نویسنده: رحمت الله صدیق سروستانی و دیگران
محمدبن احمد خوارزمی بیرونی (362 -440هـ.ق) یکی از اندیشمندان بزرگ اسلام است که در ریاضیات، فلسفه، نجوم، طب، جغرافی، تاریخ، ادبیات، شعر، لغت، دین شناسی، مردم شناسی و گاه شناسی متخصص یا اطلاعات و تواناییهای قابل ذکر دارد. (1) وی با ابن سینا همزمان بوده و با وی مراسلاتی داشته و سئوالات فلسفی متعددی از وی کرده که بوعلی به آنها پاسخ داده است.
عظمت علمی ابوریحان توجه نویسندگان کتابهای رجال، تاریخ علم و دایره المعارف نوسان را به خود جلب کرده است. جورج سارتن در کتاب مقدمه تاریخ علم می نویسد: نیمه اول قرن یازدهم میلادی نقطه اوج پیشرفت اندیشه هاست. وی علت آن را وجود دو دانشمند بزرگ اسلام و ایران، بیرونی و ابن سینا ذکر می کند. وی سپس درباره بیرونی چنین می نویسد: او یکی از بزرگترین دانشمندان عالم اسلام و با ملاحظه جمیع جهات یکی از بزرگترین دانشمندان همه ی قرون و اعصار است. فکر نکته سنج، سعه صدر، عشق به حقیقت و تهور فکری وی تقریباً در قرون وسطی بی نظیر است. (2) وی بیرونی را بیش از بوعلی نماینده اندیشه علمی جهانی در نیمه اول قرن یازدهم میلادی می داند. (3)
بیرونی یکی از پرآثارترین دانشمندان اسلامی است. یاقوت حموی می گوید: «من فهرست کتب وی را در شصت صفحه به خط ریز در وقف جامع مرو دیدم». (4) دی. جی بوآلو (5) در سال 1955 میلادی در مقاله ای 180 جلد کتاب را به عنوان آثار بیرونی ذکر کرد ولی 30 جلد آن آثاری است که درباره بیرونی نوشته شده است. از سوی دیگر، از دو اثر وی که یکی در حیدرآباد دکن و دیگری در احمدآباد هند به چاپ رسیده ذکری به میان نیاورده است. بنابراین، روی هم رفته 153 اثر وی شناسایی شده است و از این مجموعه 35 جلد محفوظ مانده است. (6) برخی از آثار وی به زبانهای لاتین، فرانسه، انگلیسی، آلمانی و غیره ترجمه شده است.
بیرونی و بوعلی
بیرونی در کتابهای خود بیشتر به موضوعات ریاضی، نجوم، تاریخ، جغرافیا، دین شناسی، مردم شناسی و گاه شناسی پرداخته و از مسائل فلسفی گهگاه و به صورت جنبی در برخی از تألیفات خویش و پرسش و پاسخی که بین او و ابوعلی سینا بوده سخن گفته است. فیلسوف معاصر وی شیخ الرئیس بر خلاف ابوریحان بیشتر به مسائل فلسفی پرداخته و از موضوعات مورد تخصص ابوریحان کمتر سخن به میان آورده است. (7) تفاوت موضوعات مورد بررسی این دو دانشمند بزرگ به طور طبیعی تفاوت روش تحقیق آنها را به دنبال داشته است.بوعلی بیشتر از روش تعقلی و ابوریحان بیشتر از روش تحقیق تجربی سود جسته است. این امر و نیز پرسشهای ابوریحان از بوعلی درباره برخی مسائل فلسفی که نوعی اعتراض به فلسفه ارسطو تلقی شده است سبب گردیده که برخی بپندارند ابوریحان برای روش تعقلی ارزشی قائل نبوده است و در نقطه مقابل بوعلی که اعتراضهای ابوریحان بر فلسفه ارسطو را نادرست دانسته و به آنها پاسخ داده روش تجربی را بی ارزش می داند غافل از آنکه هم ابوریحان و هم ابوعلی سینا به هر دو روش ارج نهاده و از هر یک از دو روش تعقلی و تجربی در موضوعات مناسب آن روش استفاده کرده اند. بوعلی علاوه بر تصریح به ارزش روش تجربی، در کتاب قانون آن را به کار گرفته است و ابوریحان در موضوعات فلسفی و از جمله در پرسشهای خود از بوعلی با روش تعقلی می اندیشد و یکی از علل مهم موفقیت و عظمت این دو دانشمند، در نظر گرفتن تناسب روش تحقیق با موضوعات مورد بررسی است. (8)
ابوریحان گرچه در زمینه ی موضوعات علوم اجتماعی کتابهای متعددی تألیف کرده است، ولی مهمترین آثار به جای مانده از وی دو کتاب معروف تحقیق ماللهند (9) و الآثار الباقیه است که در اینجا با بررسی کوتاه آن به اندیشه های اجتماعی وی اشاره خواهد شد.
تحقیق ماللهند و بنیانگذار مردم شناسی
تحقیق ماللهند یک متن مردم شناسی درباره مردم هند و در عین حال یک کتاب دین شناسی است و نیز به لحاظ آنکه ابوریحان در بیان فرهنگ مردم هند به مقایسه آن با اندیشه ها و فرهنگ یونان و در مواردی به عقاید صوفیه و مسیحیت می پردازد، این کتاب می تواند در این زمینه ها نیز مورد استفاده قرار گیرد.انگیزه نگارش
ابوریحان در مقدمه کتاب پس از اشاره به برتری خبر بر مشاهده و کتابت بر مشاهده و خبر (به لحاظ گستردگی دامنه آن در بستر زمان و مکان) (10) به عوامل و انگیزه های دروغ گویی و نیز علل پرهیز از دروغگویی پرداخته و در نهایت فطری بودن راستگوئی و عدالت را متذکر می شود. وی سپس درباره انگیزه تألیف این کتاب ضمن بیان نگرانی استاد ابوسهل تقلیسی از عدم رعایت بیطرفی علمی برخی از نویسندگان در نقل آراء معتزله، یادآور می شود که استاد را از رواج و شیوع این رویه در بین نویسندگان به هنگام نقل آراء نحله های مخالف خویش آگاه ساختیم. ابوریحان سپس از تشویق استاد، به عنوان انگیزه تألیف کتاب یاد می کنند، ولی باید توجه داشت که این سخن نباید به معنای انگیزه اصلی این همه تحقیقات ژرف تلقی شود بلکه کنجکاوی، شرایط سیاسی و اجتماعی و نبوغ وی و عواملی دیگر در این زمینه مؤثر بوده است و تشویق استاد شاید در تدوین زودتر این تحقیقات تا حدی مؤثر افتاده است. چنانکه خود می گوید: استاد گفته مرا تصدیق کرد و مرا به نوشتن آنچه در باب هندوان می دانستم تشویق کرد. (11)تا برای کسانی که درصدد نقد آراء ایشانند یا آهنگ زیستن با آنان را دارند سودمند باشد. (12)
آنچه سبب اعتبار و شهرت جهانی تحقیق ماللهند و بیرونی در حوزه علوم اجتماعی شده است روش و شیوه ی تحقیق وی است. می توان اصول و قواعد روش تحقیق مورد نظر ابوریحان را – که در عمل نیز از آن سود جسته – در امور زیر خلاصه کرد:
1.فرق نهادن بین عقاید عامه و خواص؛
2. عدم دخالت تمایلات شخصی یا گرایشات نحله ای در نقل فرهنگ و آراء دیگران؛
3. عدم مسامحه و سهل انگاری در به دست آوردن واقعیتها چنانکه هست؛
4. عدم اعتماد به کتابهای مجهول و غیرمعتبر و غیردقیق؛
5. بکارگیری روش مناسب با موضوع در هر زمینه؛
6. اخذ نکردن آراء و عقاید از عوام مردم که دقت لازم را ندارند؛
7. فراهم ساختن ابزارهای لازم برای دستیابی به واقعیت در هر زمینه؛
8. استفاده از مشاهده مشارکتی و همدلی در پدیده های انسانی. (13)
این ویژگیها موجب شده است که کتابهای بیرونی به عنوان یک منبع بسیار معتبر در مورد فرهنگ فرق و جوامع متعدد از قبیل هند، یونان، مسیحیت، صوفیه، روم، خاورمیانه و ... مطرح شود و دانشمندان در این زمینه ها خود را وامدار بیرونی بدانند.
در این بحث، تحقیق ماللهند از دو نظر در ارتباط با اندیشه های اجتماعی بیرونی مورد توجه قرار می گیرد.
نخست آنچه در کتاب به عنوان فرهنگ و آراء هندوان، یونانیان، صوفیه، نصاری و ... آمده است و دوم برخی از اندیشه های اجتماعی بیرونی که در قسمتهای مختلف کتاب، به صورت پراکنده مطرح شده است.
مردم شناسی و بررسی میدانی
محتوای تحقیق ماللهند یک بررسی میدانی دقیق و جامع در باب مردم هند را تشکیل می دهد. بیرونی سالها با زندگی و همزیستی در بین مردم هند، فراگیری زبان آنان، اطلاع از کتابها و شناخت فرهنگ و تمدن آنها و نیز معرفت کامل نسبت به آداب و رسوم جوامع هندی، عربی و فارسی به صورت مستقیم و تمدنهای یونانی، رومی، یهودی و خاورمیانه قدیم، به صورت غیرمستقیم زمینه ها و شرایط اساسی بررسیهای مردم شناسانه را فراهم کرد و کتاب تحقیق ماللهند یک کتاب مردم شناسی به معنی دقیق کلمه است.از سوی دیگر بیرونی در این تحقیق بین مردم نگاری، مردم شناسی و انسان شناسی اجتماعی جمع کرده (14) و به هر سه رشته علمی پرداخته است. در این کتاب از گزاره های توصیفی در باب مردم هند سخن به میان آمده است و بر این اساس به تبیین آنها و تعمیم هایی در محدوده فرهنگ مردم هند پرداخته شده است و به علاوه قوانین کلی فراگیر نسبت به جوامع مختلف نیز مورد توجه قرار گرفته است. (15)
بررسی مردم شناسانه بیرونی به چند شاخه از شعب مردم شناسی می پردازد.
الف) زبان شناسی. بیرونی با محور قرار دادن زبان هندی به بیان گستردگی زبان هندی، تقسیم آن به زبان عامیانه و زبان فصیح خاصه، تفاوت آن با زبان عربی و فارسی از نظر مخارج حروف، شکل و شیوه نگارش و دیگر خصوصیات زبان هندی می پردازد.
ب) رسوم اجتماعی در هند. ابوریحان در این شاخه از مردم شناسی به قواعد و قوانین تنظیم کننده رفتار فردی و جمعی که پاداش یا عقوبت مادی یا اخلاقی به همراه دارد می پردازد. هر چند قواعد تنظیم کننده ی زندگی اجتماعی متعددند و شامل دین، عادات، عرف، سنتهای اجتماعی، قانون، ذوق عمومی، آراء عمومی، آداب معاشرت و غیر آن می شود، ولی گاه در یک جامعه برخی از این قواعد بر سایر قواعد حاکم می شود و نیمه یا بخش مهمی از آنها را در درون خود هضم می کند. بر این اساس، بیرونی در بررسی خود به این نتیجه می رسد که تمامی قواعد تنظیم کننده حیات اجتماعی مردم هند در زمان وی از دین سرچشمه می گیرد و کلیه فعالیتهای اجتماعی بر محور آن می چرخد و این واقعیتی است که تحقیقات کنونی نیز آن را تأیید می کند. بیرونی در شانزده فصل آخر کتاب تحقیق ماللهند به بررسی آداب و رسوم اجتماعی هندیان می پردازد.
ج) ساخت اجتماعی جامعه ی هند. بیرونی فصل نهم کتاب تحقیق ماللهند را چنین عنوان می دهد «فی ذکر الطبقات التی یسمّونها الواناً و مادونها» در این فصل به ساخت جامعه هندی پرداخته و از نظام طبقاتی هند و هدف از آن، حاکمیت نظام کاستی (طبقات بسته)، تعداد طبقات، ویژگیهای هر یک و کارکرد آنها سخن گفته است. چهار طبقه اصلی برهمن، کشتر، بَیش و شودر از جهت شرافت ذاتی و موقعیت اجتماعی هر یک فوق دیگری – طبق ترتیبی که ذکر شد – قرار دارند؛ البته این دسته بندی شامل همه مردم جامعه هند آن زمان نمی شود، اصنافی نیز وجود داشته اند که به لحاظ حرفه پست یا به دلیل عدم انتساب به نژاد هندی در طبقات چهارگانه قرار نمی گیرند. هر یک از طبقات چهارگانه دارای نقش ویژه، خصوصیات اخلاقی، فکری و ظاهری، آداب و رسوم و تشریفات ویژه ای هستند. (16)
د) دین و معتقدات. در این بخش، بیرونی به بیان باورهای دینی مردم هند درباره آفریننده جهان و صفات او پرداخته و انواع ارتباط خدا با مردم، موجودات عقلی و حسی، رفتار انسان و علل آن، رابطه روح و بدن، راه نجات از دنیا، احوال ارواح، انواع موجودات و اسامی آنها، آسمان و زمین... زمان، آفرینش جهان و جاودانه نبودن آن، بسیاری از مسائل انسان شناختی در محدوده دنیا و آخرت و افسانه های مردم هند در این باب را ذکر می کند. همچنین از مراسم و شعائر مثبت و منفی مردم هند، بت پرستی – که آن را امری رایج بین عوامل هندوان دانسته است – و نیز انواع بتها و اسامی و مراکز عبادت آنها و چگونگی و انواع رفتار عبادی در برابر بتها سخن گفته است. وی به صورت مقایسه ای از بت پرستی یا امری شبیه آن در بین یونانیان، رومیان، مسیحیان و عرب قبل از اسلام بحث می کند. (17)
هـ) مسائل حقوقی و جغرافیایی و آثار علمی. محور بحث فصلهای دوم تا دوازدهم و برخی از فصلهای آخر کتاب بررسی مسائل حقوقی مردم هند، موضوعات جغرافیایی و آثار علمی هندیان اعم از نظم و نثر است که ذکر جزئیات آن ضرورت ندارد. (18)
اندیشه های اجتماعی بیرونی
بیرونی موارد متعددی از تحقیق ماللهند به مناسبتهای مختلف برخی از دیدگاههای خود را بیان می کند. چنانکه خود او یادآور شده است وی در این کتاب به نقل و حکایت می پردازد و تنها در موارد خاصی که ضرورت داشته باشد دیدگاه خود را به عنوان نقد یا توضیح، بر آن می افزاید. از این رو، نباید از چنین کتابی شرح و بیان کامل و جامع دیدگاههای وی را انتظار داشت. در اینجا به برخی از این دیدگاهها اشاره می شود.الف) راز تفاوت باورهای عامه مردم با خواص و دانشمندان. ابوریحان معتقد است که در هر جامعه ای اعتقادات توده مردم با معتقدات دانشمندان متفاوت است و راز آن را به این صورت بیان می کند: باورهای عوام و خواص هر جامعه تنها به این سبب متفاوت است که طبیعت خواص شیفته امور عقلی است و آهنگ پژوهش در بنیان و ریشه های امور را دارد و طبیعت عوام در مرز محسوسات متوقف شده به امور فرعی قناعت می کند و تمایل به دقت ندارد، بویژه در موضوعاتی که آراء گوناگونی در موردشان مطرح بوده و گرایش مورد اتفاقی در کار نیست. (19)
ب) منشأ و آغاز بت پرستی. تحلیل بیرونی در این مسأله بر آنچه در موضوع پیشین مطرح شد استوار است، ولی شیفتگی عامه مردم نسبت به محسوسات را عامل روی آوردن به مجسم ساختن امور غیر مادی در قالبهای مادی دانسته و بت پرستی را نمونه ای از این اصل و قانون کلی می داند. وی در فصل یازدهم از تحقیق ماللهند چنین می نویسد:
معلوم است که طبیعت عامی، شیفته امور محسوس است و از درک امور عقلی که جز دانشمندان – که در هر زمان و مکانی اندکند – آن را درک نمی کنند گریزان است. به سبب آنکه عامی به قالب و شکل و تجسم مادی امور اطمینان و آرامش می یابد، بسیاری از پیروان ملل مختلف به عکس و ترسیم در کتابها و مجسمه و پیکره روی آورده اند، مانند یهود و نصاری و مانویها. شاهد آنچه گفتیم این است که اگر عکس پیامبر – صلی الله علیه و آله – یا مکه و یا کعبه را به یک نفر عامی یا زنی، نشان دهی در اثر خوشحالی و سرور انگیزه ی بوسیدن، صورت به خاک نهادن و به خاک افتادن را به گونه ای در ایشان می یابی که گویا صاحب عکس را دیده و با این کارها مناسک حج و عمره را انجام داده است. آنچه که انگیزه ساختن بتها به نام شخصیتهای بزرگ یعنی پامبران، دانشمندان و ملائکه است همین امر است تا در نبود یا پس از مرگ ایشان، یادآور آنان باش و آثار بزرگداشت ایشان را در دلها پس از فوت آنان به جای گذارد. این جریان در اثر گذشت زمان طولانی، علل و انگیزه هایش فراموش شد و یک رسم و سنت اجتماعی شد. (20)
ج) وابستگی رشد علم به فرهنگ جامعه و پایگاه اجتماعی دانشمندان. بیرونی در این باره ضمن اشاره به کثرت علوم و افزایش طبیعی و پیوسته آن، این نکته را خاطر نشان می سازد که نشانه رشد علم، تمایل و رغبت مردم به علم و بزرگداشت دانش و دانشمندان است. اگر در جامعه ای مردم برای دانش و دانشمندان ارج و مقام لازم را قائل شوند و به بزرگداشت دانش و دانشمندان بپردازد و خود تمایل نسبت به آن نشان دهند، دانش در آن جامعه رشد خواهد کرد و چنین فرهنگی زمینه های لازم برای رشد علمی را فراهم می سازد. در این زمینه به اعتقاد بیرونی بیشترین نقش را رهبران سیاسی به عهده دارند زیرا تمایل و رغبت ایشان و ارج نهادن و بزرگداشت آنان، دانشمندان و علاقه مندان به علم را از اشتغال ذهنی به ضروریات زندگی آسوده خاطر می سازد و دیگران را به ستایش و خشنودی نسبت به علم و عالم بر می انگیزد و این امر سبب اقبال جامعه به علم و نشاط دانشمندان و رشد و گسترش دانش می گردد، زیرا دلها بر دوستی این امور و نفرت نسبت به ضد آن سرشته شده است. (21) بیرونی در این بیان به دو عامل اساسی پایگاه اجتماعی و تأمین اقتصادی تکیه دارد و نقش رهبران سیاسی و نظام حکومتی را – در جوامع معاصر خویش- در این دو بعد مهم می شمارد. چه آنکه در چنان جوامعی هم بزرگداشت رهبران نسبت به دانش و دانشمندان موجب پیدایش پایگاه اجتماعی دانشمندان می شود که بیرونی از آن با عبارت «اقبال جامعه به علم و دانشمند» یاد می کند و هم دانشمندان را از نظر اقتصادی تأمین کرده و ایشان را نسبت به مایحتاج زندگی دلمشغول نمی سازد که بیرونی با جمله «علاقه مندان به علم را از اشتغال ذهنی به ضروریات زندگی آسوده خاطر می سازد» به آن اشاره کرده است. این دو امر چه بسا در جوامعی دیگر وابسته به نظام حکومتی نباشد و برای مثال از دین یا سنتهای اجتماعی یک جامعه نشأت گیرد.
د) کارکرد مقررات کیفری در اداره جامعه و جلوگیری از فساد. بیرونی در آغاز فصل هفتاد و یکم که به بیان مقررات کیفری جامعه هند اختصاص یافته است می نویسد: جامعه هند در این باب همانند مسیحیان هستند که اساس مجازات را بر خیر و دست برداشتن از شر بنیان کرده اند (22)، یعنی جامه زیرین دادن به کسی که جامه رویین را به زور گرفته است. قرار دادن گونه چپ در اختیار کسی که به گونه راستت سیلی زده و دعا کردن و بر دشمن درود فرستادن، سپس می نویسد: به جان خودم سوگند که این سیره و شیوه عملی ستوده و پسندیده ای است ولی همه مردم دنیا فیلسوف نیستند [تا اینگونه عمل کنند بلکه] بیشتر آنان نادانهای گمراهی هستند که جز شمشیر و تازیانه آنان را درست و اصلاح نمی کند ... پس جز با تازیانه و شمشیر، سیاست و اداره جامعه صورت نمی گیرد. (23) سپس به ذکر شواهدی در این زمینه می پردازد و در ادامه مقررات کیفری مردم هند را بیان می کند.
و) رهبری سیاسی ایده آل و نهادی شدن آن. بیرونی در فصل هفتم تحقیق ماللهند که از طبقات اجتماعی جامعه هند سخن می گوید، به عنوان مقدمه به شرایط رهبری سیاسی ایده آل برای جامعه و نهادی شدن آن می پردازد. وی معتقد است رهبری جامعه اگر ذاتاً شیفته علاقه مند به سیاست باشد، و در اثر فضل و توان جسمانی شایسته رهبری باشد، و در رأی و اراده استوار باشد و بر مردمی حکومت کند که نسبت به حکومت پدران این حاکم نظر مساعدی داشته باشند رهبری و حاکمیت وی در نزد مردم چونان کوههای استوار استقرار می یابد و چنین رهبری در نسلهای بعدی و در طول زمان مطاع باقی خواهد ماند و اگر در کنار آن متکی به قدرت دینی نیز باشد رهبری کمال خواهد یافت و هدفی فراتر از آن، وجود نخواهد داشت. (24)
الآثار الباقیه عن القرون الخالیه
بیرونی در مقدمه کتاب درباره انگیزه نگارش آن می نویسد: برخی از فاضلان از من خواستند تا در باب تاریخهایی که ملتها به کار می برند و اختلافی که در اصول - مبادی آن تاریخها- و در فروع - ماهها و سالهای - آنهاست و انگیزه صاحبان آن تاریخها برای وضع یا انتخاب آنها و نیز درباره اعیاد مشهور و روزهایی که هر یک از ملتها برای مناسبتهای ویژه یا اعمال خاصی در نظر گرفته اند و سایر اموری که مبنای رفتارهای ویژه هر ملتی است؛ کتابی با روشنترین بیان تألیف کنم که خواننده به خوبی آن را دریابد و از رجوع به کتابهای متفرقه و پرس و جوی از صاحبان آن کتابها بی نیاز گردد. (25)وی در ادامه می گوید: انجام چنین کاری آسان نبود و اثبات این حقایق تاریخی به گونه ای که شبهه ای در آن بجای نماند و به صورت یقینی به اثبات رسد دشواریاب بود،(26) آنگاه می گوید: نزدیکترین راهی که ما را به این هدف می رساند شناخت اخبار ملتهای گذشته است، زیرا بیشتر این اخبار آداب و رسوم و قوانین و مقررات به جای مانده از ایشان است. (27) وی در ادامه نکات ارزنده ای در باب اصول و قواعدِ روش بررسی موضوعهای تاریخی ذکر می کند که خود نیز در این کتاب بر اساس آن به تحقیق پرداخته است. این نکات را در امور زیر می توان خلاصه کرد.
1.پیراستن خود از آنچه مانع دیدار حقیقت می شود نظیر عادتهایی که به آن خو گرفته ایم، تعصّب، جانبداری از یکدیگر، پیروی از خواستهای نفسانی، ریاست طلبی و مانند آن؛
2. درباره گزاره های تاریخی با استدلال عقلی صرف و قیاس آنها به امور حسی مشاهده شده نمی توان داوری کرد؛
3. تنها راه مقتضی که در شناخت وقایع تاریخی دارای اعتبار و روایی است رجوع به آراء صاحب نظران و پیروان کتابها و رهبران فرقه های مذهبی و ملی است که این آداب و رسوم و مقررات را به کار می برند؛
4. باید توجه داشت که مطالب نادرستی که در مجموعه گزاره های تاریخی وارد شده است به گونه ای نیست که به آسانی بتوان آن را شناخت و اخبار واقعی را از آنها پیراست، زیرا همه ی آنها از امور محال نیست که به زودی بطلان آن روشن شود؛
5. اخباری که امکان دارد واقع شوند تا زمانی که گواهی بر بطلان آنها یافت نشود چونان اخبار درست در نظر گرفته می شود و شگفتی آن نباید دلیل نادرستی آن پنداشته شود، زیرا در جریانات طبیعی اموری مشاهده شده و می شود که اگر از دورانهای بسیار دور نقل می شد قاطعانه حکم به محال بودن آن می کردیم.
6. گزینش در این زمینه امری اجتناب ناپذیر است، زیرا عمر یک انسان حتی برای بررسی ژرف و دقیق یک امت هم کفایت نمی کند، چه رسد به بررسی و شناخت ادیان بسیار که این امری غیرممکن است.
7. حال که ناچار از گزینش هستیم، لازم است به ترتیب، اخباری را که نزدیکتر و مشهورتر است انتخاب کنیم، آنها را به طریقی که گفتیم به دست آوریم و به تنقیح و تصحیح آنها بپردازیم و آنچه را که تصحیح آن در توان ما نیست به همان صورت رها کنیم تا کار ما الگویی برای طالبان حقیقت و دوستداران معرفت، در بررسی موارد دیگر باشد و راهنمای آنان برای دست یافتن به آنچه ما بدان نرسیده ایم شود.
بیرونی در این میان به دشواری پیمودن این روش و اینکه تا آن حد دیریاب است که گویا دست نایافتنی است تأکید دارد و یادآور می شود که در هر حال راهی جز این روش، برای وصول به حقایق تاریخی وجود ندارد هر چند تلاش فراوان کرده و رنج بسیار را تحمل کنیم. (28)
نخستین کتاب گاه شناسی (29)
آثار الباقیه را می توان نخستین کتاب گاه شناسی در تاریخ علم دانست. هر چند قبل از آن به صورت پراکنده، تحقیقات شایان توجهی در تاریخ، نجوم و مذهب وجود داشته است، ولی جمع آوری آن در یک مجموعه هماهنگ و وحدت یافته که بتواند نویددهنده یک علم جدید باشد به دست توانای بیرونی انجام گرفت. گاه شناسی در علم تاریخ و در نتیجه در جامعه شناسی که از داده های تاریخی سود می جوید تأثیر فراوان دارد و کمال و درستی تبیینهای جامعه شناختی بویژه در مورد جوامع گذشته تا حد زیادی مرهون و وابسته به تحقیقات گاه شناختی است.دانشمندان معتقدند که نمی توان یک علم تاریخ کامل بدون گاه شناسی دقیق داشت. برخی نیز تا بدان حد برای گاه شناسی ارزش علمی قائلند که در طبقه بندی علوم، از جای دادن علم تاریخ - در پرتو تحقیقات گاه شناسی - در خانواده علوم دقیقه سخن به میان آورده اند. (30)
گاه شناسی در صدد است با استفاده از دستاوردهای کیهان شناسی، زمین شناسی و باستانشناسی، تاریخ دقیق حوادث و وقایع تاریخی را تعیین کند. (31) این رشته علمی وسیله ی خوبی برای یافتن حلقه های مفقوده تاریخ ملتهای جهان و نیز ارزیابی صحت و سقم داده های علم تاریخ است. همچنین می تواند بخشهایی از تاریخ را به وسیله بخشهای دیگر آن، استخراج یا تصحیح کند. ابوریحان در آثار الباقیه دقیقاً همین روش را به کار گرفته و با موفقیت به پایان رسانده است. دستاوردهای ابوریحان در این کتاب از نظر گزارش تاریخی به دلیل کاربرد روش گاه شناسی و نیز در اختیار داشتن منابعی که اکنون در دست نیست نیز اهمیت فراوان دارد. نویسندگان دایره المعارف 32 جلدی فرانسه در بخش یهود می گویند ما این اطلاعات دقیق را مدیون بیرونی هستیم. (32)
در این نوشتار به گزارشی اجمالی از کتاب بسنده می کنیم و خوانندگان را به مطالعه کتاب برای آشنایی بیشتر و بهره وری از دستاوردهای گاه شناسی بیرونی ارجاع می دهیم.
نگاهی به محورهای اساسی
کتاب
آثار الباقیه با برخی مسائل ریشه ای که از مبادی یا مبانی گاه شناسی است شروع می شود و سپس به موضوعات درون رشته ای آن می پردازد. تعریف «شب» و «روز» از دیدگاه اعراب، رومیان و ایرانیان، مبدأ شب و روز نجومی، تفاوت دیدگاه برخی از فقها، با تعریف مورد اتفاق همه ملتها در مورد شب و روز، نقد و بررسی دلایل فقهای یاد شده، تعریف ماه و سال، اقسام کبیسه در ماههای شمسی، حقیقت تاریخ و اختلاف ملتها درباره آن، دیدگاه ایرانیان، یهود و نصاری در مقدار عمر جهان، که در سه فصل اول کتاب آمده است می توانند از مسائل مبنایی و از مبادی گاه شناسی به شمار آیند و موضوعاتی که در فصول دیگر کتاب مطرح شده اند موضوعات درون رشته ای آن را تشکیل می دهند. ابوریحان در این کتاب گهگاه به نقد و بررسی و احیاناً استدلال بر مقصود خویش نیز می پردازد و از آن به عنوان تکمیل کننده ی مباحث گاه شناسی سود می جوید؛ مانند بررسی تورات و انجیل و بیان تحریف آنها، و بشارت به آمدن پیامبر اسلام (ص) در تورات و انجیل، استدلال بر حدوث جهان و نقد ادله برخی از فقها در تعریف و تعیین مرزهای شب و روز. محورهای اصلی فصلهای دیگر کتاب را در امور زیر می توان خلاصه کرد.1.کتابهای مذهبی مقدس، آسمانی و غیر آسمانی؛
2. انواع تاریخهای مشهور جهان نظیر هجری، میلادی، رومی و تاریخهای غیرمشهور نظیر تاریخ ایرانیان عهد زردشت، حمیری ها، ایرانیان دوره ساسانی؛
3. حوادث و شخصیتهای مهم تاریخ جهان مثل طوفان نوح، سرگذشت بنی اسرائیل، بخت نصر، اسکندر ذی القرنین و جز اینها؛
4. جشنها و اعیاد ملتهای مختلف مانند پارسیان، سغدیان، اهل خوارزم، رومیان، یهودیان و ترسایان، مجوس و جز اینها؛
5. ایام ویژه و مناسبتها از قبیل عاشورا، غدیر، حلف الفصول، یوم الفجار؛
6. سالها و ماههایی که ملتهای مختلف به کار می برند؛
7. تاریخ هر یک از دینها و نیز ادیان مهم جهان؛
8. چگونگی استخراج برخی از تاریخ به وسیله برخی دیگر از آن.
بیرونی گاه فصل خاصی را به شخصیتها و جریانات بسیار مهم تاریخ جهان اختصاص می دهد نظیر فصل چهارم که اختصاص دارد به شخصیت ذی القرنین و آراء مختلفی که درباره آن مطرح است و فصل هشتم که ویژه مدعیان نبوت و گرویدگان به ایشان است. (33)
همچنین کتاب مشتمل بر جدولهای متعددی درباره زندگی، حکومت و اسامی شخصیتهای اجتماعی - تاریخی است نظیر جدول زندگانی و کارهای پیامبر گرامی اسلام (ص)، جدول حاکمان بنی اسرائیل از زمان خروج یهود از مصر تا بنای بیت المقدس، جدول پادشاهی پادشاهان معد که در حمیره سکونت داشتند و اسامی پادشاهان قسطنطنیه، پیشدادیان، روم و فراعنه مصر.
پی نوشت ها :
1-دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه. همچنین الشجات، علی احمد؛ ابوالریحان البیرونی؛ ص 228-231.
2-قربانی، ابوالقاسم؛ بیرونی نامه؛ ص 12.
3- ابوالریحان البیرونی؛ ص 228.
4- لغتنامه دهخدا.
5- D.j. Boilot
6- بیرونی نامه؛ ص 20.
7- برخی پنداشته اند که بیرونی به هیچ وجه با مسائل فلسفی آشنائی نداشته است و برخی دیگر تصور کرده اند که وی بر بوعلی هم در مسائل فلسفی تفوّق داشته است. این دو قضاوت هیچیک بیانگر شخصیت واقعی ابوریحان نیست. او در مسائل فلسفی به طور مستقیم و کامل وارد نشده است و به همین دلیل قابل مقایسه با بوعلی نیست و این موضوع از عظمت علمی او نمی کاهد (ر.ک.: مطهری، مرتضی؛ مقالات فلسفی؛ ج1، ص 95-104).
8- برخی نیز گفته اند ابوریحان در دو امر با بوعلی فرق داشت: نخست آنکه بر خلاف بوعلی که می گفت هر چه را شنیدی ممکن بدان تا دلیلی بر بطلان آن اقامه شود وی تا سند قاطعی برای مطلبی نداشت آن را نمی گفت و به قلم نمی آورد. دوم آنکه به مواریث گذشتگان و قدمای یونانی چندان اهمیت و اعتبار نمی داد و آن را دربست و بی چون و چرا نمی پذیرفت ولی این دو فرق خالی از مناقشه نیست مقصود بوعلی از جمله منسوب به وی «حکما قرع سمعک فذره فی بقعه الامکان مالم یزدک قاطع البرهان» آن نیست که در مقام تحقیق بدون آنکه دلیلی بر مطلبی اقامه شود آن را باید پذیرفت یا به عنوان امر مسلمی نقل کرد و نوشت چنانکه بوعلی بر این رویه و عقیده نبود که آراء یونانیان و گذشتگان را بدون چون و چرا باید پذیرفت بلکه خود نیز در موارد متعددی آنها را نقد کرده و یا نوآوریهائی داشته است.
9- کتاب تاریخ الهند که برخی پنداشته اند اثر دیگری از بیرونی است در واقع همان تحقیق ماللهند است که برخی از نویسندگان با تعبیر تاریخ الهند از آن یاد کرده اند و شاید مقصودشان توضیح محتوای کتاب – نه نام کتاب – بوده است. فصل اوّل کتاب الجماهیر نیز در این زمینه، شایان توجه است وی در این فصل از برخی مباحث انسان شناختی و نیز جامعه شناختی مانند منشأ زندگی اجتماعی، مدنیت، پیدایش صنایع و مشاغل، رهبری و شرایط آن سخن گفته است (ر.ک.: بیرونی، ابوریحان؛ الجماهیر فی معرفه الجواهر؛ ص 2-30).
10- چنانکه اشاره شد، بیرونی در «برتری خبر بر مشاهده و نوشته بر خبر» صرفاً گستردگی دامنه آن را در نظر دارد. این امر با اهمیت فراوانی که وی برای مشاهده بویژه مشاهده مشارکتی در روش تحقیق خود قائل است، منافات ندارد.
11- همان؛ ص 3-5.
12- پیتر ال. برگر معتقد است دانشمند علوم اجتماعی باید همانند یک جاسوس خوب عمل کند و جاسوس خوب آن کسی است که واقعیتها را آن طور که هست نه آنگونه که مقامات مافوقش می پسندند گزارش کند؛ زیرا در غیر این صورت گزارشهایش برای هیچ کس مفید و سودمند نخواهد بود.
Berger, P.L.; Pyramid of Sacrifice; c.16.
13- ر.ک.: تحقیق ماللهند؛ ص 4-5، 13، 18، 19 و 20.
در این زمینه فراگرفتن زبان سانسکریت، ترجمه ی برخی متون هندی قبل از نوشتن تحقیق ماللهند و زیستن در جامعه ی هند و ارتباط بسیار نزدیک با مردم و نیز دانشمندان هند در زمانی نسبتاً طولانی قابل توجه است.
14- هر چند در تعیین مرز دقیق این سه رشته علمی بین دانشمندان اختلاف نظر وجود دارد و دیدگاههای مختلفی مطرح است. ولی بر اساس یک دیدگاه می توان گفت مردم نگاری به توصیف فرهنگ و تمدن یک جامعه می پردازد. مردم شناسی به طبقه بندی و تحلیل و تبیین آن توجه دارد و انسان شناسی به تعمیم آن تبیینها به سایر جوامع می پردازد.
15- ر.ک.: خشاب، احمد؛ التفکیر الاجتماعی؛ ص 229 و 230.
16- تحقیق ماللهند؛ ص 76-78.
17- شایان ذکر است که خصوصیات یک محقق مردم شناس یا دین شناس به طور کامل، در بیرونی وجود داشته است. به عنوان مثال، یواخیم واخ دین شناس معروف آلمانی چهار شرط برای محقق دین شناس به شرح زیر ذکر کرده است: الف) دانستن زبان آن مردم؛ ب) وجود زمینه عاطفی مساعد؛ ج) داشتن شوق و اراده برای پی بردن به چگونگی حیات روحی و دینی آن مردم، نه صرف کنجکاوی یا قصد غلبه در بحث و جدل؛ د) داشتن تجربه دینی. این شرایط به طور کامل در بیرونی وجود داشته است؛ چنانکه همزیستی با مردم و مشاهده مشارکتی، آگاهی از فرهنگ و آداب و رسوم آنان، اطلاع از تمدنها و فرهنگهای دیگر، شناخت دقیق زبان آن مردم از جمله شرایط یک پژوهشگر مردم شناس است که بیرونی از آن برخوردار بوده است (ر.ک.: یادنامه بیرونی؛ ص 132).
18- ر.ک.: التفکیر الاجتماعی، ص 233 و 234.
19- تحقیق ماللهند؛ ص 20.
20- تحقیق ماللهند؛ ص 84. می توان بر اساس این بینش، در بررسی جوامع دیدگاهی این چنین داشت که در جوامعی شرک پدید می آید، گسترش می یابد و رشد می کند که رشد عقلانی آن رو به افول است.
21- همان؛ ص 117 و 118.
22- مقصود «بیرونی» از «خیر» «احسان» در برابر «عدل» است.
23- تحقیق ماللهند؛ ص 474.
24- همان؛ ص 75. بیرونی این مطلب را در الجماهیر، ص 7، 8، 24 و 25 نیز مطرح کرده است.
25- بیرونی، ابوریحان؛ الآثار الباقیه عن القرون الخالیه؛ ص 4.
26- همانجا.
27- همانجا.
28- همانجا.
29- chronology
30- Cf.: Encyclopedia Americana, 1963.
31. کاربرد گاه شناسی در ستاره شناسی، زمین شناسی، دیرینه شناسی و شاخه گاه شناسی زمین موضوع دیگری است که ارتباط متقابل گاه شناسی با علوم یاد شده را نشان می دهد.
Cf: Encyclopedia Britanica: 1974.
32- داناسرشت، اکبر؛ مقدمه ترجمه الآثار الباقیه.
33- چگونگی شیرین کردن آب شور، سخنی در حقیقت نور، بیان حدود آبادی زمین، علت کاهش و افزایش آب رودها، چشمه ها و کاریزها، بحثی درباره بادها و اختلاف جهات آنها، جدولهایی درباره ی احوال منزلهای ماه، سخنی در اسطرلاب، مسأله تسطیح کره بر سطح مستوی و ترسیم نقشه جغرافیایی برخی مسائل دیگری است که در این کتاب بررسی می شود. وی در پایان کتاب به بیان تسطیح کره بر سطح مستوی به طریقه استوانی می پردازد و آن را از ابداعات خویش می شمارد.
