اگر معروف و مشکورست در راه دل و ديده

شاعر : سنايي غزنوي

ز معروفي و مشکوري به مهجوري نهان گردد		اگر معروف و مشکورست در راه دل و ديده
سنايي وار در ميدان همه ذاتش زبان گردد		اگر پابست سر گردد و گر ديده بصر گردد
که کشف حال را در حال بي‌حالي زوال آيد		نمي‌داند مگر آنکس مراد از کشف حال آيد
که درگاه زوال حال بي‌حالان مجال آيد		زوال حال آن باشد کمال حال بي‌حالان
چو در کول جلال آيد همه خويش جلال آيد		اگر چه هر که در کوي هدي باشد به شرع اندر
که از کوي هدي بي‌حال در کوي ضلال آيد		ز حال آنگه شود صافي دل بدحال مردي را
تو آوازي بر آر از دل چنان دل کز خيال آيد		نهان گشتست حال کشف در دلهاي مشتاقان
ز تلخي عيش او دايم همي بوي زلال آيد		به جامي عذر يکسان شد سنايي را به هر حالي
فردا که به پيش تو رسول اجل آيد		اول خلل اي خواجه ترا در امل آيد
آن دم که رسول ملک لم يزل آيد		زايل شده گير اينهمه‌ي ملک به يک بار
هر روز ترا آرزوي نو عمل آيد		هر سال يکي کاخ کني ديگر و در وي
حقا که همي بوي رسوم و طلل آيد		زين کاخ برآورده به عيوق هم امروز
دايم ز نجوم و ز حساب جمل آيد		شادي و غمت ز ابلهي و حرص فراوان
بي تو زحل و زهره به حوت و حمل آيد		اي بس که نباشي تو و اي بس که درين چرخ
ويحک همه از حکم قضاي ازل آيد		هرچ آن تو طمع داري کايد ز کواکب
ترسي که در اسباب وزارت خلل آيد		روزي که به ديوان مثلا ديرتر آيي
اي بس که به ديوان وزارت بدل آيد		گفته‌ست سنايي که ترا با همه تعظيم
مجاز صفات وي از وي نهان شد		کسي را که سر حقيقت عيان شد
که نام وي از نيستي بي نشان شد		نشان آن بود بر وجود حقيقت
يقين دان که او پادشاه جهان شد		کسي کو چنين شد که من وصف کردم
چو عيسي که او ساکن آسمان شد		ملک شد زمين و زمان را پس آنگه
مر او را که گفت او چنين شو چنان شد		روان گشت فرمان او چون سنايي
که سوزنده آتش برو بوستان شد		خليل از سر نيستي کرد دعوي
قدمگاه او جمله آب روان شد		چو «ارني» ست از نفس بر طور سينا
قرين قضا گشت و صاحبقران شد		نبيني که هر کو ز خود گشت فاني
محمد به جنگ سپاه گران شد		هم از نيستي بد که با خاک مشتي
تن بي‌روان از دمش با روان شد		چو در نيستي زد دم چند عيسي
گمانها يقين شد يقينها گمان شد		بسا کس که در نيستي کسب کردند
بيان سنايي ورا ترجمان شد		کسي کو ز حل رموزست عاجز
سرمه‌ي تسليم را در چشم روشن بين کشد		عاشق دين‌دار بايد تا که درد دين کشد
برگ بي‌برگي به فرق زهره و پروين کشد		با قناعت صلح جويد محرم حرمت شود
سينه‌ي فرهاد بايد تا غم شيرين کشد		ديده‌ي يعقوب را ديدار يوسف توتياست
حيدر کرار بايد تا ز دشمن کين کشد		جعفر طيار بايد تا به عليين پرد
مرد چون صديق بايد تا سم تنين کشد		هر خسي از رنگ و گفتاري بدين ره کي رسد
بايزيد فقر بايد فاقه‌ي ماتين کشد		نور بو يوسف نداري کي رسي در چاه علم
شکر اين از شور بختي محنت غزنين کشد		از سعادتها سنايي در سرخس افگند رخت
چشم هر نامحرمي کي بار نقش چين کشد		برگ بي‌برگي نداري گرد آن درگه مگرد
مدعي فردا به محشر رخت زي سجين کشد		چند ازين دعوي بي‌معني بي‌برهان تو
اين جهان بي‌وفا چون ذره‌اي بر هم زند		گر سنايي دم زند آتش درين عالم زند
از هواي معرفت او لاف کي ز آدم زند		آدمي شکل‌ست ليکن رسم آدم دور ازو
او نبيند ذره‌اي و چشم را بر هم زند		اين جهان چون ذره‌اي در چشم او آيد همي
مهر گردون بشکند گر زير و بالا کم زند		کم زني داند ز صد گونه نيارد کم زدن
دست در زلفين سيمين ساعدان محکم زند		گر ز درويشي نخواهد سيم و زر نبود عجب
هست درياي محبت موج چون قلزم زند		بوي يوسف دارد اندر جيب و اسرارش نهان
دار قلابان برد بر گنبد اعظم زند		زر زند بي‌مهر سلطان بر مراد خويشتن
لاف چشم خويشتن از زاده‌ي مريم زند		عيسي مريم چو ناپيدا شد اندر کان کون
در نوردد عالم و آواز بر آدم زند		در سنايي و هم خاطر کي رسد زيرا که او
که خطبه‌ها همي از نام تو بيارايد		زهي سزاي محامد محمدبن خطيب
ز شاخسار همي بي‌ثبات نسرايد		چنان ثناي تو در طبعها سرشت که مرغ
به هر دو گيتي يک تن چو تو برون نايد		ز دور نه فلک و چار طبع و هفت اختر
بسان طوطي گويي شکر همي خايد		کسي که راوي آثار و سيرت تو بود
ستاره از تف او در هوا بپالايد		شنيدمي که همي در نواحي قصدار
ستاره بر فلک از بيم روي ننمايد		شنيدمي که ز نا ايمني در آن کشور
نسوزد ار فلک شمس را بپيمايد		کنون ز فر تو پر کبوتر از گرمي
که گرد باد همي پر کاه نربايد		کنون شدست بد انسان ز عدل و حشمت تو
بلا و حادثه بر درگه تو کي پايد		چو ايزد و ملک و خواجه نيکخواه تواند
چو دور چرخ گريبان صبح بگشايد		نه دامن شب تيره زمانه بنوردد
که تا ترا به صبوري زمانه بستايد		درين دو روزه جهان اين عنا نمودت ازان
بدان نبود که جانت ز رنج بگزايد		ز نکبتي که درين چند روز چرخ نمود
که زهر قاتل جان ترا نفرسايد		مرادش آنکه به اعدا نمود جاه ترا
که تا روان تو زين رنجها برآسايد		چه نوش زهر بخوردي بدان اميد و طمع
که اژدها را زهر کشنده نگزايد		تو اژدهايي در جنگ و اين ندانستي
ز آسياي فلک جوهر تو کي سايد		چو جوهر فلک از تست روشن و عالي
که ديد زهري کو زنگ روح بزدايد		ز دود زنگ ز روح تو زهر در عالم
زمانه را چو تو آزادمرد مي‌بايد		چو زهر خوردي و زنده شدي بدانکه همي
به جان پاک تو تا روز حشر نالايد		يقين شناس که از بعد ازين دهان اجل
به پيش شاه کسي از تو خام ندرايد		چنان بپخت همه کارهات زهر که هيچ
ز زهر قاتل آب حيات مي‌زايد		چه راز داري با ذوالجلال کز پي تو
به کامت الماس ار شهد گشت هم شايد		به ناف آهو اگر مشک خون شود چه عجب
زمانه بر چو تو آزد کي ببخشايد		وليکن اينهمه از عدل شاه بود ارني
بلي بزرگي و حکم روان چنين بايد		به خاتمي که فرستاد شاه زنده شدي
که بي‌پيمبر آن مي‌کند که فرمايد		ز مهر جم چه کم آيد خواص مهر ملک
همي به خاتم اين جان رفته باز آيد		اگر به خاتم او ملک رفته باز آمد
مقيم روي چهارم گهر نيندايد		هميشه تا ز مزاج و نم سيم گوهر
چهار طبع تو بر يکدگر بيفزايد		فزوده باد همي مايه‌ي بقات از آنک
در صدر به جز تو کس نيايد		اي صدر اجل قوام دولت
گردون چو تو نامور نزايد		گيتي چو تو پر هنر نبيند
اندر دلت اندهي فزايد		حاشا که زيان مال هرگز
پروانه ز شمع کم نيايد		بايد که فروخته بود شمع
بناي مملکت ويران نمايد		اگر معمار جاه او نباشد
به قدر همت ار احسان نمايد		جهان را از اماني دل بگيرد
چو آفتاب تو ناگاه زير ميغ آيد		عزيز عمر چنان مگذران که آخر کار
به خير بر تو دعا گفتنش دريغ آيد		هر آنکه بشنود احوال تو در آن ساعت
شادي مهتري به سر نايد		با بقاي پدر پسر نايد
از سوي شرق بدر برنايد		شمس در غرب تا فرو نشود
به رنج بردن تو چرخ زي تو نگرايد		مبر تو رنج که روزي به رنج نفزايد
که آنگهي که ببايد گشاد بگشايد		چو روزگار فرو بست تو از آن منديش
چنان گشايد گويي که آن چنان بايد		چو بسته‌هاي زمانه گشاده خواهد گشت
از آن نياز اسير و ذليل باز آيد		وگر نياز برد نزد همچو خويشتني
خداي رحمت پس آنگهيش بنمايد		چو اعتقاد کند گر کسش نيايد هيچ
خداي بندد کار و خداي بگشايد		به دست بنده زحل و ز عقد چيزي نيست
چو هر دو معني نتوان همي معاينه ديد		ز راه رفتن و آسودنم چه سود و زيان
يکي ز جاي نجنبيد و پيش گاه رسيد		يکي بسي بدويد و نديد کنگر قصر
که از او بر سر اولاد پيمبر چه رسيد		داستان پسر هند مگر نشنيدي
مادر او جگر عم پيمبر بمکيد		پدر او لب و دندان پيمبر بشکست
پسر او سر فرزند پيمبر ببريد		خود به ناحق حق داماد پيمبر بگرفت
لعنة الله يزيدا و علي حب يزيد		بر چنين قوم چرا لعنت و نفرين نکنيم
دمي بو که بي‌زاي زحمت زيد		اگر راي رحمت شود با دلم
که تا بر سر راي رحمت ريد		مگس را کند در زمان نامزد
در جام کينه خوشتر از آب و شکر کشيد		چون شکرم در آب دو چشم و دلم فلک
و ايام چشم بخت مرا ميل در کشيد		گردون زبان عقل مرا قفل برفگند
گمان او يقين گردد يقين او گمان گردد		کسي کز کار قلاشي برو بعضي عيان گردد
نشان بي‌نشاني را نشان او نشان گردد		نشاني باشد آنکس را در آن ديده که هر ساعت
چو کوران بي‌بصر گردد چو گنگان بي‌زبان گردد		به گاه ديدن از ديدن به گاه گفتن از گفتن
پس آنگه از نهان گشتن بر او وضعي عيان گردد		نهان گردد ز هر وضعي که بود آمد چه بود او را
به پشت خاک هامون همچو پروين آسمان گردد		چنان گردد حقيقت او که وصف خلق نپذيرد

اگر معروف و مشکورست در راه دل و ديده

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته