حس می شود.»
ابعاد فرهنگ:
در دایرةالمعارف فلسفی کنستانتینوف آمده است: مفهوم فرهنگ شامل دو جهت مادی و معنوی است. مفهوم مادی بیان سطح توانایی بشر در رابطه با نیروهای طبیعت است. مفهوم مادی بیان سطح توان بشر در رابطه با نیروهای طبیعت است. فرهنگ مادی بیانگر اعماق درک طبیعت و جامعه وسعت نگرش، اندیشه ترقی خواهانه و دانش آدمی است. مهمترین نشانه ی فرهنگ مادی ابزار کار است. فرهنگ معنوی شامل دستاوردهای جامعه در زمینه اخلاق، هنر، دانش و فلسفه است. فرهنگ معنوی همچنین بیانگر اندیشه های سیاسی، حقوقی ونیز پیشرفت های سیاسی و روابط حقوقی میان آدمیان است. فرهنگ معنوی برای تشخیص میزان دستاوردها در امر پیشرفت مناسبات اجتماعی، سیاسی و حقوقی به کار گرفته می شود.»
« فرهنگ عناصری را نیز شامل می شود که علی الظاهر نامحسوس و از طریق مشاهده مستقیم غیرقابل حصول است، و در آنها نه شکل بارز است نه کارکرد و می توان آن را به طور تقریبی و غیر دقیق بخش معنوی فرهنگ توصیف کرد و نیز کارکرد فکر، باور، ارزش و اصل اخلاقی را معین کنیم.»
تحلیل های متفاوت برای تعریف فرهنگ:
برانیسلاو مالینوفسکی درباره تحلیل کارکردی فرهنگ می گوید:« فرهنگ مصنوع دست بشر است و واسطه ای است که بشر از طریق آن به مقاصد خود نیل می یابد، واسطه ای که به او اجازه می دهد زندگی کند و معیار متعارفی برای امنیت، رفاه و آرامش برقرار کند، واسطه ای که به او قدرت می بخشد و اجازه می دهد که ورای استعداد حیوانی و ارگانیک خود به آفرینش کالا و ارزش مبادرت ورزد، این فرهنگ در تمام این موارد و از طریق تمام این موارد باید به صورت وسیله ای برای نیل به مقصود یعنی به طور ابرازی یا کارکردی فهمیده شود.»
تعاریف و رویکرد صاحب نظران ایرانی درباره فرهنگ:
دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن:« فرهنگ به معنی عام خود روش زندگی کردن و اندیشیدن است و حاصل می شود از دانسته ها و تجربه ها و اعتقادهای یک قوم. استنتاجی است که ملتی در طی قرن های متمادی از دریافت های خود از زندگی کرده. به همین سبب یکی از موجبات غنای فرهنگ را درازای عمر کانون آن می دانند زیرا فرهنگ مجموعه ارزش ها و آیین های خوب است. و فرهنگ به معنای خاص به سرمایه معنوی یک قوم گفته می شود و این همه آثار ادبی و هنری و فکری را در بر می گیرد، همه آنچه از درون سرچشمه گرفته و در برون تجلی خود را درسازندگی یافته است.»
دکتر عبدالکریم سروش:« مجموعه آداب و اندیشه ها و دیدگاهها و اعتقادات و ارزشهای یک قوم را که اولا برخوردار از وحدت تالیفی باشند و ثانیا اقیانوس وار آن قوم را فراگرفته باشند و ثالثا آدمیان غافل و غیرمختارانه در آن غوطه ور باشند، فرهنگ می نامند.»
محمد تقی جعفری:« فرهنگ عبارت است از کیفیت یا شیوه ی بایسته و شایسته برای آن دسته از فعالیت های حیات مادی و معنوی انسانها که مستند به طرز تعقل سلیم و احساسات تصعید شده ی آنها در حیات معقول تکاملی باشد.»
