اي کس به سزا وصف تو ناکرده بياني

شاعر : سنايي غزنوي

حيران شده از ذات لطيف تو جهاني		اي کس به سزا وصف تو ناکرده بياني
خالي نه ز آيات تو يک لحظه مکاني		ذاتت نه مکان گير وليکن ز تصرف
پوشيده نه بر علم قديم تو نهاني		برديده نهان ذات تو از کشف وليکن
در عدل تو در سينه‌ي اعدات دخاني		از شوق تو در ديده‌ي جويان تو ناري
ناکرده برين باخت زنا يافت زياني		جان و تن و دل باخته بر نطع ارادت
وي نعت تو ز اظهار به هر ديده عياني		اي ذات تو ز آلايش اوهام و خرد دور
جز صنع حکيمانه نديدند نشاني		جانها همه خون گشته ز شوق تو که از تو
از لذت تيغ تو از آن کشته فغاني		آنرا که تو خون ريختي از شوق نيايد
چاهيست پس از راه درانداخته جاني		کار همه عياران از سوز وصالت
وصف تو مر اين تيغ مرا بوده فساني		اي تيغ سخن کند و بر از مدحت مخلوق
بر بام چنين دوست يکي خانه فشاني		زيبد که کنم از سر معني و حقيقت
تخم گنهان خورد و ز ما کرد گراني		اي قوم بگرييد که مهمان گرامي
از رحم مي‌آرايد هر ساعت خواني		مهمان و چه مهمان که مر اين عارضگان را
اي مجلسيان اينت گرامي مهماني		رفت و گنهان برد و نکرد ايچ شکايت
باشد نگزارند به ماه رمضاني		دريافته‌ايم اين را حقش بگزاريم
از خون جگر بر مژه چون لاله ستاني		در وقت وداعش که چوگل رفت بسازيم
بر ياد جمال العلما جان فشاني		زين سوز بسازيم يکي از سر معني
بيکار نديدست ز گفتار زماني		آن شاه امامان که عروسان سخن را
از تربيت اوست بهر جاي اماني		آن چرخ شريعت که مه روزه‌ي او را
وي مجلس دانش ز جمالت چو جناني		اي مسند فتوي ز علوت چو سپهري
چون تير سخن داري چون تيغ زباني		کلکت چو عدويت دو زبان و به عبارت
امروز بجز در کف تو نيست عناني		عرشست رکاب سخنت زان که سخن را
جز آتش سوزنده در آن رمح سناني		رمحست در آب حيوان ليک نباشد
جز نام ابوبکر محمد عنواني		برنامه‌ي دين کس به از آن مي‌ننويسد
در گردش خود چون تو گرانمايه جواني		اين پير جهان گرد سبک پي بنديدست
وين چرخ نزاده چو معاليت مکاني		اين کوه نديده چو وقار تو مکيني
جز علم و درنگ تو سبک روح گراني		اين مرکز با نفع گران سنگ نديدست
افلاک چو عزم تو ندادست رواني		ايام چو خرم تو نديدست سکوني
در هر نکتت مايده جاني و جهاني		از هر سخنت فايده خوفي و رجايي
چندين گذر علم ز يک تنگ دهاني		نه دايره امروز همي گويد يارب
کژ رو به زمين و به زمان چون سرطاني		از راستي پند تو مانا که نماندست
چندين درر از فايده در غاليه داني		حقا که جز از لفظ تو آفاق نديدست
کس مشکلي از شرع نمي‌کرد بياني		تا خاطر پر نور تو از علم نيفزود
چون تير شد اکنون که کمان بود گماني		امروز بناميزد از آثار يقينت
باشد سخن سحبان پيشت چو کماني		آن گه که ز منبر سخن اندازي چون تير
در خدمت تو بندد با جزع مياني		دشمن چو کشاني دو بسد را به ضرورت
جز بهر ثناهاي تو جاني و زباني		جان تو که مجدود سناييت ندارد
بي آب چو آتش نشود از پي ناني		هرگز نشود خوار چو خاک از پي بادي
در شهر که مي‌گويد ازين سان سخناني		هست اينهمه ز اقبال ثناي تو وگرنه
نگشايد جز از قيل شکر لساني		گر هيچ ز مدحت قصبي بندد ازين پس
اعداي ترا باد بهاري چو خزاني		احباب ترا باد خزاني چو بهاري
دار قلابان نهي بي مهر سلطان زر زني		اي سنايي چند لاف از خواجه و مهتر زني
خيمه‌ات از چرخ چو مي بگذرد بر تر زني		رايتت بر چرخ سر دارد همي چون آفتاب
رخت دل در خانه نه تا کي چو دربان در زني		با يجوز و لايجوز اندر مشو در کوي عشق
از علي بيزار گردي دست در قنبر زني		مصر اگر اقطاع داري دست از کنعان بدار
اي جنب شرمي نداري با جنيدي در زني		معرفت خواهي و در معروف کرخي ننگري
از چه معنا بگذري تو آتش اندر خرني		بار سازي بر خرت آلت نمي‌بيني همي
باز لاف از آبروي صاحب کشور زني		آتش اندر کشور اندازي و مي سوزي همي
گرد همت گرد تا بر اوج گردون پر زني		از هواي آدميت سينه را معزول کن
پرده‌ي ديگر نوازي زخمه‌ي ديگر زني		مطربي جلدي بدان هر ساعتي بي زير و بم
قال قالي پيش گيري چنگ در دفتر زني		گر يکي دم بر تو افتد باز پرس از باد فقه
فقه را منکر شوي با شيخ شبلي بر زني		باز اگر در صدر فقهت مفتيي لازم کند
تا کي از عيساکران جويي و لاف از خر زني		امر اذقال الله ارداني صليب از کف بنه
شايد ار آتش به آب و جاه و مال اندر زني		تا برين خاکي کزو با دست کار جاه و مال
چون شکستي بت روا باشد که بر بتگر زني		پاي پيري گير اگر خواهي که پروازي کني
روي چون بوذر نمايي راه چون آزر زني		جامه مومن سينه کافر رستم ترسايان بود
از گريبان پاره برداري به دامن بر زني		سنگ با معني به از ياقوت با دعوي چرا
عاشقي شو تا مفاجا چنگ در دلبر زني		اينهمه رنگست و نيرنگست زينجا سر بتاب
پاي بر کيوان نهي و خيمه بر اختر زني		گر ازين دعوي بي‌معني قدم يکسو نهي
پس چنان بايد که نار از رشگ بر عسکر زني		نکته‌هاي خوب من چون شکر آيد مر ترا
منکرند اين قوم شايد گر دمي منکر زني		عاشقان اين زمانه از زه خود عاجزند
تا قدم چون دم به راه دين پيغمبر زني		اي سنايي راست مي‌گويي ز کج گويان مترس
گاه آن آمد يکي کاين دام و دم بر هم زني		زير دام عشوه تا چند اي سنايي دم زني
گر برون آيي ملک گردي و جام جم زني		از دم خويشي تو دايم مانده اندر دام ديو
تا تو اندر عشق دم در خانه‌ي آدم زني		با تو اندر پوست باشد بي‌گمان ابليس تو
گر قدم در کوي نفي خود نهي محکم زني		چون نگفتي لا مگو الله و اثباتي مکن
گه رقم بر علم و گاهي تکيه بر عالم زني		گويي الاالله و آنگاهي ز کوته ديدگي
تو همي خواهي که چون موسا عصا بر يم زني		در نهاد تو دو صد فرعون با دعوي هنوز
در ميان بي‌مرادان يک نفس بي غم زني		از مراد خود تبرا کن اگر خواهي که تو
رستم راهي گر او را ضربت رستم زني		چون ولايتها گرفت اندر تنت ديو سپيد
چون تو عمدا آتش اندر چادر مريم زني		کي دهد عيسا ترا از جوي عين‌السلوي آب
تا تو در بزم مراد خويش زير و بم زني		نشنود گوش تو هرگز صوت موسيقار عشق
تا به دست نيستي با پاکبازان کم زني		پاي بيرون نه ز گلزار و به گلزار اندر آي
تا تو خرگه زير جعد زلف خم در خم زني		عشق خرگه کي زند اندر هواي سر تو
ورنه چون بي‌مايگان تا کي دم مبهم زني		حال را با قال همره کن تو اندر راه عشق
خود نبود عشق ترا چاره ز بي‌خويشتني		عشق تو بربود ز من مايه‌ي مايي و مني
تا رگ نخليت او ز بيخ و بن بر نکني		دست کسي بر نرسد به شاخ هويت تو
با رخ تو خاک بود صورت مردي و زني		با لب تو باد بود، سيرت نيکي و بدي
حلقه به گوشيست درو حلقه‌ي هر در که زني		خنجر تيزيست برو حنجر هر کس که بري
عود سراپرده‌ي تو جان اويس قرني		پرده‌ي نزهت گه تو روي بلال حبشي
عقل مرا پست کني زلف چو در هم شکني		جان مرا مست کني مست چو بر من گذري
باز چو هشيار شوم سلسله درهم فگني		راست چو ديوانه شوم بند مرا برگسلي
چند زني عقل مرا از حزن بي حزني		چند کشي جان مرا در طلب بي طلبي
باز رهان جان مرا زيزدي و اهرمني		ايزدي و اهرمني کرد مرا زلف و رخت
جان مرا پاک بشوي از خوشي و خش سخني		از ره شيرين سخني بس ترشم در ره تو
دل که بود تا تو دلي تن چه بود تا تو تني		چون تو بيايي برود هم دل و هم تن ز برم
من چو بيايم تو نه‌اي من چو نمانم تو مني		از من و من سير شدم بر در تو زان که همي
خود نبود در ره تو هم صنمي هم شمني		بر در و در مجلس تو تا تو بوي من نبوم
پيش خيال تو همي از سخن بوالحسني		بوالحسنم گشت لقب از بس تکرار کنم
اذا تغيبت بدا وان بدا غيبني		شرقني غربني اخرجني من وطني
غمزه‌ي تو عمر هبا خنده‌ي تو عيش هني		کي رهم از خوف و رجا تا کند از منع و عطا
عشق سنايي و فنا عقل سنايي و سني		کي شود اي جان جهان با لب و با غمزه‌ي تو
در سر مني مکن که به ترکيب چون مني		اي اصل تو ز خاک سياه و تن از مني
او را کجا رسد سخن مايي و مني		آنکو ز خاک باشد آخر رود به خاک
تا بر محک صرف زند زر معدني		از آهن مذهب معمور کرده باش
گندم نماي ز اصل و چه پوسيده ارزني		ظاهر چو بايزيدي و باطن چو بولهب
سودت چه دارد آنکه مرقع بياژني		اي آژده به سوزن حسرت هزار دل
تو بسته سر ز تخمه و حلوا و روغني		همسايه‌ي تو گرسنه در روز يا سه روز
پاکي دل بهست که پاکيزه دامني		دل از گنه بشوي و چنان دان که روز حشر
ور صد هزار گنج به خاک اندر آگني		اي آمده ز خاک به خاکست رفتنت
با دست و آتشست و گل تيره و مني		طمع بقا چه داري معجون شخص تو
گر رود نگسلد ره دلگير مي زني		پنداري اي اخي که بماني تو جاودان
سازند مار و مور رفيقي و برزني		غافل مباش دان که ز اندام تو به گور
در کار و بار مردم و در عالم دني		بگشاي گوش عقل و نگه کن به چشم دل
در دل طمع قباي بقا را چرا کني		چون صدره‌ي تو بافته از پنبه‌ي فناست
در تيرگي گور ز صحراي روشني		آن کز تو زاد و آنکه ترا زاد رفته‌اند
روز دگر امير اجل گشته گلخني		گاهي تو گلخني را بيني شده امير
از خاکشان تو کرده بسي ظرف خوردني		خفته به زير خاک نه لابل که گشته خاک
در زير سنگ پيکر سرهنگ جوشني		در زير خشت چهره‌ي خاتون خرگهي
ايدون کنند کز گل ايشان تو مي‌کني		داني تو يا نداني کز خاک ما همان
داده عنان خويش به شيطان ز ريمني		اي بر طريق باطل پويان تو روز و شب
بر دل گمار و گير به جنات ساکني		مهر رسول مرسل و مهر علي و آل
چون عنکبوت تار حماقت چرا تني		گرد فضول و رخصت و تاويل کم دوان
دين محمدي و طريق معيني		بشناس کردگار و نگهدار جاي خويش
پس همچنين سنايي غافل چرا شني		ديوان تو چو زلف نگاران سيه شدست
هر چند کز عذاب سفر نيست ايمني		هر چند صدهزار گناهست مايه‌اش
کو مخطيست و مفلس رب غافر و غني		از رحمت خداي دلش نا اميد نيست
بيا تا لطف رباني و احسان و کرم بيني		بيا تا اهل معني را درين عالم به غم بيني
ز اوتادان و ابدالان علم اندر علم بيني		بيا تا سوز مشتاقان و راه بي‌دلان بيني
ز صوت و ذوق داوودي همه جانها خرم بيني		همه صحراي روحاني پر از مردان حق بيني
ز شادي جان هر مومن چو بستان ارم بيني		ازين زندان سلطاني دل و جان را دژم يابي
گهي خود را در آن ميدان بدان مردان به هم بيني		گهي جنات اعلا را مکان خويشتن بيني
ز افعال مسلمانان درين مردان رقم بيني		نبيني در مسلماني به جز رسمي و گفتاري
کنون آفاق سرتاسر همه ظلم و ستم بيني		برفتند از جهان يکسر همه مردان درين کشته
