نویسنده: محمد کاوه
تعریف و بیان موضوع:
مهاجرت، شکلی از حرکت جغرافیایی یا تحرک مکانی است که بین دو واحد جغرافیایی صورت می گیرد. این حرکت جغرافیایی، تغییر اقامتگاه از مبدأ یا محل حرکت به مقصد یا محل ورود می باشد (مرتضوی تبریزی، 1383: 19). . از نظر رولان پرسا(ROLAN PERSSAT-1985). نیز مهاجرت به معنای حرکات افراد یا گروه هاست که تغییر دائمی یا طولانی محل اقامت معمولی فرد را به دنبال دارد(زارع، 1384: 170). بنابراین می توان گفت: «کوچ کردن یا جا به جا شدن از شهری به شهر دیگر یا از محیط روستا به محیط شهر یا از کشوری به کشور دیگر که برای اشتغال به کار یا کسب درآمد بیشتر و استفاده از امکانات رفاهی انجام شود»مهاجرت گفته می شود (نجفی توانا: 1385: 136). از نظر زمانی، با آغاز سده بیستم، جامعه شناسان رابطه انحرافات اجتماعی با شهرنشینی را مورد توجه قرار داده و به بررسی بزهکاری و جرم در کلان شهرها پرداخته اند. آنان دریافتند که پدیده هایی نظیر؛ انبوه جمعیت، فشار ترافیک، کاهش کنترل های اجتماعی غیر رسمی به علت تضعیف روابط همسایگی، خانوادگی و خویشاوندی، نرخ بالای مهاجرت، حاشیه نشینی، تقابل سنت و تجدد در جهت کم رنگ شدن سنن، بی هویتی و رفتار جمعی از نوع انبوه خلق، گُم نامی، بلاتکلیفی، غیر قابل پیش بینی بودن رویدادها و از بین رفتن قید و بندهای غیر رسمی کنترل اجتماعی که از ویژگی های ذاتی توسعه شهرنشینی و یک توده وسیع جمعیت در کلان شهرهاست، زمینه ساز انحرافات اجتماعی است(احمدی، 1384: 179). شاید بتوان اصلی ترین عامل افزایش بی رویه جمعیت را مهاجرت دانست که امروزه یکی از مسائل مورد علاقه پژوهش گران علوم اجتماعی و اقتصاد، از زوایای مختلف می باشد و در این راه از ابزارهای بسیار متنوعی از انواع نمودارها و شاخص های توصیفی تا مدل های پیچیده ریاضی استفاده می کنند. در این میان، مهاجرت داخلی سهم عمده ای از این مطالعات را به خود اختصاص می دهد که هدف عمده آن، درک هر چه بیشتر خصوصیات مهاجران، ویژگی های مسیرهای مهاجرت و عوامل مؤثر بر شدت و ضعف جریان مهاجرت در هر یک از این مسیرها می باشد. هم چنین بررسی تغییرات این ویژگی ها و عوامل در طول زمان از دیگر نکات حائز اهمیت در این خصوص می باشد (حاج حسینی، 1385: 36). در ایران، به ویژه پس از اصلاحات ارضی و رها شدن بسیاری از زارعان از زمین های اربابی، به دلیل نداشتن زمین و یا کوچک بودن اندازه زمین آنها، سیل مهاجرت به شهرها افزایش یافت. اقدامات بعدی نظیر ایجاد صنایع مونتاژ و کارخانه های تولیدی در اطراف شهرهای بزرگ نیز روند مهاجرت از روستاهها به شهرها را تسریع بخشید و میل به تحصیل و بهره گیری از امکانات فضای شهری از جمله زمینه های بعدی افزایش مهاجران شد(ایران محبوب، 1382: 117). از طرفی، هم زمان با افزایش درجه صنعتی شدن، گسترش ارتباطات بین المللی، گسترش فرهنگ شهرنشینی و افزایش مهاجرت از روستاها به شهرها، خرده فرهنگ های جوانان به وجود آمد که عمدتاً خصلت وارداتی و تقلیدی از کشورهای غربی داشت. به عنوان مثال: در دهه 1350 ایران شاهد رشد وگسترش خرده فرهنگ «هیپیسم» در داخل کشور بود و جوانان ایرانی با ظاهری ژنده و تبلیغ صلح و عشق، به تقلید از رفتار هم نوعان خود در کشور های غربی روی آوردند. موج اول خرده فرهنگ «پانکیسم» نیز در اواخر دهه 1350 به ایران آمد و موج دوم آن بعد از سپری شدن سال های جنگ، در بین جوانان رواج یافت. اما پس از مدتی مفهوم «پانک» جای خود را به «هوی متال» و «رپ» داد که هنوز هم هویت خرده فرهنگی خود را بر اساس همین گونه های موسیقی تعریف می کنند. رفته رفته مردم شاهد یک گذار در زمینه فعالیت های خرده فرهنگی در میان جوانان ایرانی از تعلق به خرده فرهنگ های دارای مارک و علامت خاص مثل: هیپی، پانک، هوی متال و رپ به سمت هویت های خرده فرهنگی بدون نام و نشان شدند. به این معنا که سبک های زندگی متنوع و متفاوتی رواج یافت که اغلب آن را فعالیتهای خرده فرهنگی مستمر و دائمی تشکیل می دهد که اعضای خرده فرهنگ های مختلف را دور هم گرد آورده است(شهابی و همکاران، 1387: 93). در سال های اخیر نیز مهاجرت بیش از سه میلیون افغانی و تعداد زیادی مهاجر عراقی، خود زمینه ساز مشکلات جدیدی شده است و نقش تعداد قابل توجهی از مهاجران به خصوص افغان ها در ارتکاب جرایمی مانند: سرقت، قتل و قاچاق مواد مخدر، تجاوز به عنف و غیره موجب شد تا نوعی احساس عدم امنیت در مردم به وجود بیاید (نجفی توانا، 1385: 138).انواع مهاجرت:
مهاجرت ها از لحاظ مدت زمانی به مهاجرتهای موقت و دائم، و از نظر جهت مهاجرت به مهاجرتهای داخلی و بین المللی تقسیم می شوند. مهاجرت های داخلی نیز دارای انواع مختلف: مهاجرت های روستا به روستا، شهر به روستا و شهر به شهر می باشد. (مرتضوی تبریزی، 1383: 19).عوامل مؤثر در مهاجرت:
مهاجرت در طول تاریخ به علل مختلفی صورت گرفته است. زمانی تغییرات آب و هوا، جست و جوی معیشت جدید و زمانی دیگر ماجراجویی ها و سلطه گری های قبایل عامل اصلی مهاجرت بوده است. بیکاری پنهان، شرایط نامساعد اقتصادی و اجتماعی، محدودیت زمین، عدم دسترسی به مشاغل معتبر، متکی بودن بر کشاورزی، سیاست های توزیع ناعادلانه و سرمایه گذاری های منطقه ای، تمرکز زمین در دست عده ای محدود، تمرکز مردم در فعالیت های غیر کشاورزی و پایین بودن کیفیت فعالیت های روستاییان، ناهماهنگی ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و روانی، اختلافات قومی، قبیله ای و خانوادگی، عدم امنیت اجتماعی در مناطق روستایی، دسترسی بهتر به امکانات بهداشتی و درمانی در شهرها، تمرکز فعالیت های فرهنگی در شهرها، حضور دانش فنی و فن آوریهای کارآ در شهرها، حضور سرمایه های خارجی و تأثیر آن روی عوامل جذب کننده، حاکمیت ارزشهای اجتماعی نوین و آزادی های نسبی در شهرها نیز از عوامل دیگری به شمار می آیند که موجب مهاجرت روستاییان از روستاها به شهرها می شود(سیف اللهی، 1381: 239-241). از طرفی، توسعه یافتگی در کشورهای جهان سوم باعث ایجاد پیچیدگی های زیادی در رابطه میان تحصیلات و مهاجرت شده است، زیرا اگر توسعه صنعتی شهری به تنهایی به اجرا درآید باعث ایجاد احساس نابرابری و محرومیت نسبی می شود. همین احساس، افرادی که خواهان بهره برداری از امکانات توسعه یافته و پیشرفت هستند را مستعد مهاجرت به مراکز صنعتی می کند و در این میان کسانی که تحصیل کرده تر هستند در خود توان یافتن شغل مناسب و درآمد بالاتر را می بینند و انگیزه قوی تری برای مهاجرت پیدا خواهند کرد(رضوی و عطاء الهی، 1386: 136). هم چنین، تجربه اقامت در یک محیط می تواند از عوامل مؤثر بر تمایل مهاجرت به آن محیط باشد (قاسمی