اصل رفق و مدارا در اندیشه ی سیاسی امام علی (ع)

رفق و مدارا در اداره ی امور کارسازترین اصل در مدیریت انسانی است و هیچ چیز مانند رفق و مدارا و ملایمت، دل مردمان را نرم نمی کند و آنان را همراه نمی سازد. خدای متعال درباره ی فرستاده ی گرامی اش، حضرت ختمی مرتبت، می فرماید:
«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ.»(1)
به موجب لطف و رحمت الهی، بر ایشان نرم دل شدی که اگر تندخوی و سخت دل بودی از پیرامونت پراکنده می گشتند. پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار با آنان مشورت کن.
مشخص است که رهبران و زمامداران و کارگزاران جز با دوری از درشتی و خشونت، و جز با نرمی و ملایمت نمی توانند مدیریت مردمی و درست داشته باشند و فاصله های میان خود و مردمان را بردارند و زمینه ی لازم برای اصلاحات را فراهم کنند و هدایت جامعه به سوی تعالی را سامان دهند. شأن مدیریت، مدارا و ملایمت است.

مهر و رقت وصف انسانی بود
خشم و شهوت وصف حیوانی بود(2)

بی گمان آن که بی بهره از مهر و مدارا و رقت است، بی بهره از انسانیت و خیر و برکت است و نمی تواند راهی به دل مردمان بیابد و آنان را با همدلی و نشاط اداره نماید.

رفق و مدارا اساس اداره ی امور

در مکتب اهل بیت اساس سیاست و روش حکومتداری بر مدارا و ملایمت است و نه تندی و خشونت. امام صادق (ع) به عمار به ابی احوص(3) فرمود:
«فلَا تخرَقُوا بهِم. اما عَلمتَ انَّ امارهَ بنَی امیهَ کانَت بالسَّیفِ و العَسفِ و الجَور، و ان امارَتنَا بالرفِق و التالُف ِو الوَقار و التقیهِ و حُسنِ الخَلطهِ و الوَرعِ و الاجتهادِ، فَرغبُوا الناَس فی دینکُم و فیِما انتُم فیهِ.»(4)
بر مردم فشار نیاورید. آیا نمی دانی که حکومتداری و روش اداره ی امور بنی امیه به زور شمشیر و فشار و ستم بود ولی حکومتداری و روش اداره ی امور ما به نرمی و مهربانی و متانت و تقیه و حسن معاشرت و پاکدامنی و کوشش است؟پس کاری کنید که مردم به دین شما و مسلکی که دارید رغبت پیدا کنند.
در مکتب اهل بیت، طبق آموزش های قرآن کریم و سیره ی پیامبر اکرم (ص)، راه و رسم مدیریت و زمامداری مبتنی بر مردم داری یعنی رفق و مدارا و مهربانی است و تا آن جا که امکان دارد از تندی و خشونت استفاده نمی شود و شدت عمل فقط در زمانی به کار گرفته می شود که چاره ای نباشد و آن هم از سر رحمت و محبت به کار می آید، نه این که محصول کینه و عداوت باشد. امیر مؤمنان علی (ع) در یکی از دستورالعملهای حکومتی خود به برخی کارگزارانش در این باره چنین نوشته است:
«فاسَتعنِ باللهِ علَی ما اهمَّکَ، و اخلطِ الشدهَ بضعثٍ من اللینِ، و ارفُق ما کان الرفقُ، و اعتزَم بالشدهِ حینَ لا تغُنی عنکَ الا الشدهُ، و اخفِض للرعیهِ جناحَک، و ابُسط لهُم وَجهکَ، و الِن لهُم جانبِک.»(5)
در مورد آن چه برایت مهم است از خدا یاری طلب. و درشتی را با پاره ای نرمی در هم آمیز، و هر جا که مدارا شایسته تر است مدارا کن و آن جا که جز با شدت عمل کار پیش نمی رود شدت را به کار بند. با مردمان فروتن باش و روی گشاده دار و نرمش را نسبت به آنان نصب العین خود گردان.

نقش رفق و مدارا در توفیق اداره ی امور

به کارگیری رفق و مدارا در اداره ی امور مایه ی پیوند درست زمامداران و مردمان است و بدین وسیله درهای توفیق در تحقق برنامه ها و سیر به سوی اهداف گشوده می شود. از امیرمؤمنان علی (ع) روایت شده است که فرمود:
«مَن عاملَ بالرفقِ وُفقَ.»(6)
هر که با ملایمت عمل کند، موفق گردد.
هم چنین حضرتش فرموده است:
«مَن کانَ رفیقاً فی امرهِ نالَ ما یُرید منَ الناسِ.»(7)
کسی که در امور خویش، [سیاست] رفق در پیش گیرد، به آن چه از مردم می خواهد نایل شود.
بنابراین، مدیران خردمند در راه رسیدن به اهداف خود و تحقق بخشیدن به برنامه های خویش به عنوان یک اصل مبنایی از رفق و مدارا سود می گیرند و کارها را به درستی سامان می دهند. امیرمؤمنان علی (ع) فرموده است:
«علیکَ بالرفقِ، فانه مِفتاحُ الصوابِ و سجیهَ اولیِ الالبابِ.»(8)
بر تو باد به ملایمت، زیرا که آن کلید درستی [امور] و از مختصات خردمندان است.
در اندیشه ی و سیره ی سیاسی امیرمؤمنان علی (ع) تأکیدی شگفت بر رفق و مدارا دیده می شود، در سخنان آن حضرت «رفق و مدارا در مدیریت» اساس سیاست و حکومت داری شمرده شده، چنان که فرموده است.
«راسُ السیاسهِ الرفقُ.»(9)
رأس و سر سیاست رفق و ملایمت است.
به عبارت دیگر، اداره ی امور، فارغ از رفق و مدارا بی جان و روح است و رحمت و ملایمت بنیان اداره ی درست کارهاست. امیرمؤمنان علی (ع) فرموده است:
«اذا مَلکتَ فارفُق.»(10)
هرگاه زمامدار شدی باید رفق و ملایمت ورزی.
البته نتایج و پیامدهای عمل به رفق و مدارا در اداره ی امور چنان کار ساز است که چیزی با آن قابل قیاس نیست. از امیرمؤمنان علی (ع) در این باره چنین وارد شده است:
«الرفقُ یُیَسرَ الصِعابَ و یُسهِلُ شدیدَ الاسبابِ.»(11)
رفق و ملایمت [در امور] دشواری ها را آسان می سازد و سببهای سخت را سهل می نماید.
«مَن استعملَ الرفقَ لان لهُ الشدیدُ.»(12)
هر که ملایمت را به کار گیرد، هر سختی برایش آسان شود.
نقش رفق و مدارا در هموار کردن راه های ناهموار تا آن جاست که هیچ چیز چون رفق و مدارا شمشیر مخالفان را کند نمی سازد، چنان که علی (ع) فرموده است:
«الرفقُ یَفلُ حدَّ المُخَالَفهِ.»(13)
رفق و مدارا تندی مخالف را کند می کند.
با سیاست های ملایم مخالفت های اجتماعی کاهش می یابد و زمینه ی لازم برای ایجاد تحولات مثبت و سیر به سوی اهداف دولت اسلامی فراهم می شود.

پی نوشت ها :

1. قرآن، آل عمران /159.
2. مثنوی معنوی، دفتر اول، ص 133.
3.«عمار بن ابی احوص کوفی» را از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام به شمار آورده اند. ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج12، صص 248-249.
4. الخصال، ج2، صص 354-355.
5. نهج البلاغه، نامه ی 46.
6. غررالحکم، ج2، ص 158.
7. الکافی، ج2، ص120.
8. غررالحکم، ج2، ص 20.
9. همان، ج1، ص 372.
10. همان، ص 275.
11. شرح غررالحکم، ج2، ص 45.
12. غررالحکم، ج2، ص 189.
13. شرح غررالحکم، ج1، ص 150.

منبع مقاله: دلشاد تهرانی، مصطفی، (1379)، دولت آفتاب: اندیشه سیاسی و سیره حکومتی علی (ع)، چاپ چهارم: 1387.