استان خراسان رضوی

خراسان رضوی یكی از قدیمی ترین مناطق شمال خاوری ایران و یكی از جدید ترین استان های ایران است كه از تقسیمات جدید استان خراسان به وجود آمده است. خراسان رضوی یكی از پرجاذبه ترین مناطق ایران است كه دربرگیرنده حرم مطهر حضرت رضا (ع) بوده و یكی از مهم ترین قطب های گردشگری مذهبی – فرهنگی ایران را تشكیل می دهد. خراسان بخش باقی ‎مانده و کوچکی از «ساتراپی» پارت در دوره های باستانی ایران است که در سنگ نبشته های داریوش بزرگ هخامنشی در بیستون و سنگ نبشته های دیگر هخامنشی، ازآن یاد شده است. خراسان رضوی صرف نظر از جایگاه طبیعی، جغرافیایی و دارا بودن منابع سرشار زیر زمینی، از لحاظ تاریخی نیز از کهن سال ترین مناطق ایران به شمار می رود و از گذشته های دور دارای فرهنگی درخشان بوده است. وجود مرقد مطهر حضرت امام رضا(ع) در شهر مشهد نیز در گسترش, رشد و رونق این استان نقش بسیار موثری داشته و مهم ترین جاذبه گردشگری مذهبی ایران را تشكیل می دهد.

●مکان های دیدنی و تاریخی
 

استان خراسان رضوی یكی از مهم ترین قطب های گردشگری ایران است و از جاذبه های طبیعی و مكان های دیدنی مذهبی و تاریخی بسیار ارزشمندی برخودار است. مهمترین اماكن دیدنی استان خراسان رضوی عبارتاند از: حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) و مجموعهی آستان قدس رضوی، مسجد گوهرشاد، مدرسهی پریزاد، مدرسهی دودر، بقعهی خواجه ربیع، بقعهی گنبد سبز، آرامگاه نادرشاه افشار، مصلای مشهد، طرقبه، شاندیز، پارك وكیلآباد، كوه سنگی، بندگلستان، خواجه اباصلت، خواجه مراد و مقبرهی گوهرتاج (در مشهد)، مسجد پامنار، آرامگاه ملاهادی سبزواری، منارهی خسروگرد، رباط مهر، آرامگاه سیدحسن غزنوی و مسجد جامع (در سبزوار)، گنبد هارونیه و آرامگاه فردوسی (در توس)، كتبیهی نادری، عمارت خورشید، ارغونشاه و مسجد كبود گنبد (در كلات نادری)، شهر عتیق، تپه بام و مدرسهی عرضیه (در قوچان)، آرامگاه شاه قاسم انوار و مقبرهی شیخ احمد جامی (در تربت جام)، برج كرات (در تایباد)، باغ گلشن (در طبس)، ارگ كلاه فرنگی، دریاچهی گل بیبی و آرامگاه بابا لقمان (درسرخس)، قدمگاه رباط عباسی و آرامگاههای عطار، كمالالملك و خیام (در نیشابور)، برج علیآباد، منارهی فیروزآباد، باغ مزار و آرامگاه مدرس (در كاشمر) و مقبرهی شیخ حیدر و مسجد ملك (در تربت حیدریه)، سنگ فیروزه، زعفران، ادویه و مهر و تسبیح از سوغاتیهای استان خراسان رضوی است.

●صنایع و معادن
 

خراسان رضوی یكی از مهم ترین مراکز صنایع دستی ایران است، برخی از صنایع دستی آن، چون فیروزه، پوستین دوزی، فرش بافی و... شهرت جهانی دارند. خراسان رضوی به دلیل جایگاه ویژه مکانی خود، که محل برخورد پدیده های مهم و متفاوت زمین شناختی است، جایگاه مناسبی از لحاظ گنجایش و گوناگونی ذخایر معدنی دارد. ذخیره های زغال سنگ، مس، روی، آهن، منگنز، خاک نسوز، منیزیت، گل سفید، سنگ های ساختمان، مانند مرمریت، تراورتن، سنگ آهن و گچ، دراستان یافت می شود. کاوش های پیرامون طبس، از وجود ذخایر بزرگ اورانیوم، رادیوم و توریم خبر می دهد. این منابع از لحاظ تأمین انرژی، از ارزش اقتصادی بالایی برخوردارند.
زگذشته های دور، بخش بزرگ تولیدات خراسان را، فرآورده های کشاورزی و صنایع دستی به خود اختصاص می داده است. از این رو بخش بزرگ کالای صادراتی استان خراسان در سطح ملّی، فرآورده های کشاورزی، چون گندم، زعفران، زرشک، کشمش، پوست دام، و در مورد هنر های دستی، فرش، فیروزه تراشیده شده، پوستین،... بوده است. علاوه بر آن، زوار مقداری از کالای ناحیه ای خود را برای فروش به مشهد آورده‎، به هنگام بازگشت، سوغات و بخشی از نیازهای مصرفی خویش را خریداری می کردند، که در افزایش بازرگانی خراسان، به ویژه شهر مشهد مؤثر بوده است.

●کشاورزی و دام داری
 

استان خراسان رضوی به دلیل شرایط ویژه اقلیمی، وجود خاک های زراعی مرغوب، آب فراوان، دشت ها و درّه های بزرگ و حاصل خیز، دارای پیشینه درخشانی در امر کشاورزی است و می‎توان گفت، که سرزمین پر برکت خراسان رضوی، با آب و هوای گوناگون و منابع آب و خاک، از امکان‎های بالقوه بسیار بالایی برای گسترش کشاورزی برخوردار است. دشت های پهناور خراسان در نواحی گرم، معتدل و سرد گسترده شده‎اند. تولید فرآورده‎های سردسیری، نیمه گرمسیری وگرمسیری، مانند: گردو، بادام، سیب، گلابی، پسته، زعفران، خرما و مرکبات، از ویژه گی های خراسان است.
خراسان مهم ترین منطقه پرورش دام در ایران است. این كار با روش های گوناگونی صورت می‎گیرد که مهم ترین عامل ایجاد این اختلاف‎ها، آب و هوا، به ویژه ریزش باران است. پرورش دام دراستان خراسان رضوی به شکل های گوناگون کوچ نشینی، رمه گردانی، روستایی و تلفیق زراعت و دام داری و دام پروری صنعتی دیده می شود. مهم ترین دام هایی که درخراسان پرورش داده می شوند، گوسفند، بز، گاو، گاومیش و شتر است. فعالیت گاوداری به شیوه صنعتی برای تولید شیر و گوشت در خراسان از اهمیت زیادی برخوردار است. این استان از نظر ظرفیت تولید شیر و گوشت و تولیدات دامی دارای اهمیت زیادی در كشور است.

●وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
 

واژه خراسان گویا بازمانده گونه کهن واژه «خاور» و متشکل از دو جز «خور» به معنای خورشید و« آسان» به معنی آمدن است یعنی جایی که خورشید از آن بر می آید. پسوند رضوی آن به سبب وجود بارگاه مقدس حضرت رضا(ع) در این استان به این منطقه داده شده است. خراسان جزو ساتراپی پهناور پرثوه بوده است. این ایالت پهناور، که سرانجام قرارگاه و کشور نیرومند اشکانیان شد، درآغاز تاریخ ایران باستان، مادها را به سوی خود کشانید. جغرافی نگاران آورده‎اند که چون تنگدستی عمومی و عوامل نامطلوب طبیعی این استان، با جایگاه شاهانه و زندگی پر تجمل پادشاهان هخامنشی ناسازگار بود، هرگاه که گذرشان به خراسان می‎افتاد، می‎کوشیدند تا هرچه زودتر سرزمین پارت ها را پشت سر گذارند. اما همین عوامل نامساعد طبیعی، اشکانیان، یعنی این شاخه از مردمان هند و اروپایی را مردمی سخت کوش، بردبار، و دلیر گردانید و این ویژگی های اخلاقی، نام آنان را بلند آوازه ساخت.
به هنگام ناتوانی هخامنشیان، از این منطقه اشک نامی، که بنیان گذار خاندان اشکانی شناخته شده است، حکومت سلوکیان را از میان بر داشت و حکومت نوینی را بنیاد نهاد. در دوران ساسانی که ملوک الطوایفی بر چیده شد؛ خراسان باستانی یا ساتراپی پارت به شکل یکی از استان های ایران شهر درآمد و توسط سپاهبدی اداره می شد. در۱۳۰۳هـ. ش، که ادوارد توماس، ترجمه درست سنگ نبشته های پایکولی را منتشر ساخت، حدود خراسان باستانی به خوبی روشن شد. حدود چهار مرزبان نشین خراسان در روزگار ساسانیان، از دروازه‎های دریای مازندران، نزدیک ری آغاز و با گذشتن از کوه های البرز و دره اترک تا درگز ادامه می یافت. سپس از بیابان تجن و مرو به جیحون و پامیر رسیده، در آن جا در ادامه رود جیحون تا ستیغ هندوکش و از آن نقطه به سوی باختر به امتداد رشته هندوکش به جنوب متوجه شده از ناحیه هرات وکاشمر امروزی و خواف می گذشت و کُهستان / قهستان را بریده، دوباره به دروازه های دریای مازندران می پیوست.
گشودن منطقه بزرگی چون خراسان برای مسلمانان به آسانی میسر نشد، از اوایل خلافت عمر، تا میانه خلافت عثمان، یعنی در طی بیست سال، با وجود کوشش‎های پیاپی سرداران اسلامی، سرزمین خراسان بر روی مسلمانان نا گشوده ماند، تا آن که عبدالله بن عامر از سوی عثمان مأمور گشودن آن منطقه شد. نخستین شهری که در خراسان به دست یکی از سرداران عبدالله در سال ۳۱ هـ. ق، گشوده شد، طبس بود و گشودن دیگر نواحی تا زمان حکومت معاویه به سال ۴۲ هـ. ق، و شاید هم تا مدت ها پس از آن تاریخ به درازا کشید. در دو سده‎ای که خراسان زیر نظر نماینده‎گان خلفای بغداد اداره می شد، اوضاع برای روی کار آمدن مردانی، که در آن سر زمین ادعای استقلال در سر داشتند، مساعد نبود. نخستین فرصتی که برای درست شدن آن آرمان دیرینه، روی نمود، اختلافی بود که بین امین و مأمون، فرزندان هارون الرشید خلیفه عباسی، بر سر جانشینی خلیفه در گرفت. در این کشمکش، مأمون از طاهر بن حسین، سردار سپاه خراسان کمک خواست. در جنگ‎هایی که میان جنگ‎جویان آن دو برادر روی داد، همه جا طاهر بر سردار سپاه امین چیره گردید و سرانجام در ۱۹۸ هـ. ق، بغداد را محاصره و آن شهر را به نام مأمون عباسی گشود. همین که خلافت مأمون روشن شد, وی به پاس آن لشکرکشی های درخشان، در سال ۲۰۵ هـ. ق، حکومت خراسان را به طاهر بن حسین واگذار کرد.طاهر بن حسین پایتخت خراسان را از مرو به نیشابور منتقل ساخت و شالوده دودمانی را ریخت که نخستین حکومت مستقل حکم رانان ایرانی پس از یورش عرب ها به شمار می آید. دوران حکم رانی طاهریان، که آغاز استقلال این منطقه بود، از نیم سده گذشت و سرانجام در سال ۲۹۵ هـ. ق، یعقوب لیس صفار، بنیان گذار دودمان صفاریان سیستان، با گرفتن شهر نیشابور، به فرمان روایی آنان پایان داد.
در سال ۲۸۳ هـ. ق، عمرولیث صفاری به خراسان لشکر کشید وآن ایالت را جزو سیستان کرد. در سال ۲۸۷ هـ. ق، امیر اسماعیل سامانی خراسان را گشود و به سرزمین ورز رود یا ماورارءالنهر افزود. در دوران فرمان روایی صفاریان و سامانیان، زبان فارسی جان تازه ای یافت. ترجمه تاریخ وتفسیر طبری در این روزگار فراهم شد و محمد بن وصیف سیستانی و ابو عبدالله جعفر، سرشناس به رودکی، شعر فارسی را بر شالوده نوینی استوار ساختند. دوران ۱۳۰ ساله فرمان روایی خاندان سامانی ( ۲۶۱-۳۸۹ هـ. ق ) بر خراسان و ماوراءالنهر، و خدمت بزرگی که پادشاهان آن خاندان به رستاخیز زبان فارسی و گسترش علم وادب نمودند، یکی از درخشان ترین فصل های تاریخ ایران را تشکیل می دهد.
پس از سامانیان، غزنویان ( ۳۵۱-۵۸۱ هـ. ق ) در سال ۳۸۴ هـ. ق، بر خراسان و ماوراءالنهر چیره شدند. اینان نیز به تقلید فرزندان سامان، به گسترش علم و ادب و تشویق شاعران و نویسنده ‎گان فارسی زبان پرداختند. مهم ترین رویداد دوران ۲۳۰ ساله حکم رانی غزنویان، تجزیه خراسان باستانی به دو بخش جداگانه بود، که در سال ۴۵۱ هـ. ق، صورت گرفت. بخش بزرگی که شامل افغانستان کنونی است و پایتخت اش شهر غزنی بود، در دست غزنویان ماند و بقیه خراسان از آن سلجوقیان شد.
قلمرو پادشاهان سلجوقی نیز پس از ۱۲۳ سال ( ۴۲۹ – ۵۵۲ هـ. ق ) به دست خوارزمشاهیان افتاد و حکومت خوارزمشاهیان هم پس از یک سده و نیم، در سال ۶۱۷ هـ. ق، به دست لشگریان مغول بر چیده شد. هرات، پایتخت باستانی آریا - خراسان، که یکی از کهن سال ترین شهرهای خراسان باستانی بود، مانند بسیاری دیگر از شهر ها در فتنه مغول آسیب بسیار دید.
در اواخر سده ۷ هـ. ق، که سلسله ایل خانان در ایران ایجاد شد، خراسان به قلمرو آنان افزوده شد و یکی از نمایند‎گان ایل خانان که پسر یا وارث تاج و تخت پادشاهی بود، بر خراسان حکومت می کرد. با درگذشت ابوسعید بهادر خان ( ۷۱۶ – ۷۳۶ هـ. ق ) خاندان های آل کرت ( ۶۴۳ – ۷۸۳ هـ. ق ) که از ملوک ایران خاوری بودند در آن حدود حکومت داشته پایتخت‎شان شهر هرات بود. هم چنین از سال ۷۸۳ هـ. ق سربداران در سبزوار به حکومت رسیده تا سال ۷۸۸ هـ. ق، در آن نواحی حکومت داشتند. در سال ۷۸۳ هـ. ق، تیمور لنگ خراسان را گشود، سپس هرات، پایتخت فرزندش شاهرخ شد. تنها شهری که در دوره فرمانروایی تیمور به اوج شکوفایی خود رسید، سمرقند بود. سمرقند که در خاور بخارا و نزدیک رود زرافشان قرار داشت پیش از آن نیز یکی از آبادترین و ثروتمندترین شهر های خراسان باستانی بود. دوره فرمانروایی جانشینان تیمور بر خراسان و ورز رود ماوراءالنهر از ۸۰۷ تا ۹۱۳ هـ. ق، به درازا كشید. در این مدت بیشتر شهرهای خراسان ازآرامش و آسایش برخوردار بود. سلطان ابو سعید، نواده تیمور از ۸۵۵ تا ۸۷۲ هـ. ق، بر خراسان حکومت کرد و در جنگ با امیر حسن بیگ، سرشناس به اوزون حسن، بنیان گذار دودمان بایندری یا ترکمانان آق قویونلو ( سفید گوسفند) کشته شد.
دوره فرمان روایی جانشینان ابو سعید به سال ۹۱۳ هـ. ق، با افتادن خراسان به دست شیبک خان اوزبک به سر آمد. چیرگی شیبک خان اوزبک بر خراسان، آغاز یورش های پی گیری است، که در دوران پادشاهی شاه اسماعیل اوّل و شاه تهماسب صفوی موجب خرابی ها و آسیب های بسیاری بر شهرهای هرات، نیشابور و توس ( مشهد) شد. شاه اسماعیل صفوی پس از گشودن مشهد، به دنبال ازبکان تاخت و در سال ۹۱۶ هـ. ق، قلعه مرو را گشود و شیبک خان ازبک در روستای محمودآباد، در نزدیکی مرو کشته شد. بدین ترتِب سراسرخاک خراسان تا کرانه آمویه به دست صفویان افتاد و مذهب شیعه امامی، کیش رسمی مردم این منطقه شد.
خطریورش ازبکان بر خراسان پس از کشته شدن شیبک خان، هم چنان ادامه یافت و شاه اسماعیل به استوار ساختن هرات فرمان داد. درسال ۹۲۱ هـ. ق، فرزند خود، تهماسب میرزا را همراه لـله‎اش با عنوان سلطنت خراسان، به هرات فرستاد. این اقدام آغاز رواج روش نویی بود، که تا اواخر دوران صفوی ادامه یافت، چنان که تهماسب نیز نخست اسماعیل میرزا و سپس پسر بزرگ خود، محمّد میرزای سر شناس به خدابنده را در سال ۹۴۳ هـ. ق، با همان عنوان به شهر هرات فرستاد و عباس میرزا، که بعد ها به شاه عباس بزرگ سرشناس شد، به سال ۹۷۸ هـ. ق، در شهر هرات به دنیا آمد. به هر حال تا سال ۱۰۰۶ هـ. ق، که شاه عباس در نزدیکی هرات، ازبکان را به کلی شکست داد، شهر های خراسان، چه در اثر یورش های این مردمان سرکش و چپاول‎گر و چه در اثر آشوب های درونی، خرابی و زیان بسیار دید.
در اواخر دوران صفوی، ملک محمود سیستانی، تون ( فردوس) را گرفت و در سال ۱۱۳۶ هـ. ق، خراسان را گشود و در مشهد استقرا یافت. در این زمان شاه تهماسب صفوی و نادر قلی افشار برای نجات ایران با یک دیگر پیمان بسته نادر فرمانده سپاه ایران شد. سه سال بعد نادر مشهد را از ملک محمود سیستانی پس گرفت.
پس از کشته شدن نادر شاه افشار در سال ۱۱۶۰ هـ. ق، در خبوشان ( قوچان)، علیقلی خان، برادرزاده‎اش به حکومت رسید. وی در سال ۱۱۶۱ هـ. ق، به دست برادرش ابراهیم خان کشته شد و شاهرخ، پسر رضاقلی میرزا و نواده نادرشاه به حکومت رسید.
شاهرخ شاه تا سال ۱۲۱۰ هـ. ق، بر خراسان حکومت کرد و در همان سال به دست آغا محمّد خان قاجار از حکومت بر کنار شد و درگذشت. با قتل نادر میرزا، پسر شاهرخ شاه، آخرین بازمانده افشار در سال ۱۲۱۷ هـ. ق، به دست فتح علی شاه قاجار، سراسر خراسان، از جمله شهر مشهد به دست قاجاریان افتاد.

●مشخصات جغرافیایی
 

استان خراسان رضوی یكی از جدید ترین استان های ایران است كه از تقسیم استان خراسان بزرگ به وجود آمده است. مرکز این استان ( شهر مقدس مشهد ) در پهنای شمالی ۳۶ درجه و ۱۷ دقیقه, درازای خاوری ۵۹ درجه و ۳۶ دقیقه و ارتفاع۹۷۰ متری از سطح دریا واقع شده است. این استان از سمت شمال به خراسان شمالی و تركمنستان‏, از خاور به افغانستان, از جنوب به استان خراسان جنوبی, از باختر به استان سمنان و از جنوب باختری به استان یزد محدود شده است. شهرستان های مشهد, تایباد, تربت جام, تربت حیدریه, رشتخوار, قائنات, خواف, فردوس, چناران, سرخس, درگز, سبزوار, فریمان, قوچان, برداسكن, خلیل آباد, كاشمر, گناباد, نیشابور و كلات شهرستان های این استان هستند. راه های زمینی و هوایی استان به شرح زیر است : راه های زمینی در خراسان رضوی به راه های جاده ای و راه های آهن بخش می شوند. راه های جاده‎ای خراسان رضوی، شامل محورهای زیر هستند:

محور شمالی
 

این راه از طریق مازندران، به محورهای شمال باختری خراسان شمالی می پیوندد. مسیراصلی آن، شهرستان های بجنورد، شیروان، قوچان، چناران و مشهد است. دنباله این راه از طریق فریمان، تربت جام، تایباد، به دوغارون در مرز افغانستان رفته به راه های آن کشور می پیوندد. درازای این مسیر از مرز افغانستان تا شهر بجنورد در خراسان شمالی حدود ۵۵۰ کیلومتر است.
محور باختری
این راه بهترین مسیر مشهد – تهران است، که پس از گذشتن از سمنان، دامغان و شاهرود، به راه های استان خراسان رضوی پیوسته و از شهرهای سبزوار و نیشابور گذشته در مشهد پایان می پذیرد. درازای این مسیر ۸۹۲ کیلومتر است.

●محور جنوبی
 

این راه سبب پیوستن استان خراسان رضوی با خراسان جنوبی و شهرهای یزد، کرمان، زاهدان و زابل می شود. این راه پس از گذشتن از تربت حیدریه، گناباد، فردوس و طبس، از طریق رباط پشت بادام، به یزد می رسد، که درازای آن ۹۳۹ کیلومتر است. شاخه دیگر این راه، از مسیر دیهوک و راور به کرمان می‎رسد، که درازای مسیر آن، ۸۹۴ کیلومتر است. در حال حاضر این مسیر برای گذشتن اتومبیل های سواری و مسافرت های خانوادگی مناسب نیست.
راه سوم، راه مشهد – زاهدان است، که پس از گذشتن از شهر های گناباد، قائن و بیرجند در خراان جنوبی، به زاهدان می رسد. درازای این مسیر از مشهد تا زاهدان ۹۷۵ کیلومتر است.

●راه آهن
 

درازای راه آهن تهران - مشهد ۹۲۵ کیلومتر است. انجام و تکمیل طرح خط آهن مشهد– پیش از رسیدن به سرخس در مرز ایران و ترکمنستان، به درازای ۱۶۰ کیلومتر در درون ایران کشیده شده و پس از مسیری دیگر به درازای ۱۳۰ کیلومتر، نه تنها شبکه راه آهن آسیای مرکزی را به بندرهای خلیج فارس می پیوندد، بلکه با کمک یک خط آهن جدید به درازای ۳ هزار کیلومتر، سبب پیوند چین به اروپا می شود که از مسیری که در خاک شوروی پیشین قرار داشت کوتاه تراست. بخش دیگراین طرح، راه آهن مشهد – بافق است که ساختمان آن در دست اقدام است.
فرودگاه بین المللی شهر مشهد در ردیف فرودگاه های بین المللی بوده و دارای تجهیزات و کادر تخصصی کافی در كشور است.
ارسالي از طرف کاربر محترم :mashhadizadeh
/ع