سحرگاه اقتصاد سياسي كلاسيك
نويسنده: دكتر محمدعلي همايون كاتوزيان
سر ويليام پتي و انديشه هاي اقتصادي او
يكي از برجسته ترين اين پيشاهنگان سر ويليام پتي (1) است كه ماركس او را پدر علم اقتصاد سياسي خواند. وي چندين اثر مهم دارد كه اغلب در اواسط نيمه دوم قرن هفدهم به رشته تحرير درآمده اند ولي برخي در اواخر اين دوره، و پس از مرگ نويسنده آن، انتشار يافته اند. يكي از تغييرات عمده اي كه در ديد كلي پتي نسبت به تجارتگران معاصر و سابق ملاحظه مي شود توجه او به مسائل توليد و توزيع درآمد است. وي نيروي كارگر را پدر و زمين را مادر غله مي خواند، و به اين ترتيب اهميت عوامل توليد را در اينجا ثروت ملي تأكيد مي كند. البته پيداست كه وي از تفكيك ارزش استعمال و ارزش مبادله آگاهي ندارد، و به همين دليل است كه براي غله هم پدر و هم مادر مي شناسد. درواقع تا آنجا كه ما مي دانيم هيچ كس پيش از آدام اسميت اين دو را صريحاً و دقيقاً از يكديگر تفكيك نكرده است، و يكي از مشكلات عرضه كردن يك نظريه دقيق ارزش پيش از اسميت نيز همين بوده است
با اين وصف روايتي ابتدايي از نظريه ارزش كار را مي توان در آثار پتي مشاهده كرد. مثلاً در آنجا كه مي گويد: اگر شخصي در مدت يكسال به توليد غله اشتغال داشته باشد، و شخصي در همان مدت به استخراج نقره از معدني مشغول باشد، «پس من مي گويم» كه ارزش آن غله برابر با مقدار نقره اي است كه اين يك در ظرف اين مدت از معدن استخراج كرده است. پيداست كه در اين مثال آنچه اين دو را برابر مي سازد مقدار كاري است كه براي توليد هر دو به كار رفته است. جان لاك، فيلسوف بزرگ و معاصر پتي كه در عين حال اقتصادداني روي هم رفته تجارتگر بود، نيز اموال شخصي را تبلوري از نيروي كار افراد و اجداد آنان مي داند، ولي غرض اصلي او بيشتر دفاع از مالكيت خصوصي در سرمايه (در قياس با مالكيت خصوصي در زمين) است، تا ارائه يك نظريه ارزش.
ديگر از عقايد پتي كه به عنوان دورنمايي از نظريات اسميت مي توان نام برد، همان نظريه تعيين مزد بر اساس حداقل لوازم و مايجتاج زندگي است.
مثلاً در جايي كه وي هزينه معاش يك كارگر را در دوره توليد، معياري براي تعيين ارزش كالا مي شناسد، اين نظريه به چشم مي خورد، و پيداست كه نظريه مزبور، در شرايطي كه مالکيت خصوصي در آن وجود نداشته باشد، عيناً عكس برگردان همان مثالي است كه خود او در تعيين ارزش غله مي زند.سوم، توجه پتي به نقش تقسيم كار در تجارت بين المللي است. پتي مشاهده مي كند كه هلنديان بيشتر در امر بازرگاني و كشتيراني تخصص يافته اند و بيشتر مواد غذايي خود را با وارد كردن اين مواد از لهستان و دانمارك تأمين مي سازند. اين مشاهده، و تأكيدي كه پتي بر آن مي كند، در بررسي تاريخ افكار اقتصادي حائز اهميت بسياري است، زيرا اولاً اساس نظريات ابتدايي تر تجارتگران را بر هم مي زند و نشان مي دهد كه بجاي كوشش براي صادر كردن هرچه بيشتر و وارد كردن هرچه كمتر (يعني آن چه در حدود ده سال پيش مانند هر مد ديگري مدتي زير عنوان «خودكفايي»- و حتي «خودبسي»!- در بسياري از كشورهاي در حال توسعه و از جمله در كشور خود ما نقل محافل مترقي بود، ولي اكنون همگام با مد لباس فرانسوي تغيير كرده است) مي توان در توليد چنان تخصص يافت كه اضافه آن را در برابر وارد كردن مواد ديگر صادر كرد. در هر صورت اين همان اصلي است كه در نظريه اقتصاد بين المللي به اصل يا نظريه مزيت مطلق شهرت يافته است. اسميت در آغاز كه مي گويد: «اين اصل مسلم هر خانه سالار بخردي است كه آنچه را مي تواند با هزينه كمتر از بازار خريداري كند، خود در خانه نسازد ... چيزي كه در اداره يك خانواده بخردانه به شمار آيد، بعيد است كه در اداره يك كشور بزرگ احمقانه باشد.» چيزي بر جوهر اساسي آنچه پتي گفته است اضافه نمي كند. اهميت كار او يكي در تعميم اين اصل و ديگري در تأكيد آن در رابطه با سياست اقتصادي است. البته تجزيه و تحليل كلي آدام اسميت از مسئله تقسيم كار و تأثير آن بر رشد و توسعه اقتصادي امر ديگري است، كه اثري از آن در آثار پتي و اغلب نويسندگان پيش از او نيست. آخرين جزء مهم ميراث پتي تأكيدي است كه وي در كتاب حساب سياسي خود بر اهميت آمار و ارقام- يعني آنچه او خود «وزن، اندازه و عدد» مي خواند- مي كند. اما بايد در دو قرن از تاريخ انتشار كتاب مزبور مي گذشت تا اهميت آمار در بررسيهاي اقتصادي به صورت جدي تلقي شود.
پي‌نوشت‌ها:
1) Sir william petty
/ج
