نویسنده: دکتر سید محمد ثقفی
با توسعه علم جامعه شناسی در قرن نوزده، توجه بیشتری به تبیین موضوع و رابطه آن با دیگر علوم مورد بحث و بررسی دانشمندان قرار گرفت. مسئله تنها این نبود که جامعه شناسی، چگونه از قلمرو فلسفه جدا گردیده و تفاوت و تمایز علم الاجماع و فلسفه در اندیشه فارابی و افلاطون با تحقیقات اجتماعی جامعه شناسان معاصر چیست؟ بلکه فراتر از آن، این سؤال مطرح بود که رابطه جامعه شناسی با دیگر علوم زیستی یا روان شناسی چیست؟ یا این که جامعه شناسی، علم مستقلی است که موضوع خاص خود را دارد؟
از این جهت از دوران اگوست کنت که مبتکر اختراع اصطلاح جامعه شناسی (Sociology) بود، مکاتب متعدد در جامعه شناسی پدید آمد که این علم جدید التأسیس را از منظرخود، مورد مطالعه قرار می داد.
ما به طور اجمال به مکاتب یاد شده اشاره می کنیم و سپس رابطه این مکاتب را با دیدگاه علمی ابن خلدون در مورد جامعه شناسی تطبیق می نماییم.
از این جهت است که دانشمندان این رشته، تلاش دارند، بعضی بحث های جامعه شناسی را با اسم های اقتباس شده از علم مکانیک، نام گذاری نمایند.
مثلاً مباحث عمومی نظام اجتماعی را به نام جامعه شناسی استاتیک (Statigus Social) و مسائل متعلق به تحول اجتماعی را جامعه شناسی دینامیک یا پویایی (Dynamicque Social) بنامند.
مثلاً نهادهای اجتماعی را ریخت شناسی (Social Morphology) و کارکردهای آن ها را فیزیولوژی (وظایف الاعضاء) اجتماعی (Physiology - Social) نام گذاری می کنند. حتی پا را فراتر می گذارند و «جامعه های بشری» را به اعضای بدن ارگانیسم، اجتماعی شناخته می شود. و از این رهگذر است که بعضی به نوعی تحول و تطور و تکامل را به عرصه اجتماع نیز سرایت می دهند و همچون تکامل حیاتی به تطور و تکامل اجتماعی قایلند؛ و آن را مکتب تکامل اجتماعی (Sociology Evolution) می نامند.
قطعاً روش مطالعه این قبیل حوادث با روش های دیگر علوم تفاوت دارد. نه ابزارگرایی، نه روانشناسی و نه زیست شناسی هیچ کدام نمی توانند ما را به حریم مطالعه حوادث اجتماعی وارد سازند. لازم است حوادث اجتماعی را فقط با دیدگاه «اجتماعی» مطالعه کنیم. و از لابه لای حوادث و پدیده های اجتماعی، عوامل آن پدیده را پی جویی نماییم.
این دانشمند در میان عوامل اجتماعی، کدام عامل اجتماعی مهمی است که سرنوشت جامعه را تعیین می کند، اختلاف نظر دارند. کارل مارکس عامل اقتصادی و حیات معیشتی را عامل اصلی می داند، درحالی که امیل دورکیم، روی ریخت اجتماعی (Morphology) تأکید می کند. هرکدام از این دانشمندان بر نظریه خود شواهد تجربی می آورند و به دنبال کشف قوانین اجتماعی از خلال نظریه خود می روند.
اکنون باید دید که ابن خلدون عالم اسلامی و جامعه شناسی مسلمان کدام نظریه را ترجیح می دهد و در شکل گیری پدیده های اجتماعی روی کدام عامل، تکیه می کند و بر اصالت آن پای می فشارد.
1. او در فصل دوم کتاب خود زیرعنوان «وان اختلاف الاجیال فی احوالهم، انما هو باختلاف نِحلَتِهِم فی المعاش» اختلاف نسل ها در حالات زندگی خود به جهت اختلاف روش های معیشتی آن ها است، تفصیلاً نقش عامل اقتصادی را بازگو می کند. ابن خلدون سپس به طور مفصل از انواع روش های معیشتی و اقتصادی ازقبیل دامداری، کشاورزی، تجارت و صنعت بحث می کند. حتی تئوری «ارزش اضافه» درتولید را پیش از قرن ها ازطرح نظریه کارل مارکس مطرح می کند.
جالب اینکه، ابن خلدون، دریکی از فصول کتاب خود، تأکید دارد، معیشت آدمی تنها در گرو کار و تولید میسر است. او، در هرگونه ارتزاق بدون زحمت و کار را محکوم می کند و هرگونه ثروت باد آورده ای را از قبیل کشف دفینه ها و معادن را اکتساب غیرطبیعی می نامد(385).
این عبارت دلالت دارد که ابن خلدون هرگونه حوادث اجتماعی را ازطریق عوامل اقتصادی تفسیر می کند. شاید کارل مارکس نظریه خود را در اقتصاد و ارزش اضافه کار، از دیدگاه ابن خلدون استفاده کرده است.
2. او در برخی از عبارت های خود به عالم ریخت، شکل اجتماعی عنایت دارد و می گوید: کشورهایی که دارای قبایل و عصبیت های فراوان اند، کمتر حکومتی درآن ها، استحکام می یابد، به عکس آن، جامعه هایی که خالی از عصبیت ها باشد، حکومت بیشتر در آن ها، برقرار می شود (ص164).
3. گاهی از برخی عبارات ابن خلدون، مفهوم می شود که جامعه را اورگانیسمی تفسیر می کند و هربخش و دوره ای از جامعه را به یک دوره ی عمر و حیات انسانی، تشبیه می کند.
او می گوید: تمدن شهرنشینی پایان منظور اجتماعی و نهایت عمر اجتماعی است. زیرا جامعه در همه ی اقسام آن: جامعه بدوی، تمدنی، حکومتی، دارای عمر محسوسی است. همچنان که یک شخص از عمر معینی و محسوسی برخوردار است، هرتمدن و جامعه نیز چنین است (ص371).
هردولتی به مانند اشخاص عمر طبیعی دارد.(ص170)
این عمر برای دولت و حکومت به مانند عمر اشخاص است که زیاد و کم می شود (ص171).
تمدن شهرنشینی پایان عمر (عمران و حکومت) به مانند عمر اشخاص است که زیاد و کم می شود(ص171).
تمدن شهرنشینی پایان عمر (عمران و حکومت) است (ص 374).
ابن خلدون درجای جای کتاب خود، از کودکی و میانسالی و پیری دولت سخن می گوید: «علائم و نشانه های پیری و زوال به دولت به مانند حدوث امور طبیعی و پیری در مزاج حیوانی است»(ص294).
او، بر این نظر خود، از وقایع تاریخی و اجتماعی شاهد می آورد و تنها به مجرد اظهار نظر انتزاعی کفایت نمی کند.
4. اما، اگرواقع بینانه داوری کنیم، ابن خلدون بیشتر طرفدار نظریه روان شناسی اجتماعی است.
می توان براین گرایش او، از «مقدمه» شاهد آورد. او، در فصل زیرعنوان «انَّ المغلوبَ مولِعُ اَبَداً بالاقتداد بالغالِبِ» (ص147) مغلوب با ولع می خواهد که به پیروز اقتداء و تبعیت کند، درفصل دیگری می گوید: اگر امت (مردم) مغلوب شود و در سلطه و زیرقدرت دیگری قرار بگیرد، به زودی فنا و نابودی به سراغش می آید (ص148).
در فصل سوم: حکومت و دولت با انگیزه عصبیت و پشتیبانی قبایل به وجود می آید(ص154).
در فصل چهارم می گوید: اگر دولت استقرار یابد و مستحکم شود احیاناً از عصبیت مستغنی می شود(ص154)
و در جامعه شناختی جنگ (ص 270-279) به طور مفصل از انگیزه های روانی و گرایش ها، سخن می گوید.
اگر دانشمندان قرن نوزده و بیستم، با ملاحظات عالمانه، عوامل مؤثر در حیات اجتماعی را مورد مطالعه قرار داده اند و به قوانین و روابط حاکم میان آن ها و پدیده های اجتماعی پی برده اند، ابن خلدون با واقع گرایی خود، به آن عوامل توجه داشته و درباره هریک از آن ها و گاهی به اشاره و زمانی به صراحت، بحث و گفتگو کرده است.
منبع: ثقفی، سید محمد؛ (1390) ابن خلدون نخستین جامعه شناس مسلمان؛ تهران: جامعه شناسان
از این جهت از دوران اگوست کنت که مبتکر اختراع اصطلاح جامعه شناسی (Sociology) بود، مکاتب متعدد در جامعه شناسی پدید آمد که این علم جدید التأسیس را از منظرخود، مورد مطالعه قرار می داد.
ما به طور اجمال به مکاتب یاد شده اشاره می کنیم و سپس رابطه این مکاتب را با دیدگاه علمی ابن خلدون در مورد جامعه شناسی تطبیق می نماییم.
1. دیدگاه میکانیسمی
این دیدگاه به حوادث و پدیده های اجتماعی، از نظر طبیعی مکانیکی (ابزار) نگاه می کند و تلاش دارد که با استفاده از قوانین ریاضی و مکانیک، جامعه شناسی را مورد مطالعه قرار دهد.از این جهت است که دانشمندان این رشته، تلاش دارند، بعضی بحث های جامعه شناسی را با اسم های اقتباس شده از علم مکانیک، نام گذاری نمایند.
مثلاً مباحث عمومی نظام اجتماعی را به نام جامعه شناسی استاتیک (Statigus Social) و مسائل متعلق به تحول اجتماعی را جامعه شناسی دینامیک یا پویایی (Dynamicque Social) بنامند.
2. دیدگاه زیست شناسی اجتماعی (Ecologism)
بعضی از دانشمندان به حوادث اجتماعی از نظر «بیولوژی» نگاه می کنند و جامعه را موجود زنده فرض می نمایند. از این جهت به مباحث اجتماعی اسم هایی را که از علم زیست شناسی اقتباس کرده اند، اطلاق می کنند.مثلاً نهادهای اجتماعی را ریخت شناسی (Social Morphology) و کارکردهای آن ها را فیزیولوژی (وظایف الاعضاء) اجتماعی (Physiology - Social) نام گذاری می کنند. حتی پا را فراتر می گذارند و «جامعه های بشری» را به اعضای بدن ارگانیسم، اجتماعی شناخته می شود. و از این رهگذر است که بعضی به نوعی تحول و تطور و تکامل را به عرصه اجتماع نیز سرایت می دهند و همچون تکامل حیاتی به تطور و تکامل اجتماعی قایلند؛ و آن را مکتب تکامل اجتماعی (Sociology Evolution) می نامند.
3. دیدگاه روان شناسی اجتماعی (Psychologism)
برخی از دانشمندان جامعه را از منظر «روان شناسی» نگاه کرده اند و تلاش دارند که حوادث اجتماعی را از راه تحلیل روانی در جامعه مطالعه کنند. آن ها می گویند: حوادث اجتماعی، نوع خاصی از پدیده های روانی است و جامعه شناسی، علم روان شناسی متقابل است Inter psychology.4. جامعه شناسی علمی مستقل (Sociology)
اما برخی از دانشمندان برجسته با همه ی این دیدگاه ها، مخالفت می کنند و عقیده دارند که «حوادث اجتماعی نوع خاصی از حوادث» است و ضرورت دارد که مستقیماً مورد مطالعه قرار گیرند.قطعاً روش مطالعه این قبیل حوادث با روش های دیگر علوم تفاوت دارد. نه ابزارگرایی، نه روانشناسی و نه زیست شناسی هیچ کدام نمی توانند ما را به حریم مطالعه حوادث اجتماعی وارد سازند. لازم است حوادث اجتماعی را فقط با دیدگاه «اجتماعی» مطالعه کنیم. و از لابه لای حوادث و پدیده های اجتماعی، عوامل آن پدیده را پی جویی نماییم.
این دانشمند در میان عوامل اجتماعی، کدام عامل اجتماعی مهمی است که سرنوشت جامعه را تعیین می کند، اختلاف نظر دارند. کارل مارکس عامل اقتصادی و حیات معیشتی را عامل اصلی می داند، درحالی که امیل دورکیم، روی ریخت اجتماعی (Morphology) تأکید می کند. هرکدام از این دانشمندان بر نظریه خود شواهد تجربی می آورند و به دنبال کشف قوانین اجتماعی از خلال نظریه خود می روند.
اکنون باید دید که ابن خلدون عالم اسلامی و جامعه شناسی مسلمان کدام نظریه را ترجیح می دهد و در شکل گیری پدیده های اجتماعی روی کدام عامل، تکیه می کند و بر اصالت آن پای می فشارد.
ابن خلدون و تحلیل مکاتب اجتماعی
مطالعه دقیق مقدمه ابن خلدون نشان می دهد که این دانشمند مسلمان به طور واقع گرایانه، عوامل مؤثر در حیات اجتماعی را درنظر داشته است. قطعاً عامل اقتصاد، نقش تعیین کننده ای در حیات اجتماعی انسان دارد.1. او در فصل دوم کتاب خود زیرعنوان «وان اختلاف الاجیال فی احوالهم، انما هو باختلاف نِحلَتِهِم فی المعاش» اختلاف نسل ها در حالات زندگی خود به جهت اختلاف روش های معیشتی آن ها است، تفصیلاً نقش عامل اقتصادی را بازگو می کند. ابن خلدون سپس به طور مفصل از انواع روش های معیشتی و اقتصادی ازقبیل دامداری، کشاورزی، تجارت و صنعت بحث می کند. حتی تئوری «ارزش اضافه» درتولید را پیش از قرن ها ازطرح نظریه کارل مارکس مطرح می کند.
جالب اینکه، ابن خلدون، دریکی از فصول کتاب خود، تأکید دارد، معیشت آدمی تنها در گرو کار و تولید میسر است. او، در هرگونه ارتزاق بدون زحمت و کار را محکوم می کند و هرگونه ثروت باد آورده ای را از قبیل کشف دفینه ها و معادن را اکتساب غیرطبیعی می نامد(385).
این عبارت دلالت دارد که ابن خلدون هرگونه حوادث اجتماعی را ازطریق عوامل اقتصادی تفسیر می کند. شاید کارل مارکس نظریه خود را در اقتصاد و ارزش اضافه کار، از دیدگاه ابن خلدون استفاده کرده است.
2. او در برخی از عبارت های خود به عالم ریخت، شکل اجتماعی عنایت دارد و می گوید: کشورهایی که دارای قبایل و عصبیت های فراوان اند، کمتر حکومتی درآن ها، استحکام می یابد، به عکس آن، جامعه هایی که خالی از عصبیت ها باشد، حکومت بیشتر در آن ها، برقرار می شود (ص164).
3. گاهی از برخی عبارات ابن خلدون، مفهوم می شود که جامعه را اورگانیسمی تفسیر می کند و هربخش و دوره ای از جامعه را به یک دوره ی عمر و حیات انسانی، تشبیه می کند.
او می گوید: تمدن شهرنشینی پایان منظور اجتماعی و نهایت عمر اجتماعی است. زیرا جامعه در همه ی اقسام آن: جامعه بدوی، تمدنی، حکومتی، دارای عمر محسوسی است. همچنان که یک شخص از عمر معینی و محسوسی برخوردار است، هرتمدن و جامعه نیز چنین است (ص371).
هردولتی به مانند اشخاص عمر طبیعی دارد.(ص170)
این عمر برای دولت و حکومت به مانند عمر اشخاص است که زیاد و کم می شود (ص171).
تمدن شهرنشینی پایان عمر (عمران و حکومت) به مانند عمر اشخاص است که زیاد و کم می شود(ص171).
تمدن شهرنشینی پایان عمر (عمران و حکومت) است (ص 374).
ابن خلدون درجای جای کتاب خود، از کودکی و میانسالی و پیری دولت سخن می گوید: «علائم و نشانه های پیری و زوال به دولت به مانند حدوث امور طبیعی و پیری در مزاج حیوانی است»(ص294).
او، بر این نظر خود، از وقایع تاریخی و اجتماعی شاهد می آورد و تنها به مجرد اظهار نظر انتزاعی کفایت نمی کند.
4. اما، اگرواقع بینانه داوری کنیم، ابن خلدون بیشتر طرفدار نظریه روان شناسی اجتماعی است.
می توان براین گرایش او، از «مقدمه» شاهد آورد. او، در فصل زیرعنوان «انَّ المغلوبَ مولِعُ اَبَداً بالاقتداد بالغالِبِ» (ص147) مغلوب با ولع می خواهد که به پیروز اقتداء و تبعیت کند، درفصل دیگری می گوید: اگر امت (مردم) مغلوب شود و در سلطه و زیرقدرت دیگری قرار بگیرد، به زودی فنا و نابودی به سراغش می آید (ص148).
در فصل سوم: حکومت و دولت با انگیزه عصبیت و پشتیبانی قبایل به وجود می آید(ص154).
در فصل چهارم می گوید: اگر دولت استقرار یابد و مستحکم شود احیاناً از عصبیت مستغنی می شود(ص154)
و در جامعه شناختی جنگ (ص 270-279) به طور مفصل از انگیزه های روانی و گرایش ها، سخن می گوید.
اگر دانشمندان قرن نوزده و بیستم، با ملاحظات عالمانه، عوامل مؤثر در حیات اجتماعی را مورد مطالعه قرار داده اند و به قوانین و روابط حاکم میان آن ها و پدیده های اجتماعی پی برده اند، ابن خلدون با واقع گرایی خود، به آن عوامل توجه داشته و درباره هریک از آن ها و گاهی به اشاره و زمانی به صراحت، بحث و گفتگو کرده است.
منبع: ثقفی، سید محمد؛ (1390) ابن خلدون نخستین جامعه شناس مسلمان؛ تهران: جامعه شناسان