داریوش آشوری:« فرهنگ فراگیرنده ی هر آن چیزی است که از راه آموزش به گسترده ترین معنای کلمه، از راه جمع بفرد انسانی می رسد، از آداب رفتار و هنجارها و ارزش ها گرفته تا باورهای دینی و دانش علمی و فنون و هر آنچه از نظر مادی و معنوی در ساختار زندگی انسان حضور کارکرد دارد.»
دکتر بهاءالدین خرمشاهی:« فرهنگ مجموعه علم و هنر و معنویات یک جامعه است.»
تعاریف و رویکرد صاحب نظران ایرانی درباره فرهنگ:
سیگموند فروید:« فرهنگ را سیستمی از دفاع ها تعریف کرد که مشتمل است بر جابجایی پیش رونده اغراض غریزی منع تکانه های (تحریکات) غریزی.»
لسلی وایت:« فرهنگ را مکانیسمی خاص و عینی دانست که آدمی برای سازگاری با محیط خویش آنرا بکار می گیرد.»
رالف پیدیگتون:« فرهنگ اساسا مکانیسمی برای سازگاری است که برآورده شدن نیازهای زیستی و اجتماعی انسان را میسر می سازد.»
گی روشه:« فرهنگ مجموعه بهم پیوسته ای از شیوه های تفکر و احساس و عمل است که کم و بیش مشخص است و توسط تعداد زیادی افراد فراگرفتهمی شود و بین آنها مشترک است و به دو شیوه عینی و نمادین بکار گرفته می شود تا این اشخاص را به یک جمع خاص و متمایز مبدل سازد.»
روبرت برستد:« فرهنگ عبارت از آن کل مرکبی است که مولفه های آن عبارتند از هر آنچه در آن فکر می کنیم یا انجام میدهیم یا مالکش هستیم، به عنوان اعضایی در جامعه.»
گزاویه دوبوئی:« فرهنگ عنصری است شامل همه کنشها و واکنش های فرد و محیط پیرامون او با بعد زیرین زندگی گروه های اجتماعی، یعنی مجموعه روشها و شرایط زیست یک جامعه که براساس بنیاد مشترک از سنتها و دانشها و نیز اشکال مختلف بیان و تحقق فرد در درون جامعه، به هم پیوند خورده است.»
بروس کوئن:« فرهنگ را می توان به عنوان مجموع ویژگیهای رفتاری و عقیدتی اکتسابی اعضای یک جامعه خاص تعریف کرد.»
نتایج:
منابع:
(1)نظریه های فرهنگ و تمدن در عصر جدید، فردریک م. بارنارد، محمد سعید حنایی کاشانی
(2)زمینه فرهنگ شناسی، محمود روح الامینی
(3)کنش اجتماعی، گی روشه
(4)مفهوم فرهنگ در نظریه های روابط بین المللی، آر. بی. جی واکر، فاطمه ولیانی
(5)فرهنگ پیرو و فرهنگ پیشرو، محمد تقی جعفری
(6)انسان و فرهنگ، عباس تیلا
(7)فرهنگ، خانه بشریعت و در انسانیت، داریوش آشوری
(8)جامعه شناسی، بنقل از باتومور
(9) نظریه علمی فرهنگ، برانیسلاو مالینوفسکی، منوچهر فرهومند (10)گفتارهایی در باب فرهنگ، م. جلالی مقدم
(11)درآمدی بر نظریه فرهنگی، فیلیپ اسمیت، حسن پویان
(12)زمینه جامعه شناسی، اگ برگ و نیم کوف
(13)جامعه شناسی، ساموئل کنیک
(14)مقدمه ای بر جامعه شناسی، راسلک و وارن
(15) نظریه علمی فرهنگ، برانیسلاو مالینوفسکی، عبدالرحیم زرین قلم
(16)بازگشت، علی شریعتی
(17)فرهنگ و شبه فرهنگ، محمدعلی اسلامی ندوشن
(18)فرهنگ و توسعه، گزاویه دوبوئی
(19) الهه شمس – مهندسی فرهنگی
ارسالي از طرف کاربر محترم : maasoomeka
/خ