اردهانی، 1388: 70). برخی نیز معتقدند که مهاجرت روستاییان به شهرها و هم چنین مهاجرت نخبگان و طبقات متوسط جامعه به کشورهای دیگر، هر چند در جهت بهبود وضعیت زندگی است، اما در عمل در پی کاهش احساس تعلق اجتماعی اتفاق می افتد(ناطق پور، 1386: 159و 160). افزون بر این، مهاجرت را می توان ناشی از نیاز انسان دانست. این نیاز می تواند طیف وسیعی از خواسته ها را در برگیرد. از خواسته های مادی گرفته تا امنیت، اعتماد، آرامش، احترام و یا نیاز به پرستیژ(خبیری، 1381: 16). در این میان، جوانان به دلیل ویژگی های روانی و اجتماعی خود، مستعدتر از سایر افراد برای مهاجرت می باشند. سرشماری سال 1385 نشان داد که حدود 38 درصد جمعیت مهاجران به تهران در دو گروه سنی 20تا 24 سال و 25 تا 29 سال بوده اند که یکی از انگیزه های اصلی آنان، کسب تحصیلات، به خصوص تحصیلات عالی بوده است(قاسمی اردهانی، 1388: 70).آثار و پی آمدهای مهاجرت روستاییان و افزایش جمعیت شهرها:
مقوله مهاجرت به کلان شهرها، به یکی از بحران های موجود و تأثیرگذار در امنیت اجتماعی و اقتصادی کشورها مبدل شده است. هر ساله میزان جمعیت و سهم آنان در بروز ناامنی ها که برگرفته از فاصله نامتناسب و ناهمگون توسعه اقتصادی، فرهنگی، علمی، آموزشی و رفاهی میان شهرهای بزرگ با شهرهای کوچک و به دور از مراکز قدرت و ثروت می باشد، رو به فزونی است. این جمعیت که عمدتاً به خاطر ناچاری و انواع محرومیت به سمت شهرهای بزرگ مهاجرت می کنند، به زندگی در حاشیه و اکناف شهرهای بزرگ روی می آورند و در این رهگذر با آثار مفرط خستگی ناشی از دوری زادگاه و قوم خویش و محرومیت های سنگین، نظاره گر وضعیت های سطوح زندگی با شهرنشینان شده و سهم خود را در تحقق انتظارات، ناچیز و آمالشان را دست نیافتنی می بینند و این سبب می شود تا مکانیسم فکرشان مختل و روانشان ناآرام و مستعد گرایش به بزهکاری شود(خلعت بری، 1386، 9). در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، رشد سریع جمعیت و تمرکز فعالیت های اقتصادی در شهرهای بزرگ منجر به مهاجرت گروهی و گسترده به شهرها شده به نحوی که حکومت ها قادر به جلوگیری یا حتی کند کردن روند آن نیستند. دشواری های شهرنشینی از نظر آسیب شناسی اجتماعی چه در کشورهای در حال توسعه و چه در کشورهای توسعه یافته طبقه بندی خاص خود را دارد. به همان اندازه که در کشورهای در حال توسعه مسایلی مانند: از هم گسیختگی روابط اجتماعی، ناسالم بودن فعالیت های اقتصادی، عدم تعادل و توزیع درآمدها، فقدان امکانات رفاهی برای اکثر مردم و عدم تأمین اجتماعی و مخاطرات روانی متعدد وجود دارد؛ در کشورهای پیشرفته و صنعتی هم ورود ماشین، تکنولوژی و روابط ناشی از آن، مسایل خاص خود را به وجود آورده است. به طور مثال، در شهرهای بزرگ به دلیل افزایش زیاد از حد جمعیت، میزان فشارهای جسمی و روانی مثل: هیجان، آشفتگی، نگرانی، ترس، تشویش و اضطراب، ضعف، بی حالی، خواب آلودگی، نگرانی، عدم تعادل جسمی و روانی و بی میلی نسبت به کار و فعالیت در بین شهر نشینان رو به افزایش است؛ به طوری که اغلب شهروندان به کشمکش و فشارهای روانی تهدید می شوند. هم چنین با افزایش جمعیت و سرازیر شدن سیل مهاجران به حاشیه کلان شهرها، تعارضات فرهنگی- اجتماعی به وجود آمده و تبعات این دوره گذار مثل: فقر فرهنگی و بهداشتی زمینه ساز اصلی گرایش به مواد مخدر می شود(یگانه، 1387، 11). روستاییانی که به فرهنگ و زندگی ساده خود پشت پا زده و به نقاط شهری روی می آورند، به خاطر نامتجانس بودن با شیوه زندگی شهری، هویت خود را کم و بیش از دست می دهند و در محیط های نامأنوس شهری مرتکب جرم می شوند. این مهاجران که بدون برنامه ریزی قبلی به شهرها هجوم می آورند، با بیکاری نامحدود مواجه شده و ناچار به کارهای غیر قانونی و ضداجتماعی هم چون: خرید و فروش مواد مخدر، واسطه گری، دلالی و امثال آن تن می دهند و در نتیجه موجب اشاعه اعتیاد و توزیع مواد مخدر می شوند(ستوده، 1386: 65-62). بررسی تحول جرایم در دنیا به ویژه در کشورهای صنعتی و پیشرفته اروپایی و آمریکایی نیز این حقیقت را آشکار می سازد که میزان مداخله مهاجران در پدیده بزهکاری بسیار قوی تر و خطرناک تر از مجرمان محلی است(نجفی توانا، 1385: 139). به طور مثال، در یک بررسی به عمل آمده مشخص شد که 56/3 درصد از مجرمان زندان های امریکا را مهاجران چینی و یا آمریکای لاتین تشکیل می دهند و 33 درصد از زندانیان سیاسی و مجرمان از پناهندگان و یا مهاجران کشورهای خاورمیانه و عرب هستند. هم چنین در سوئد، از هر 100 نفر زندانی در استکهلم 57 نفرشان مهاجران قانونی و غیر قانونی هستند. در فنلاند، آمار شگفت آورتر از این است به طوری که 80 درصد از زندانیان را مهاجران تشکیل می دهند(یاووزار، 1382: 317). از طرفی دیگر، افرادی که از سرزمین مادری خود جدا شده و به شهرها سرازیر می شوند، مواجه با نوعی از خود بیگانگی و انزوا در محیط جدید می شوند. در راستای این تغییرات، زمینه برای انواع آسیب های اجتماعی و روان پریشی آن ها فراهم می شود. واقعیت این است که در روستاها، به دلیل استحکام هنجارهای اجتماعی، رفتارها مورد نظارت و کنترل دقیق اطرافیان قرار می گیرد و امکان پیدایش انحرافات و بزهکاری کم است. در مقابل، در شهرها نه تنها این نوع نظارت ها کاهش یافته است، بلکه به خاطر عدم وابستگی به ارزش ها و هنجارهای رایج، آمادگی برای گرایش به انحرافات اجتماعی در افراد زمینه مساعدی پیدا می کند. وجود فقر وبیکاری در شهرها، این مسایل و مشکلات را افزایش می دهد(سیف اللهی، 1381، 237). گذشته از این، ورود گسترده مهاجران ممکن است سبب تخریب بافت اجتماعی شهرها به ویژه شهرهای مرزی و صنعتی شود. با توجه به تعهدات ضعیف ایدئولوژیک، سیاسی و اجتماعی مهاجران نسبت به جامعه پذیرنده، انضباط اجتماعی تحت تأثیر قرار می گیرد. در نتیجه هزینه های نرم افزاری و سخت افزاری کنترل تداوم و توالی این انضباط و حفظ امنیت جان، مال، ناموس و فرهنگ جامعه برای دولت بالا می رود. گسترش بی رویه مهاجران هم چنین امنیت افراد و فرهنگ ملی را نیز در معرض مخاطره قرار می دهد. اقلیت های قومی به واسطه سهیم بودن در ویژگی های فرهنگی مشترکی که آن ها را از دیگران جدا می سازد، رفته رفته به حس همبستگی گروهی دست خواهند یافت که تا اندازه ای متأثر از تجربه جمعی محرومیت می باشد. در واقع گروه های اقلیت همیشه تا حدی از نظر قومی از اکثریت متمایزند. اعضای این گروه ها از آن رو که توسط دیگران مورد تبعیض واقع می شوند در وضع نامساعدی قرار می گیرند. تبعیض هنگامی صورت می گیرد که حقوق و فرصت هایی که پاره ای از مردم از آن بهره مند هستند به گروه داده نمی شود(رازانی، 1385: 105و 106). از طرفی، ازدیاد جمعیت و نیاز به مسکن منجر به گسترش صنعت ساختمان سازی و برج سازی می شود. صنعتی که بیش تر بر مبنای سوددهی استوار است تا برآوردن نیازهای واقعی جامعه. بدیهی است که دراین صنعت سودآور، سوداگران توجهی به اصول معماری پیشگیری از وقوع بزه به ویژه خشونت های شهری ندارند (بوئر و روفر، 1382: 16). گذشته از این موارد، مطالعات انجام شده حاکی از آن است که در مجموع مسائل و مشکلات مربوط به بهداشت و سلامت اجتماعی و فردی گروه های جمعیتی مهاجر نسبت به ترکیب کل جمعیت جوامع بیشتر است. مطالعات فریا و واکیاس(FARIA & WAQUAS-2006) و وان برگن و همکاران(VAN BERGEN ET AL;-2006). در کشورهای انگلستان و هلند نشان می دهد که خودکشی از جمله معضلات و مشکلات مربوط به سلامت گروه های جمعیتی مهاجران است که به تبع پی آمدهای اجتماعی و اقتصادی، برخورد فرهنگی و تبعات روحی وروانی حاصله از مهاجرت نمود حاد و آشکاری پیدا کرده است. در ایران، با تجزیه وتحلیل داده های یک مطالعه (1386) معلوم شد که فقر، بیکاری و مشاغل سخت زمینه ساز بسیاری از آسیب های فردی و اجتماعی از جمله خودکشی در میان مهاجران کم درآمد است. مطالعات گردهام و همکاران (GERDHAM ET AL-2003) و کوپر و همکاران(COOPER ET AL-2006) در کشورهای اتحادیه اروپا و آمریکا نیز نشان داد که گروه های جمعیتی فقیر، بیکار و کم درآمد نسبت به سایر طبقات جامعه در سطح سلامتی پایین تری قرار دارند و میزان مرگ و میرهای غیر معمومل ایشان و خودکشی در بین این افراد بسیار بیشتر از سایر اقشار می باشد. هم سو با این پژوهش، خزاعی و پرویزی فر در استان آذربایجان شرقی(1382) و محبی و بوشهری در استان آذربایجان غربی(1385) دریافتند که فقر و بیکاری از عمده انگیزه های مؤثر بر اقدام به خودکشی در نمونه های مورد بررسی بوده است (فخاری و همکاران، 1388: 65و 70). در مطالعه ای نیز که توسط متئو(MATHEW-2001) در آمریکا انجام گرفته، مهاجرت در افزایش شیوع قتل مؤثر شناخته شده است به طوری که در سیاه پوستان میزان قتل بیشتر از سفید پوستان بوده است(افتخاری و همکاران، 1384: 183).پیدایش کلان شهرها و کابوس شهرهای چند میلیون نفری، از هم گسیختگی شبکه شهری، پی آمدهای زیست محیطی مانند: تخریب منابع طبیعی، زمین های حاصل خیز، منابع آب شیرین و پوشش گیاهی (انجمن جامعه شناسی ایران، 1383: 204و 205). تغییر هرم سنی و جنسی جمعیت شهرنشین به علت مهاجرت مردان کم سن و سال روستایی به شهرها و ازدواج آن ها با جمعیت شهرنشین، به هم خوردن تعادل جنسی از نظر میزان جمعیت زن و مرد در مناطق شهری، افزایش نسبت نیروی کار فعال در مناطق شهری بر اثر مهاجرت نیروی انسانی از روستاها به شهرها، پیدایش و شکل گیری زاغه نشینی و مناطق فقیر نشین در درون و اطراف شهرها، بهره یابی از نیروی ارزان و کم تخصص روستایی در مؤسسات تولیدی و خدماتی شهرها و افزایش شهریه های خدمات شهری در اثر توسعه نامتوازن از جمله پی آمدهای نامطلوب دیگر مهاجرت و افزایش جمعیت به شمار می آید(سیف اللهی، 1381: 249). البته موارد اشاره شده به این معنا نیست که در روستاها انحراف و بزهکاری وجود ندارد؛ بلکه به این معناست که بین جنایات و جرایم شهری و روستایی از نظر نوع و شیوه تفاوت های گویایی وجود دارد. به طور مثال: امکان ثبت و ضبط جرایم در روستاها به واسطه دوری آن ها از مراکز انتظامی و پراکندگی، کمتر است و بسیاری از بزه ها بدون این که اعلام شود، از طریق ریش سفیدان و گیس سفیدان فیصله پیدا می کند. در صورتی که جرایم و انحرافات شهری به واسطه دسترسی به مقامات انتظامی خیلی سریع تر ثبت می شود. به این شکل در بسیاری از موارد، بزه ها و کجروی های شهری بیش از روستاها نمایش داده می شود. هم چنین به نظر می رسد که در ایران، قتل عمد در مناطق روستایی به ویژه مناطق عشایری بیش از شهرها باشد. اما تراکم برخی از جرایم مانند: حمل، معامله و استعمال مواد افیونی و رانندگی بدون پروانه در شهرها بسیار چشم گیرتر است. مسلم است به واسطه ضعف نفوذ ماشین به بخش روستایی، دزدی اتومبیل در روستاها تقریباً وجود ندارد؛ ولی در شهرهای بزرگ مانند تهران تعداد آن رو به افزایش است (شیخاوندی، 1379: 305، 306). در خصوص شهر تهران، نتیجه یک تحقیق نشان می دهد که بین میزان گرایش مهاجرت به تهران و عامل جاذبه مقصد تهران رابطه معناداری وجود دارد. یعنی با افزایش میزان جاذبه مقصد میزان گرایش فرد به مهاجرت به تهران نیز افزایش می یابد(رضوی و عطاء الهی، 1386: 146).
مهم ترین اقدامات و راه کارهای پیشگیرانه و درمانی:
در حال حاضر بارگذاری بحرانی جمعیت و فعالیت در شهرهایی با تنگناهای محیطی و مدیریتی با ناموزونی های شدیدی در سازمان فضایی شهر همراه شده و رابطه معقول و موزون میان عناصر تشکیل دهنده فضا را بر هم زده است. ساماندهی این فضا و هدایت آن به سوی یک نظم فضایی منطبق با الزامات جغرافیایی شهر می تواند به عنوان یک راه کار پایه ای اثرات تعیین کننده ای بر کاهش رفتار نابهنجار و تعدیل آسیب های اجتماعی در شهرها بر جای گذارد(علی اکبری، 1383: 49). با عنایت به این موضوع و با توجه به مطالب گفته شده مهم ترین اقداماتی که برای جلوگیری از مهاجرت های بی رویه و پی آمدهای ناگوار آن باید انجام شود عبارتند از: انجام اقدامات اساسی به ویژه از طریق برنامه های عمرانی و توسعه اقتصادی- اجتماعی برای فراهم سازی مطلوبیت ماندگاری در نقاط روستایی، اتخاذ تدابیر اساسی برای شناخت ابعاد پدیده کلان شهری به عنوان یک واقعیت پیش رو و برنامه ریزی اساسی جهت کاهش نابسامانی های کلان شهری (ایران محبوب، 1382: 132)، در نظر گرفتن همه اقشار و گروه ها در برنامه ریزی های کشور، تهیه و اجرای برنامه های آمایش سرزمین در سطوح خرد و کلان، حمایت دولت از اقتصاد روستایی به ویژه در بخش کشاورزی، احداث صنایع روستایی منطبق با ساختار معیشتی نواحی، فعال شدن شهرهای کوچک در نظام شهری کشور، توزیع عادلانه ثروت بین حاشیه و مرکز و روستا و شهر، شناسایی و تقویت نقاط قوت و قابلیت های اقتصادی موجود در روستاها و شهرهای کوچک، در نظر گرفتن اقشار کم درآمد به ویژه مهاجران در طرح ها و برنامه های توسعه شهری، ملی و منطقه ای، تهیه طرح ملی و جامع برای اسکان کم درآمدها، ارائه تسهیلات به ویژه به سرمایه گذاران نواحی حاشیه ای و غیر فعال کشور، پرداخت یارانه تأمین مسکن مناسب به اقشار کم درآمد، نظارت مستمر و دقیق بر چگونگی توسعه شهرها و اِعمال ضوابط و مقررات مصوب(میره، 1388: 12).منبع مقاله: کاوه، محمد، (1353) آسیب شناسی بیماری های اجتماعی، تهران: جامعه شناسان، چاپ اول.