چه بندي دل درين ايوان که چندين دردو غم بيني		چه بويي سوي اين ميدان چه گردي گرد اين زندان
که مردان حقيقت را درين عالم دژم بيني		جهان را سيرت و آيين چنينست اي مسلمانان
اگر بيني چنان بيني که گرگي در حرم بيني		نبيني هيچ مردي را که با وي صدق همراهست
کزان تحقيق‌ها حالي تو لا يابي و لم بيني		چگونه مرد با تحقيق روي خويش بنمايد
حرامي را سلم خواني ز قسام اين قسم بيني		حرام اندر کدام آيين حلالست اي مسلمانان
وليکن راحت و شادي تو از سود و سلم بيني		نترسي هيچ از ايزد نپرسي هيچ از عدلش
که آنجا صدهزاران کس نديم صد ندم بيني		بدين زندان خاموشان يکي از چشم دل بنگر
نه آنجا سروري باشد نه خيل و نه حشم بيني		نه آنجا مهتري باشد نه آنجا کهتري باشد
نه طبل و ناي و ني بيني نه بانگ زير و بم بيني		نه ملک روم وري بيني نه رطل و جام مي بيني
نه جور جابران ماند نه مخدوم و خدم بيني		نه داد عادلان ماند نه ظلم ظالمان ماند
کجا آن روز در گيتي ملوکان عجم بيني		به زير سنگ و گل بيني همه شاهان عالم را
چنان دلبر هزاران بيش در زير قدم بيني		جوانان را زبون بيني زمين درياي خون بيني
چو اين مشکل بيان گردد کجا زلف صنم بيني		نخواهد بودن اين حالت بترسيد اي مسلمانان
ازين گفتار بي معني بسي در ديده نم بيني		سنايي خود يکي بنگر که فردا چون بود حالت
وگر نه با چنين خصلت نجات خويش کم بيني		مگر فضلي کند ايزد کزين حالت رها گردي
يکي زين چاه ظلماني برون شو تا جهان بيني		دلا تا کي درين زندان فريب اين و آن بيني
جهاني کاندرو هر جان که بيني شادمان بيني		جهاني کاندرو هر دل که يابي پادشا يابي
درو گر خانه‌اي سازي ز عدلش آستان بيني		درو گر جامه‌اي دوزي ز فضلش آستين يابي
نه اندر قعر بحر او را نهنگي جان ستان بيني		نه بر اوج هوا او را عقابي دل شکر يابي
وگر در راه دين آيي همه نقاش جان بيني		اگر در باغ عشق آيي همه فراش دل يابي
گهي اشکال حسي را ازين عالم بيان بيني		گهي انوار عرشي را ازين جانب مدد يابي
ز ترکيب چهار ارکان همي خود را گران بيني		سبک رو چون تواني بود سوي آسمان تا تو
چو ديگر سالکان خود را هم اندر نردبان بيني		اگر صد قرن ازين عالم بپويي سوي آن بالا
چو کيوان در زمان خود را به هفتم آسمان بيني		گر از ميدان شهواني سوي ايوان عشق آيي
نگر ننديشيا هرگز که اين ره را کران بيني		درين ره گرم رو مي‌باش ليک از روي ناداني
ز دارالملک رباني جنيبتها روان بيني		وگر زي حضرت قدسي خرامان گردي از عزت
اگر ديوي ملک يابي وگر گرگي شبان بيني		ز حرص و شهوت و کينه ببر تازان سپس خود را
زهي سرمايه و سودا که فردا زان زيان بيني		ور امروز اندرين منزل ترا جاني زيان آمد
چو از ظاهر خمش گردي همه باطن زبان بيني		زبان از حرف پيمايي يکي يک چند کوته کن
همه رمز الاهي را ز خاطر ترجمان بيني		گر اوباش طبيعت را برون آري ز دل زان پس
چو زين گنبد برون پري مر او را ميزبان بيني		مرين مهمان علوي را گرامي دار تا روزي
که تا زين دامگاه او را نشاط آشيان بيني		به حکمتها قوي پر کن مرين طاووس عرشي را
که در وي رنگ و بوي گل ز خون دوستان بيني		نظرگاه الاهي را يکي بستان کن از عشقي
که دولتياري آن باشد که در دل بوستان بيني		که دولتياري آن نبود که بر گل بوستان سازي
مترس از ديو اگر به روي ز عصمت پاسبان بيني		چو درج در دين کردي ز فيض فضل حق دل را
ز هيزم دان نه از آتش اگر در وي دخان بيني		ز حسي دان نه از عقلي اگر در خود بدي يابي
چو کردي عزم بنگر تا چه توفيق و توان بيني		بهانه بر قضا چهي چو مردان عزم خدمت کن
به هر جانب که رو آري درفش کاويان بيني		تو يک ساعت چو افريدون به ميدان باش تا زان پس
عجب نبود که با ابدال خود را همعنان بيني		عنان گير تو گر روزي جمال درد دين باشد
که تا هر شعله‌اي ز آتش درخت ارغوان بيني		خليل ار نيستي چه بود تو با عشق آي در آتش
به سوي عيب چون پويي گر او را غيب‌دان بيني		عطا از خلق چون جويي گر او را مال ده گويي
که نقش از گوهران داني و بخش اختران بيني		ز بخشيدن چه عجز آيد نگارنده‌ي دو گيتي را
که خطي کز خرد خيزد تو آن را از بنان بيني		ز يزدان دان نه از ارکان که کوته ديدگي باشد
که اسب تازي آن بهتر که با بر گستوان بيني		چو جان از دين قوي کردي تن از خدمت مزين کن
هم از گبران يکي باشي چو خود را در ميان بيني		اگر صد بار در روزي شيهد راه حق گردي
به کار اينجا امين باشي ز مار آنجا امان بيني		امين باش ار همي ترسي ز مار آن جهان کز تو
گر آنرا زير کام آري مرين را کامران بيني		هوا را پاي بگشادي خرد را دست بر بستي
تو خود کي درد آن داري که تن را در هوان بيني		تو خود کي مرد آن باشي که دل را بي هوا خواهي
که گر آبي خوري در وي نخستين شکل نان بيني		که از دوني خيال نان چنان رستست در چشمت
که آن گه ممتحن گردي که سنگ امتحان بيني		مسي از زر بيالودي و مي لافي چه سود اينجا
اگر گبري سقر يابي وگر مومن جنان بيني		نقاب قوت حسي چو از پيش تو بردارند
سقرها در جگر يابي جنانها در جنان بيني		بهشت و دوزخت با تست در باطن نگر تا تو
به دوزخ دانش از معني گرش در گلستان بيني		امامت گر ز کبر و حرص و بخل و کين برون نايد
يکي طوقيست از آتش که آنرا طيلسان بيني		وگر چه طيلسان دارد مشو غره که اين آنجا
نه کس را نام و نان داني نه کس را خانمان بيني		به چشم عافيت بنگر درين دنيا که تا آنجا
که تا اين لعل گويا را به تابوت از چه سان بيني		يکي از چشم دل بنگر بدين زندان خاموشان
نه اين ميدان سفلي را مجال انس و جان بيني		نه اين ايوان علوي را به چادر زيب و فر يابي
رخ گلرنگ شاهان را به رنگ زعفران بيني		سر زلف عروسان را چو برگ نسترن يابي
که اين آن نوبهاري نيست کش بي‌مهرگان بيني		بدين زور و زر دنيا چو بي عقلان مشو غره
وگر بحري تهي گردي وگر باغي خزان بيني		که گر عرشي به فرش آيي و گر ماهي به چاه افتي
يکي اجزات را اثقال دوران زمان بيني		يکي اعضات را حمال موران زمين يابي
که تا بر هم زني ديده نه اين بيني نه آن بيني		چه بايد نازش و بالش بر اقبالي و ادباري
به مروآ تا کنون در گل تن الب ارسلان بيني		سر الب ارسلان ديدي ز رفعت رفته بر گردون
همي باد خداوندي کنون در بادبان بيني		چه بايد تنگدل بودن که اين يک مشت رعنا را
ز چندان باد لختي خاک و مشتي استخوان بيني		که تا يک چند از اينها گر نشاني باز جويي تو
که نام دوستان آن به نيک از دوستان بيني		پس آن بهتر که از مردم سخن ماند نکو زيرا
که تا چون زاده‌ي ثاني بقاي جاودان بيني		بسان علت اولا سخن ران اي سنايي زان
که کار پير آن بهتر که با مرد جوان بيني		وگر عيبت کند جاهل به حکمت گفتن آن مشنو
که دايم تير گردون را وبال اندر کمان بيني		حکيمي گر ز کژ گويي بلا بيند عجب نبود
که معني دان همان باشد کش اندر دل همان بيني		به راي و عقل معني را تويي راوي روايت کن

اي کس به سزا وصف تو ناکرده بياني

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته