گر شاخ بدسگال آرايش بستان شود

شاعر : سنايي غزنوي

هم وي اصل چشم زخم ملک تابستان شود		گر شاخ بدسگال آرايش بستان شود
زان که کامل بهر آن شد چيز تا نقصان شود		از کمال هيچ چيزي نيست شادي عقل را
غم مخور ماهي دگر چون تير بي‌پيکان شود		شاخها از ميوه‌ها گر گشت چون بي زه کمان
بيم آن باشد که شير بيشه زو بريان شود		چون چنان شد بر فلک خورشيد کز نيروي فعل
سخته بخشد نار و نور آنگه که در ميزان شود		دل ز نور و نار او آن وقت مگسل بهر آنک
تا همي شمع روان زي خوشه‌ي گردان شود		دشتها عريان همي گردند ز اسباب بهشت
از چه معني شاخ چون آدم همي عريان شود		گر به سوي خوشه آدم وار خورشيد آمدست
چون همي هنگام آن آمد که بي‌سامان شود		تا به سامان بود بستان شاخ در وي ننگريست
هر زمان بر صحن او از شاخ زر باران شود		از براي آنکه تا پرده‌ش ندرد باد مهر
تا چو ايرانشه مگر آرايش بستان شود		شاخ پنداري بدان ريزد همي بي طمع زر
حکم او چون آسمان بر اهل ايران شاه باد		تا در ايران خواجه بايد خواجه ايران شاه باد
دست او پيراهن اشجار از سر برکشد		گاه آن آمد که باد مهرگان لشکر کشد
شاخها را چادر نسطوريان بر سر کشد		باغها را داغهاي عبريان بر بر زند
هر دو بدخو را همي در زر و در زيور کشد		زان که سيسنبر چو نمامست و نرگس شوخ چشم
گوشوار زمردين در گوش سيسنبر کشد		افسر زرين همي بر تارک نرگس نهد
چون دل او سوي شاه و شمع هفت اختر کشد		باز نيلوفر که زاهد روي و صوفي کسوتست
چادر سيمابگون در روي نيلوفر کشد		از پي آن تا ببيند چهره‌ي شاهد درو
گل بسان خار پشت از بيم روي اندر کشد		سخت ننگ آمد که پيش از کينه توزي باد مهر
زان که روي باغ را گردون به ميزان در کشد		سوي ميزان شد براي سختن زر آفتاب
يا به دلوي سيم بخشد يا به ميزان زر کشد		با فراوان سيم و زر خورشيد هنگام سخا
نه بپيمايد به کيل و نز ترازو بر کشد		خواجه را بين کز کمال رادمردي زر و سيم
آفتاب از اوج خود شاگرد اين درگاه باد		از براي بخشش آموزي چو اقبال و خرد
ملک ايران را چو هنگام تجلي طور کرد		آنکه تا چون دست موسا طبع را پر نور کرد
چشمشان را خاطرش چون ذات جان پر نور کرد		يک جهان ايدر بسان جذر کر بودند و کور
از دوام عادتش چون آسمان مجبور کرد		جود کاندر طبع چون خورشيد او مختار بود
نيمه‌ي پنجش صحيح بيست را مکسور کرد		گرچه نا ممکن بود ليکن به خاطر در حساب
وهمش از روي گهر پرده‌ي عرض را دور کرد		عين جوهر را نديد اندر جهان يک فلسفي
باز را هنگام کوشش دايه‌ي عصفور کرد		در هواي ربع مسکون شيمت انصاف او
عالمي کان را سخا و جود او معمور کرد		همچو پرده‌ي عالم علوي برآسود از فساد
جانبران را کين او از جان بري معذور کرد		دلبران را مهر او از دلستاني توبه داد
خويشتن را در دو گيتي چون خرد مشهور کرد		هر که بر فتراک امرش يک زمان خود را ببست
گنج خود را پاي رنج دست هر گنجور کرد		شاعران گنجور و مدحش دست و مالش گنج او
مدح او چون مدح روح و عقل در افواه باد		پس چو چونين‌ست بهر نام نيکش خلق را
تير گردون را به صنعت عاجز و حيران کند		ميل را بر تخته چون گاه رقم گردان کند
طول و عرض و سمت آن از نقطه‌اي برهان کند		از مجسم گر بترسد خصمش اندر ساعتي
حل کند در يک زمان گر طبع او جولان کند		جذر و کعبي را که نگشاد ايچ کس از بستگي
هيت چرخ ار مثلث افتدي آسان کند		گر چه دشوارست برهان کردن هيت وليک
مرتبه «يعطي ولا» در يک نظر يکسان کند		مشکل صد کسر را در يک مجنس حل کند
در حساب آنگه روزي با کسي احسان کند		ليک با چندين کفايت هم در آخر عاجزست
کو بدين برهان چنويي را همي حيران کند		ويحک او را بر عطاي خويش چندين عشق چيست
گرچه طبعش گاه حکمت نسبت از لقمان کند		غفلتي دارد به گاه لقمه دادن چون کرام
قطري از گردون به زير ناخني پنهان کند		همتش را نقطه‌ي وهمي اگر صورت کند
پس عجب نبود که چاکر خواجه را فرمان کند		عقل و جان گر روز و شب در تحت فرمان ويند
همچو کيوان آسمان هفتمينش گاه باد		هر که خاک درگهش را گاه سازد هفته‌اي
دشمنانش در رجاي خوف پاکند از رجا		دوستانش در فناي دهر دورند از فنا
هر که او را بود مفرد يافت اصل کيميا		گر چه اصل کيميا ترکيب خاص آمد وليک
وان کجا تحسينش آمد، روي بنمايد بقا		هر کجا تمکينش آمد، پشت بنمايد زوال
ايمن و روشن بماند از بند نسيان و خطا		علم و اشکال حساب اندر پناه حفظ او
نيست نامعلوم رايش جمع و تفريق هبا		در حساب او آن تفحص کرد کز روي وقوف
جذر بستاند براي خانه‌ي «يعطي» «زلا»		از براي بغض «لا» و مهر «يعطي» را همي
چرخ بهر عمر اوش افگانه کردست از فنا		مادر ايام اگر چه از فنا آبستن‌ست
خود نديدست آفتاب آسمان را کس قفا		گاه مردي و سخا يک تن قفاي او نديد
تا نيامد در ميان کلکش چو خط استوا		عاقل از غافل جدا کردن ندانست ايچ کس
پر شکن گردد سپهر آبگون چون بوريا		گر شمال خشم او بر دايره‌ي گردون زند
زير پاي خلق سرگردان شود چون آسيا		ور نسيم فعل او بر مرکز خاکي وزد
ديده را سازد ز گرد خاکپايش توتيا		از بخار معده بر سر آب نارد چشم آنک
روز رزم و بزم ديوان با کفت همراه باد		چون ز کلک و تيغ مي باشد تن و جان را نظام
کيمياي خواجگي در بندگي درگاه تست		اي که از همت وراي چرخ اعظم گاه تست
مشتري در حسرت رخساره‌ي چون ماه تست		آفتاب اندر فلک شاگرد ذهن و راي تست
زان که او در حال سعد و خرمي همراه تست		مشتري در طالعت با زهره دايم همبرست
کانچه داري در دل و جان خلقت الاه تست		هيچ حقي نيست يک مخلوق را در حق تو
خود قوام چرخ پير از دولت برناه تست		منت سعيي ندارد بر تو چرخ از بهر آنک
کاسمان عقل و جان در تحت قدر و جاه تست		جاه و مقدار تو در رتبت بدان موضع رسيد
عقل کلي خاکروب گرد لشکرگاه تست		چون تو بر صحراي جان از علم لشگرگه زدي
هر که روزي يا شبي در بند باد افراه تست		روي پاداشي نبيند هرگز از اعمال نيک
خوش خور و منديش چون اقبال نيکوخواه تست		گام در ميدان کام خويش زن مردانه‌وار
نوبت ايشان گذشت اکنون توران چون گاه تست		هر کسي بر حسب خودکامي براند اندر جهان
دولتت را حکم باد و عشترتت را گاه باد		همچنين و بعد ازين تا در جهان گردد زمان
گرد تقدير فنا صد سد اسکندر زني		با نفاذ حکم خود چون نامه در عنبر زني
قطره‌اي آب ار ز روي لطف بر آذر زني		در مه آذر ز آذر گل برآري ساعتي
گر بخواهي خاک در چشم هزار اختر زني		اختران را نيست آبي با تو کاندر زيرکي
با طبايع پاي داري با کواکب سر زني		چون نفاذ حکم ايزد روز کوشش مردوار
آتش اندر گوهر تيغ زبان آور زني		بي سخن گردد زبانها در دهنها چون بروز
بر دم گاو سپهر ار تير ناگه بر زني		تيرت از جرم ثريا رشته‌ي گوهر شود
گر سنايي روز کين بر چرخ پهناور زني		بر دم ماهي بدوزي در زمان شاخ بره
بر جهاني بر زني گر در جهاني بر زني		صورت اقبال را ماني که از نيروي فعل
نار و نور بيم و طمع اندر دل لشکر زني		باز در ايوان چو گيري کلک زرين در بنان
گر همه خود را به زردي چنگ در ساغر زني		ليک روي عالم آنگه برفروزد چون نبيد
آفتابت باده، جام باده، جرم ماه باد		اندر آن فرخنده مجلس مطربت ناهيد چرخ
چون به نزد بد دلان بهتر بود از نام ننگ		چون به طبع پر دلان افزون بود بر صلح جنگ
وز سبکباري قضا گردد قدر را تيز چنگ		از قوي دستي اجل گردد امل را پاي سست
چون دو پيکر روي در روي آورند از بهر جنگ		چون ثريا پشت در پشت آورند از روي مهر
مي برند از خنجر آتش مزاج آب رنگ		در دو صف آتش ز طبع و آبروي يکدگر
گه بهر دل در غم سفته کند تير خدنگ		گه بر سر عقل را سايه کند تيغ يمان
گه ز آه سرد بد دل موم گردد همچو سنگ		گه به تف تيغ پر دل سنگ گردد همچو موم
جان بي شخص از شتاب و شخصي بي جان از درنگ		بي مزاج گرمي و سردي شود چون باد و خاک
گرد سم باد پايان بر هوا دام کلنگ		گر کلنگ آنجا بپرد گردد از سهم و نهيب
بر فراز کوه رنگي همچو اندر کوه رنگ		ناگهان تنها برون تازي چو بر چرخ آفتاب
نجم بر روي فلک چون نقطه بر پشت پلنگ		آن زمانت گر در آن هيت فلک بيند شود
عمر تو چون ماه نو بالنده و دلخواه باد		تا کهن گردد ز ماه نو بقاي آدمي
گاه در ميدان به تيغ و گاه در مجلس به جام		بگذر و بگذار گيتي را بدين سيرت مدام
تات گاهي دهر چون بهرام بيند با حسام		تات گاهي چرخ چون ناهيد بيند در طرب
روي خورشيد درخشان را کند بس تيره وام		گه به ميدان زير رانت باره‌اي کز گرد نعل
خامه‌اي کو پخت کاري را که ماند از بخت خام		گه به ديوان همچو تير اندر بنانت کلک تيز
و آن عدو را گاه کوشش همچو محنت پايدام		آن ولي را گاه بخشش همچو دولت دستيار
گر کسي زانديشه‌ي بسيار گردد زرد فام		زرد گشت از قوت انديشه و نبود عجب
زان بود چون هر دو گوهر گاه تند و گاه رام		شخص و فرقش دارد از صفرا و از سودا اثر
او زبان بگشاده و چون او به مدحت خاص و عام		او ميان بربسته و چون او به پيشت چرخ و دهر
شد چو درياي محيط از در مدحت با نظام		خاصه اين بنده کز آب نظم مدحت ناگهان
جز حروف مدح تو بر جاي هر موي از مسام		کز سرشت مدحت از قوت نرويد زين سپس
چون به دست آيد معاني کس نگردد گرد نام		چون ترا ديدم نگردم گرد اين و آن از آنک
چون تو ممدوحي سزاي معنوي شعرم کدام		چون تو در بخشش به هفت اقليم عالم در کجاست
کاسمان عقل و جان در تحت چونين جاه باد		جاه و مقدار تو از زينت بدان موضع رسيد
از چراغ بي حجاب اندر بيابان روز باد		هست کمتر عمر بدگوي تو از روي نهاد
چون بدين حضرت رسيد آن بار خويش اينجا گشاد		هر که از اطراف عالم بار کرد اميدوار
در جهان مردمي هرگز نباشد چون تو راد		در زمان مکرمت چون تو کجا باشد کريم
آمد و برخواند شعر و صله بستد رفت شاد		هر چه در گيتي حکيمي بود يک يک سوي تو
هم نشيند گه گهي بر آشيانه‌ي باز خاد		گر سوي صدرت چو ايشان آمدم نشگفت از آنک
خلعتي ده مر مرا چونان که کس ، کس را نداد		مدحتي گفتم ترا چونان که کس، کس را نگفت
خود نکو گوي تو نبود هر که باشد بد نژاد		من ثناگوي توام زيرا نژادم نيست بد
کاين گران قواد ناگه سوي ما چون اوفتاد		از سبک روحي که هستي دانم انديشي به دل
بارها ز آزادمردي کردي از من بنده ياد		اين کريمي کي فرامش گرددم کز روي لطف
وز خصال خواجگان گاوريش بدنهاد		از فعال شاعران خر تميز بي ادب
از محالات فلان شاگرد و بهمان اوستاد		دولتي بود از تو کان آزاد و فارغ بوديم
رحمتي کن بر چو من شاعر که رحمت بر تو باد		خويشتن را در تو مهتر چون بپيوستم ز بيم
در ازاي عمر تو دست زمان کوتاه باد		در زمان بادت به نيکو سيرتي عمر دراز
تيغ داران با وشاح و با کمر همچون قلم		از براي خدمتت را صف زده همچون خدم
علم تقدير ازل در عالم صورت علم		خاصه بهر خلعت ذات ترا بود آنکه زد
از براي رتبتت بود آنکه رفت اندر عدم		از براي خدمتت بود آنکه آمد در وجود
مردمان همچون رقمهاي کسور اندر قدم		تخته‌ي خاکي بدين گيتي و گردون هندسي
اين رقمهاي چنين شايسته را از باد رم		در شگفتي مانده بودم کين تبه کردن چراست
از براي چون تو جمعي محو اين چندين رقم		تاکنون معلوم من شد حکمت ايزد که بود
چون تو جمعي زنده ماندي تا قيامت لاجرم		هر که ناقص بود لابد کرد نامش نقص پاک
هم سوي دريا گرايانست دايم آن ويم		آب را گر چه سوي بالا برد ابر از نشيب
تا دهانه‌ي شام نارد ديده‌ها را جز ظلم		تا زبانه‌ي صبح نارد چشمها را جز ضيا
گرمي و خشکي و سردي و تري باشد به هم		تا ز آب و باد و خاک و آتش از بهر صلاح
شام اعداي ترا هرگز مبادا صبحدم		صبح احباب ترا هرگز مبادا شامگاه
بخت تو بر تخت عز و ناز شاهنشاه باد		عز تو جاويد باد و دولتت پيوسته باد

گر شاخ بدسگال آرايش بستان شود

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته