اي دل ار جانانت بايد منزل اندر جان مکن

شاعر : سنايي غزنوي

ديده در گبري مدار و تکيه بر ايمان مکن		اي دل ار جانانت بايد منزل اندر جان مکن
جاي اين مردان مگير و راي اين ميدان مکن		ور ز رعنايي هنوز از جاي رايت آگهيست
ور بخواهي تا نيفتي گرد خود جولان مکن		گرت بايد تا بماني در صفات خود ممان
خويش را چون زلف او گه گوي و گه چوگان مکن		گوي شو يکبارگي اندر خم چوگان يار
نيست را پيدا ميار و هست را پنهان مکن		از براي نام و بانگي چون لب خاموش او
وز خيال چشم او جز ديده نرگسدان مکن		از جمال و روي جانان جز نگارستان مساز
زحمت کشتي مخواه و ياد کشتيبان مکن		گر جهان دريا شود چون عشق او همراه تست
جان به شکرانه بده بر خويشتن تاوان مکن		با تو گر جانان حديث دل کند مردانه باش
با چنين آتش حديث چشمه‌ي حيوان مکن		آتش او هر زمان جان دگر بخشد ترا
خسته را مرهم مساز و درد را درمان مکن		چون شفاي دلربا از خستگي و درد تست
گر قبولي خواهي اينجا قبله آبادان مکن		در قبيله‌ي عاشقي آيين و رسم قبله نيست
شاه را در کلبه‌ي ادبار در زندان مکن		نزد تو شاهست مهمان آمده از راه دور
نقد دارالضرب دل را نقش شادروان مکن		مطل دارالملک تن را گوهر افسر مساز
در خرابات فنا جز عشق را فرمان مکن		در مراعات بقا جز در خرد عاصي مشو
و آنچه او گويد مکن، ار چه نمازست آن مکن		آنچه او گويد بگو، ار چه دروغست آن بگوي
تکيه بر دانا مدار و خطبه بر نادان مکن		علم عشق از صدر دين آموز زان پس همچنو
يک تنند اي بي خرد نز روي نفس از روي ذات		زان که عشق و عاشق و معشوق بيرون زين صفات
خاک در چشم هوسناکان دعوي‌دار زن		اي سنايي دم درين عالم قلندروار زن
خوي مردان گير و يک چندي در خمار زن		تا کي از تردامنيها حلقه در مسجد زني
حد ناخوردن کنون بر جان زيرک‌سار زن		حد مي خوردن به عمري تاکنون بر تن زدي
عقل رعنا را برآر و آتش اندر دار زن		از براي آبروي عاشقان بردار عشق
پاي همت بر قفاي هر دو ده سالار زن		اين جهان در دست روحست آن جهان در دست عقل
خيمه‌ي عشرت برون زين هفت و پنج و چار زن		هفت چرخ و چار طبع و پنج حس محرم نيند
اشک عاشق‌وار پاش و نعره عاشق‌وار زن		در ميان عاشقان بي آگهي چشم و دهان
شو نواي بيخودي چون ساز موسيقار زن		گر همي خواهي که گردي پيشواي عاشقان
چنگ در فتراک صاحب درد دردي خوار زن		سنگ در قنديل طالب علم عالم جوي کوب
چنگ در زنجير گوهردار عنبربار زن		گر ز چاه جاه خواهي تا برآيي مردوار
چون به ترک خر بگفتي آتش اندر بار زن		تا تو بر پشت ستوري بار او بر جان تست
گر هزارت بوسه باشد بر سر يک خار زن		از براي آنکه گل شاگرد رنگ روي اوست
ياد آب لب گير و بوسي بر دهان مار زن		ور همي دندان ما را از لطف خواهي شکرين
پس به نام مفخر دين مهر بر دينار زن		چهره چون دينار گردان در سراي ضرب دوست
آتش اندر لاف دي و کفر و فخر و عار زن		چون قبول مفخر دين بلمفاخر يافتي
سيف حق تاج خطيبان شمع شرع اقضي القضات		شيخ الاسلام و جمال دين و مفتي المشرقين
رايت همنام خود را کرد همانم پدر		آنکه از شمشير شرع اندر مصاف کفر و شر
روشني گوهر فرامش کرد و شيريني شکر		آنکه پيش راي و لفظش گويي اندر کار دين
رخت عشق از هشت باغ و هفت بام و پنج در		آن نکو نامي که بيرون برد چون همنام خويش
کرد خالي بر درخت ارغوان کيسه‌ي قمر		آنکه بهر ارغواني رنگش از ايثار نور
صادقان را علم او چون صبح صادق پرده‌در		کاذبات را حلم او چون صبح کاذب پرده‌وار
آفتاب سايه‌دار و سايه‌ي خورشيدفر		هست پيش مدعي و مدعا از روي عدل
آفتاب و سايه را هرگز نکردست آب تر		گر قضا درياي ژرف آمد از آن او را چه باک
گشت از فضل علومش کار ملت همچو زر		شد ز نور راي او چشم بدانديشان چو سيم
و آنکه در صدرش دورويي کرد چون تيغ و تبر		هر که بر وي دوزباني کرد چون پرگار و کلک
وين چو کلک سست کرد آخر تن اندر کار سر		آن چو تيغ کند کرد اول دل اندر کار تن
ز آنکه آن تاج سور گشتست و اين تاج صور		رتبت ساميش چون بسم‌الله آمد نزد عقل
او و بسم‌الله تو گويي دو برند از يک شجر		او و بسم‌الله تو گويي دو درند از يک صدف
وان جهاني رمز دارد در حروف مختصر		اين دو عالم علم دارد در نهاد منتخب
حرف آن و اين گرت باور نيايد بر شمر		کنيت و نام وي و نام پدرش اکنون ببين
هر يکي زين حرف امان از يک عوان اندر سقر		نوزده حرفست اين و نوزده حرفست آن
ور بداني گوش من زي تست هان اي خواجه هات		گر نداني اين چنين رمزي که گفتم گوش دار
هر که صاحب ديده بود آنجا دل از دل بر گرفت		تا نقاب از چهره‌ي جان مقدس بر گرفت
کاتش از بام اندر آمد آب راه در گرفت		حسن عقلش آب و آتش بود و اين کس را نبود
ناوک اندر ديده‌ي دجال و گوش خر گرفت		عيسي اندر دور او نايد که او اندر جهان
يک صدف بگشاد و کشورها همه گوهر گرفت		مهره‌اي کش مي‌نديد اندر هه دريا سپهر
آنقدر برگي که شاخ تر گرفت زو برگرفت		آنهمه نوري که عقل و جان نمود از وي نمود
چون سر و کاري بدينسان ديد کار از سر گرفت		عقل کاري داشت در سر ليکن اندر خدمتش
همتش ز استاد برتر شد دکان برتر گرفت		بود شاگرد خرد يک چند ليک اکنون چو باد
کلک او چون شخص خود مداح را در زر گرفت		از سخاي بي قياسش مدح ناخوانده تمام
هم وداعيشان بکرد و راه پيشي در گرفت		رفت عشقش در ترقي تا به طوافان عرش
ياد باد آنشب که يار ما ز منزل برگرفت		لاجرم در دور او هر دم همي گويند اين:
رفت از آن عالم به سيرت خوي پيغمبر گرفت		چون درين عالم به صورت نام پيغمبرش بود
هر کرا بر سر گرفت اندر زمان سر بر گرفت		نفس را چونان مخالف شد که نفس از بهر عز
حاسدش از صورتي بادي چنين در سر گرفت		او ز حکمت صدهزاران رمز ديد و دم نزد
تا دل ايشان ازين غم شعله‌ي آذر گرفت		برد آب روي بد دينان صفاي راي او
باد بود آن خاکداني چند کاسکندر گرفت		ليکن اندر جنب آن آبي که ناگه يافت خضر
از براي راه و رويش رنگ نيلوفر گرفت		آفتاب از طارم نيلوفري در عاشقي
عشق روحانيست کامد قابل آب حيات		باد جسمانيست کامد جاذب خاک سياه
بر نهد مر خصم را داغ غلامي بر جبين		چون گرفت اندر نظر تيغ يماني در يمين
گه ز حذقش چون خرد ملکي دگر گيرد يقين		گه ز صدقش چون هوا عزلي دگر بيند گمان
با خراساني جز آساني نباشد همنشين		تا امام اندر خراسان بلمفاخر شد کنون
اين و آن ده حرف اکنون خواهي آن و خواه اين		کنيتش با اين لقب ز آنگونه در خورشيد هست
اين چنين دردي در اجزاي چنين خاکي دفين		آسمان دانست چندين گه که هست ارواح را
تا چنين دري به دست آورد ناگه بر زمين		خاکبيزي از پي آن کرد چندين سال و ماه
نفس کلي را ببيني نفس جزيي را ببين		گرت بايد تا هم اندر خطه‌ي کون و فساد
دير زي اي علم بي تو چون سليمان بي‌نگين		شاد باش اي شرع بي تو همچو موسا بي‌عصا
کي تواند کرد طبعت شاد و چرخ اندوهگين		اندوه و شاديت چو ز آرام و جنبش برترست
عادت از ماء معين داري نه از ماء مهين		جنبش از نور ملک داري نه از نار فلک
«قل اعوذ» و «آية الکرسي» به جنت حور عين		چون به کرسي برشوي خوانند بر جانت همي
از شتاب در چدن گردد گريبان آستين		چون تو دامنهاي در پاشي بدانگه عقل را
زهره را بي‌سبحه ننگارد همي نقاش چين		زهره در چرخ سيم تا شد مريدت زين سپس
ورنه از پند تو کروبي شدي روح‌الامين		روح قدسي را ترقي نيست زان منزل که هست
بوذر ديگر همي خواند کرام‌الکاتبين		تا تو سلماني دگر گشتي مرا در مدح تو
من چو بوذر در ثنا هرگز نگردم گرد لات		تو چو سلمان در عطا هرگز نگشتي گرد «لا»
وز بر ما هر زمان فضلي و احساني دگر		اي ز عصمت بر تو هر ساعت نگهباني دگر
از وراي آفرينش صدر و ايواني دگر		اي ترا از روي همت هم درين ايوان صدر
هر زمان نو خاتم از بهر سليماني دگر		جز به تعليم تو اندر عالم ايمان که ساخت
چاک زد چون صبح هر روزي گريباني دگر		هر که چون شب دامن اقبال تو بگرفت سخت
حاجتت نايد به افسون و به افساني دگر		سيف حقي رو که تا تاييد حق افسان تست
شد خراسان بر زمين زين فخر سلطاني دگر		تا ترا صدر خراسان خواند سلطان عراق
نام کردند آسمان‌ها را خراساني دگر		بهر آن تا زين شرف خالي نماند عقل و روح
هر زمان از حضرت سلطانت فرماني دگر		در حق خود هم ز حق تشريف او چون مي‌رسد
نيز مر روح‌القدس را هيچ پنهاني دگر		خاطر تيز تو تا در دين پديد آمد نماند
نيست گويي جز اشارات تو چوگاني دگر		اندرين ميدان مر اين گوي سياه و سبز را
ميخ نعل مرکب جاه تو کيواني دگر		تا بدان ايوان رسانيدت که کيوان را نمود
گوهري آري همي هر ساعت از کاني دگر		از وراي پرده‌هاي کن فکان در علم عشق
از براي قرب حق هر لحظه قرباني دگر		هست در نفس طبيعي روح حيوانيت را
زندگاني را چو ترکيب تو زنداني دگر		تا کنون از استواري علت اولا نيافت
نامزد باشد همي هر ساعتي جاني دگر		جاودان زي کز براي عمرت از درگاه روح
تنت بي‌جنبش نخواهد بود و جانت بي‌ثبات		رو که اندر عالم آرام و جنبش تا ابد
خشکسال خاطر درياب ما را فتح باب		اي به همت بوده بي‌سعي سپهر و آفتاب
ديده بودم در دو ماه از ده فضولي صد عذاب		اي مرا در روضه‌ي فضل آوريده بعد از آنک
با خران هم صحبتت بينم هميشه چو ذباب		گاهم اين گفتي تو مردم نيستي از بهر آنک
ور ز مايي همچو ما چون خر نراني در خلاب		گر نه‌اي از ما چو عيسا چون نپري بر هوا
سر به مر داري فرو ناري و هستي چون عقاب		گاهم آن گفتي چه مرغي کز براي حس و جسم
دلت مشغول ثنايستي نه مشغول ثواب		گاهم آن گفتي سنايي نيستي ار هستيي
زان که به سازد خرف را گرم دار دار خضاب		گويم ار تو هم بدين مشغول باشي به بود
باز چون طامع بود زودش به دست آرد سراب		تشنه چون قانع بود ديرش به پاي آرد بحار
چون حکيمانت نبينم ساعتي مست و خراب		گاهم اين گفتي که در تو هيچ حکمت نيست زانک
خاک بر سر حکمتي را کو نيايد بي شراب		گويم او را بل که تا من خر بوم بس بي خرد
پاسبان خويش را ندهد همي داروي خواب		گر تو بشناسي حکيم آن مالداري را که او
رو زدي خورشيد را ز ابر سيه سازد نقاب		پس حکيمي هم بدانم جامه شويي را که او
وين عجب نبود که از سردي فسرده گردد آب		نظم من زين يافه گويان تا کنون افسرده بود
زان که چون آتش کليد آب بستست آفتاب		ور کنون از راي تو بگشاد هم نبود عجب
مکرمت کردن ترا با مادحت باشد صواب		مدح گفتن جز ترا از چون مني باشد خطا
در ثنا و در عطا از تو صلات از من صلات		زين پس اکنون در نهاد کهتري و مهتري
وي به تو جامع دو جامع هم صغير و هم کبير		اي به تو روشن دو موضع هم سراي و هم سرير
حلم را خاکي مزاجي علم را پاکي پذير		عزم را سلطان نهادي حزم را شيطان فريب
قايل مدحم ندارم چون دم آخر نظير		قابل مدحي نداري چون خط اول همال
ليک بي‌معني همي در پيش هر خر خير خير		نه ز بد شعري به هر صدري ندارم اختلاط
وز براي جرعه‌اي مي‌رفت نتوان در سعير		از براي پاره‌اي نان برد نتوان آبروي
از پي ناني به دست فاسقي باشم اسير		عقل آزادم بنگذارد همي چون ديگران
عقل گويد: رو بخوان «قل فيهما اثم کبير»		حرص گويد: چون نگردي گرد خمر و قمر و رمز
بد نپنداريدم ار من راست باشم همچو تير		اهل دنيا بيشتر همچون کمانند از کژي
تا ندارندم دو سال از انتظار اندر زحير		چون کريمان يک درم ندهندم از روي کرم
کرده باشد انتظار وعده‌ي صلت ضرير		سرمه‌ي بخشش چه سود آنرا که ديده‌ي مدح گوي
گر عطارد يک نفس در صدر تو بودي دبير		تا ابد هرگز نگشتي محترق از آفتاب
وي جوانبختي که کم ديدست چون تو چرخ پير		اي بلند اصلي که کم زادست چون تو خاک پست
پشت چفته چون کمان از بيم تيز زمهرير		روي زي صدرت نهادم بادل اميدوار
ور بديشان بازگردم ز ابلهي «بس المصير»		چون ترا کردم به دل بر ديگران «نعم البدل»
در ز دريا جست بايد من چه جويم از غدير		حاجت از تو خواست بايد من چه جويم از خسان
قلزم و سيحون و جيحون دجله و نيل و فرات		از غرور هر سراب اکنون نجستم چون تراب
تا همي پايد ابد زو قسم عمرت نور باد		تا همي زايد ازل زو قسم سرت سور باد
سيرتت را زندگي چون بارنامه‌ي صور باد		سيرتت را چون بقاي بارنامه‌ي صورتست
خاک پايت در مزاج کافران کافور باد		آب دستت در دماغ يافه‌گويان مشک گشت
زير و بالا باد و در نام محن محصور باد		خانه‌ي حاسد چو قلب نامت و نام پدرت
جسمت از آرامش و جانت ز جنبش دور باد		در دوام بي‌نيازي بر مثال عقل و نفس
و آنکه سابق‌تر به ابداع تو با منشور باد		آنکه آخرتر ز انواع تو با توقيع باد
از پي تشريف شاعر سعي تو مشکور باد		نز براي آنکه تو در بند شعر و شاعري
طبع من از خلعتت چون جان تو مسرور باد		اي سرور ميوه‌ي دلهاي اهل روزگار
گرد صحن حلقه جايت توتياي حور باد		نقش لفظ جانفزايت گوشوار روح باد
همچو دارالملک انصاف عمر معمور باد		تا به روز عدل دارالحکمة از تاثير عدل
منبر علمت ز مهجوران دين مهجور باد		مجلس حکمت ز ناپاکان عالم پاک باد
تا ابد چون جان ز ايمان مومن مسرور باد		هر که از دل بر سرير حکم تو بوسه دهد
بر عدو نام تو چون نام پدر منصور باد		گر چه نزد دوستان نامت محمد به وليک
حزمت از روح طبيعي روز و شب مجبور باد		عزمت از نفس ارادي سال و مه مختار باد
همچنان کت بود و هست از بعد اين مامور باد		هفت آبا بهر تاييد تو بر چار امهات
عمر باد و امر باد و لطف باد و نور باد		همچو خاک و باد و آب و آتشت در هر صفت
در جهان دين تو باشي مفتي و اقضي القضات		تا بدان روزي که باشي قاضي حسن القضا
چندين چرا داري فغان اي بي‌وفا اي پاسبان		اي بي‌وفا اي پاسبان، آشوب کم کن يکزمان
افتاد کار من به جان اي بي‌وفا اي پاسبان		گر خود نخسبي يکزمان اي کافر نامهربان
هم يار ديرين گشته‌اي اي بي‌وفا اي پاسبان		همراه عاشق گشته‌اي با عاشق سرگشته‌اي
گشت اين تنم چون موي تو اي بي‌وفا اي پاسبان		از بانگ هاي و هوي تو کمتر شدم در کوي تو
در خون دل ما را مجوش اي بي‌وفا اي پاسبان		آرام گير و کم خروش آخر به خون ما مکوش
زار و گرفتار توام اي بي‌وفا اي پاسبان		آخر نه من زار توام در درد بسيار توام
هستم بدين تا زنده‌ام اي بي‌وفا اي پاسبان		خاک درت را بنده‌ام دايم ترا جوينده‌ام
جور و زبردستي مکن اي بي‌وفا اي پاسبان		بر ما چنين پستي مکن تندي و بد مستي مکن
از او بدين حالم همي اي بي‌وفا اي پاسبان		زان قد علم نالم همي در خون دل پالم همي
بر جان او اين بسته شد اي بي‌وفا اي پاسبان		از تو سنايي خسته شد درد دلش پيوسته شد
تا خواب مانم يک زمان اي سنگدل اي پاسبان		اي سنگدل اي پاسبان کمتر اين بانگ و فغان
با داغ هجرانم چو تو اي سنگدل اي پاسبان		هر دو خروشانم چو تو گردان و گريانم چو تو
بر جان من نه منتي اي سنگدل اي پاسبان		آواز کم کن ساعتي بر چشم ما کن رحمتي
آخر نه همراز توام اي سنگدل اي پاسبان		آخر هم آواز توام با داغ دمساز توام
هستم برين تا زنده‌ام اي سنگدل اي پاسبان		معشوق خود را بنده‌ام در عالمش جوينده‌ام
نزديک حورا صورتي اي سنگدل اي پاسبان		از من ستاني رشوتي تا من بباشم ساعتي
در درد تو حيرانترم اي سنگدل اي پاسبان		من روز و شب گريان‌ترم وز عشق با افغانترم

اي دل ار جانانت بايد منزل اندر جان مکن

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته