نویسنده: پی یر روسو
مترجم: حسن صفاری
مترجم: حسن صفاری
ایجاد مراکز تولید نیروی برق در بولدر، در کوئی بیچف، در تینی Tignes (1) و در بور همه اقدامات مهم آدمی هستند، اما گر وسیله ای برای حرکت دادن درهای بزرگ سدها، به کار انداختن ماشین های دوار عظیم و فرمان دادن مجموعه ی مکانیک پر ابهت مزبور به دست نمی آمد هیچ یک از آنها به مرحله ی عمل در نمی آمدند! اما خوشبختانه دستگاهی به نام «سرو و موتور» (2) Servo- moteur در دست است که کار آدمی را در این مرحله آسان می سازد و مخترع آن مهندس فرانسوی ژوزف ژان لئون فوکو Joseoh Jean Leon Focot (1824-1908) می باشد. این شخص عضو خانواده ای است که از سال 1744 تا امروز پی در پی یکدیگر سلسله ای از صنعتگران درجه ی اول تقدیم کشور فرانسه کردند. فوکو در کتابی به نام «سرو و موتور، یا موتوری که تحت اطاعت آدمی است»، که در سال 1873 تألیف کرد، اساس ساختمان آنها را شرح داد و هرکس خوب می دادند که از آن پس این دستگاهها چه نقش عمده ای را برای تغییر مکان تمام اجسام عظیم اعم از درهای توربین آب دستگاههای بالا بردن وزنه ها و سکان کشتی های بزرگ و برج زره دارها و غیره بر عهده گرفتند.
اما در سال 1869 هنگامی که یکی از صاحبان صنایع کاغذ سازی به نام برژس تصمیم گرفت که از انرژی سقوط آب استفاده کند و توربینی در زیر آن قرار دهد و به این وسیله دستگاه تهیه ی خمیر کاغذ را به کار اندازد، هنوز سرو و موتور اختراع نشده بود وحتی ماشین گرام نیز به وجود نیامده بود.
آریستید برژس Aristide Berges (1833-1904) بعد از آن که با عنوان مهندس از مدرسه ی سانترال خارج شد همچون پدرش وارد در صنایع کاغذسازی گردید. هنگامی که در دره های زیبای گرزی ودان Gresivaudan در پای کوههای آلپ و در ایالت دوفینه Dauphinee به گردش مشغول بود ملاحظه کرد که تمام این نواحی از کوههای بلند پوشیده است، همه جا سیلابها جاری است و همه جا چرخهایی که با نیروی آب کار می کنند در حرکت هستند. اما همه ی این چرخها طبق سنت های دیرین ساخته شده بودند و صنایع این ناحیه را که عموماً چوب بری یا کاغذ سازی است و همه ی آنها نیز طبق سنن گذشته اداره می شدند، به راه می انداختند.
سراسر ناحیه از آبشارهایی پوشیده بود که از 100، 150 و یا 200 متر ارتفاع ساقط می گشتند؛ اما برژس به جای اینکه محو جمال مناظر طبیعی شود در فکر آن بود که چگونه می توان از این نیروهای محرک استفاده کرد. بدون تردید قبل از او بسیاری دیگر به فکر استفاده از این منبع افتاده بودند: مثلاً فورنیرون در سال 1837 توانسته بود آبهای آبشاری به ارتفاع 114 متر را به داخل لوله کشی وارد کند و آن را مورد استفاده قرار دهد و حتی در همان هنگام در قریه ی دومن Domene که در همین نواحی ایزر واقع بود یکی از صاحبان صنایع به نام ماتوسیر Matussiere با کمک مهندسی به نام فره ده Fredet درصدد بود که انرژی آبشاری به ارتفاع 137 متر را رام نماید اما ارزش برژس از این لحاظ است که وی با نبوغ خاصی تشخیص داد که به طور کلی چه منابع مهمی از انرژی به صورت یخچال و آبهای منجمد در کوهستان پنهان است و کافی است که این یخ ها و برف ها ذوب شوند تا بهمنی از انرژی و کار نصیب آدمی گردد؛ و آنگاه وسایلی را که باید به کار انداخت تا بهره برداری از این انرژی میسر گردد به تمام و کمال به تصور در آورد: وارد کردن آبها در مسیرهای معین و تنظیم شده، بستن سدها و ایجاد مخازن آب در ارتفاعات بزرگ، تولید دریاچه هایی که بتوان آب آنها را طبق اراده به طرف توربین ها سوق داد. همه و همه ی اینها را برژس به تصور در آورد و درباره ی اجرای آن اندیشید.
برژس نه فقط در باره ی اجرای آنها اندیشه کرد بلکه شخصاً شروع به اقدام نمود. به این منظور تصمیم گرفت که آبشاری به ارتفاع 200 متر را در لانسی Lancey واقع در ناحیه ی ایزر تحت اطاعت در آورد. پس شروع به ساختمان مجرایی کرد که بتواند فشاری معادل 20 کیلوگرم بر هر سانتیمتر مربع را تحمل کند، دریچه هایی ساخت که بتواند آبی معادل 500 لیتر در هر ثانیه را قطع و وصل کنند، توربین هایی درست کرد که تحمل فشار آبی را که با سرعت 64 متر در ثانیه حرکت می کرد داشته باشد.
از اول ماه اکتبر سال 1869، هنگامی که دستگاههای تهیه ی خمیر کاغد که به توربین های مزبور متصل شده بودند، با موفقیت شروع به کار کردند، برژس تصمیم گرفت که فتوحات خویش را توسعه دهد. این بار آبشاری به ارتفاع 500 متر را با ایجاد مجاری جدید و توربین های متناسب تحت نظم و قاعده در آورد. آنگاه ملاحظه کرد که باید میزان آبی را که ساقط می شود تحت نظم در آورد زیرا این میزان در زمستان تقریباً هیچ و در تابستان به طور غیر عادی زیاد بود و در سال 1896 برای رفع این مشکل فکر تازه ای به خاطرش رسید: دریاچه ای به نام کروزه Crozet را که در ارتفاعات بیشتری در کوهستان قرار داشت به عنوان منبع آب اختیار کرد و کف دریاچه ها را سوراخ نمود و دریچه ای بر این سوراخ قرار داد و به کمک لوله کشی شایسته ای آب این منبع را به آبشار منظور هدایت کرد و خلاصه به وسیله ی این انرژی کوهستانی که قرنها به صورت کنسرو و بلا استفاده باقیمانده بود توانست در تمام فصول کارخانه ی خود را به کار وادارد.
از سال 1889 کار این پیشقدم بزرگ در جهان مهندسان شهرت بسیار یافته و اصطلاح «زغال سفید» در بین تمام مردم عادی متداول گردیده بود. هم او بود که این اصطلاح را رایج کرده و این تصور زیبا و گیرنده را از یخچالهای بزرگ و بی غل و غش، که در واقع توده های متراکم و ذخیره ی «کیلووات ساعت» هستند، به جهانیان نشان داده بود. وی با محاسبات خود ثابت کرد که فقط در یخچالها نواحی آلپ فرانسه قدرت قابل استفاده ای معادل 5 میلیون اسب بخار وجود دارد که به طور قطع استفاده از آن کم خرج تر از انرژی حاصل از زغال سیاه است و بدون اینکه آدمی زحمتی بکشد و کوششی کند هر سال در نتیجه ی سخاوت و کوشش طبیعت ذخیره ی این انرژی کوهستانی تجدید می گردد.
در این هنگام در همه جا او را همچون رئیس مکتب و پیشوایی می شناختند که منابع ثروتی را که در دل کوهستانها وجود دارد به آدمی نشان داده، میزان این ثروتها را برحسب آب و هوای نواحی و مسیر جریان آبها ارزیابی کرده، در خصوص افزایش و کاهش شدت آبها مطالعه نموده، طرق و امکان تنظیم آنها را مورد تدقیق قرار داده و بالاخره ذخیره ای را که در آنها به صورت نیروی محرک موجود است معین کرده بود.
... اما هنگامی که دینامو وارد در خدمت آدمی گردید و این فکر ایجاد گشت که آن را با استفاده از انرژی آب به کار وادارند زغال سفید چنان اهمیت یافت که قابل مقایسه با اولین سالهای استفاده از آن نمی باشد.
در اولین سالهایی که برژس کار مهم خود را بنا نهاد، مجبور بودند که زغال سفید را در خود محل تولید آن مصرف کنند: توربین ها را مستقیماً به دستگاههای تهیه ی خمیر کاغذ، آسیاها و چرخها و غلطک های کارخانه ها متصل می ساختند و این کارخانه را نیز به همین منظور در پای آبشارها درست می کردند. از سال 1873 مولد جریان الکتریسیته نیز در بین ماشین های مزبور جایی برای خود دست و پا کرد. از سال 1881 گاهگاه و این سو و آن سو، در داخل کوهستان چندین چراغ برق حقیر روشن شد.
در همین سال برای اولین بار جریان برقی که محصول زغال سفید بود در گودالمینگ Godalming در کشور انگلستان به مردم فروخته شد، سال بعد این کار در ناحیه ی بلگارد Bellegarde واقع در ایالت ان Ain در فرانسه معمول شد، آنگاه امریکا از انگلیس و فرانسه پیروی نمود، جریان متناوب اهمیت خود را بر جهان تحمیل کرد، ایجاد نور به وسیله ی چراغهای ملتهب توسعه و تعمیم یافت و خلاصه صنایع الکتریک به راه افتادند.
در سال 1898 در مناطق آلپ فرانسه واقع در ایالت دوفینه که اولین گهواره ی پیدایش زغال سفید بود «بیست کارخانه ی تولید نیروی برق و فلزکاری به کمک انرژی الکتریسیته دیده می شد که همگی، کم و بیش، مؤسسات مهمی بودند و روی هم رفته 50 هزار اسب بخار نیرو مصرف می کردند که تمام و کمال از زغال سفید به دست می آمد» (3). از آن پس پی در پی هم صنایع جدیدی ایجاد گشت که به تهیه ی آلومینیوم- سود، انواع کلرات، کربرد و کلسیم، کربرندوم Carborundum، آلیاژهای آهن، و فولاد «با روش الکتریکی» مشغول گردیدند.
هر روز بیش از روز پیش احتیاج به وجود انرژی احساس می شد. در قسمتهای سفلای دره ها نیز تقاضای انرژی الکتریک افزون گشت. برای جواب گفتن به این تقاضاها درصدد بر آمدند که بعد از سقوط طبیعی آبها در کوههای بلند به ایجاد آبشارهای مصنوعی بپردازند و به این منظور می بایست در مسیر رودخانه هایی که شیب تند داشتند به احداث منابع مصنوعی اقدام کنند. اولین سدهای بزرگ از این هنگام در فرانسه و در امریکا احداث گردید.
پی نوشت ها :
1- تینی قریه ای است در فرانسه واقع در قسمت علیای دره ی رودخانه ی ایزر Isere که از مرز سوئیس تا حدود شهر لیون ادامه دارد اخیراً در نتیجه ی ساختمان سد عظیمی در این ناحیه تمام قریه ی مزبور در زیر آب رفت و دریاچه ای به مساحت 150 هکتار ایجاد شد. قریه ی مزبور به منظور سکنای اهالی آن منطقه در محل مرتفع تری از نو ساخته شد. «یادداشت مترجم»
2- سرو و موتور عبارت از دستگاهی است که به مدد آن می توان با بذل نیروی ناچیزی ایجاد حرکتی کرد که بتواند کار بزرگی را انجام دهد- انواع اهرم و منجنیق و غیره. ساده ترین مثالها از سرو و موتور می باشند. سرو و موتورهایی که در اینجا از آن گفتگو می شود دستگاههای پیچیده تری هستند و بسیاری از آنها با مکانیسم الکترونی کار می کنند. «یادداشت مترجم»
3- رجوع شود به کتاب: دوزوژه Dusaugey به نام «یادگارهای دوران قهرمانی الکتریسیته» (شهر گرنویل 1935) Souvenirs de l'epoque de l'Electricite
