شیوه ها و اصطلاحات معماری اسلامی در ایران

شیوه های معماری ایران به شش شیوه تقسیم می شوند که چهار شیوه ی آن مربوط به بعد از اسلام است و در شیوه های بعد از اسلام نیز، بدون در نظر گرفتن تحولات معماری قبل از هر شیوه نمی توان تصویری درست از آن را ارائه نمود، هر چند ظهور دین اسلام و تعالیم آن خود به خود در عناصر و جزئیات معماری تاثیر زیادی گذاشته است.

برخی از اصطلاحات در معماری اسلامی

انواع گنبدها

الف) گنبدهایی که بدنه ی آنها انحنا دارد و به نام گنبد «نار» معروفند مانند گنبد بارگاه امام رضا (تصویر 1).
ب) گنبدهایی که به شکل هرم یا مخروطند که به نام گنبد «رک» معروفند مانند اکثر امامزاده ها و برج های مقبره ای شکل (تصویر 2).
ج) گنبدهایی که در جنوب ایران متداول بوده و تعداد آنها محدود است که به شکل گنبد رک بوده ولی پله پله هستند به نام «اورچین» مثل گنبد «شوش دانیال» (تصویر 3).

قوس ناری

قوس های منحنی شکل نیم بیضی (تصویر 4).

قوس جناغی

در این قوس دو بازوی طاق یا قوس در محل اتصال بالا، تیزه ای در نوک قوس ایجاد کرده است (تصویر 5).

طاق آهنگ

طاق های نیم دایره ای شکل (تصویر 6).

گنبد گسسته

اکثر بناهای گنبدی داری دو پوسته زبرین (آهیانه) و پوسته زیرین یا بیرونی (خود) هستند چنانچه این دو پوسته از هم جدا باشند گنبد گسسته است و در صورت متصل بودن آنها گنبد پیوسته است.

گنبدهای خاگی

گنبدهایی که به شکل بیضی شبیه تخم مرغ بوده و زیر مجموعه گنبدهای نار محسوب می شوند (تصویر 7).

شنگه

میله ی مرتبط بین پوسته ی بیرونی و پوسته داخلی گنبد که از مرکز قوس می گذرد.

ازاره

پوشانیدن سطوح تمامی دیوارها (چه داخلی و چه خارجی) با سنگ یا مواد دیگر به ارتفاع یک متر یا بیشتر را گویند (تصویر 8).

مقرنس کاری

شکل های هندسی که معمولاً در زیر ایوان ها و طاق ها به صورت معلق کار می شوند و با پوشش های کاشی یا آینه و بعضاً گچ یا آجر تزئین می شوند (تصویر 9).

جلوخان

فضایی که جلوی ایوان ورودی مساجد یا مدارس و بناهای دیگر قرار دارد (تصویر 10).

آمود

به انواع تزئینات بنا می گویند.

پیچ تزئینی

تمامی لبه های بعضی از ایوان ها و محراب را از کاشی و یا سنگ مرمر به صورت مارپیچ تزئین می کنند که به آن پیچ تزئینی می گویند (تصویر 11).

میل

بناهای تک که شبیه تک مناره ها و بعضاً بلندتر از آنها ساخته شده که عملکردهای متفاوت دارند (تصویر 12).

پاپیل

ستون های تزئینی نیم برجسته که عموماً مفرسی (مثلثی شکل) و یا نیم دایره ای شکل هستند.

مقصوره

فضاهای زیر گنبد که به گنبد خانه نیز معروفند.

صفه

به ایوان هائی که با اختلاف سطح نسبت به حیاط ساخته می شوند، صفه گفته می شود.

قبه

گنبدهای کوچک.

گوشواره

گوشه سازی و مقرنس کاری زوایای طرح مربع به دایره در داخل گنبد را گویند.

خیز

عبارت از بلندای گنبد و به طور کلی خیز از نسبت ارتفاع گنبد/ به دهانه گنبد به دست می آید.

درآیگاه

درگاه ورودی و خروجی مسجد که شبیه ایوان است.

کوشک

عبارت است از بنایی با یک فضای مرکزی که چهار ایوان در اطراف و چهار برج در گوشه های آن واقع شده و اطراف آن را راهرویی مسقف و ستوندار احاطه کرده است.

سونداژ

عبارت از بررسی با لایه برداری متعدد در سطح یک مربع کوچک به ابعاد 10 × 10 سانتی متر یا بیشتر جهت بررسیهای باستانشناسی.

اُرسی

پنجره هایی هستند که به صورت عمودی باز و بسته می شوند و دارای تزئینات فراوان مشبک با شیشه های رنگی هستند.

کهندژ (قندوز - قهندژ)

بنایی است که در قسمتهای مرتفع داخل شهر ساخته می شود و محل حاکم نشین یا دارالحکومه شهر بوده است مانند: کهندژ داخل ارگ بم.
سنگ آبه یا سنگ آب: ظروف بزرگ سنگی که در مساجد یا اماکن مذهبی قرار داشته و در داخل آنها آب آشامیدنی سالم می ریخته اند تا مردم از آن استفاده نمایند (تصویر 13).

شیوه های معماری بعد از اسلام

1- شیوه خراسانی
2- شیوه رازی
3- شیوه آذری
4- شیوه اصفهانی

شیوه خراسانی

شروع این شیوه از قرن اول هجری تا زمان آل بویه، دیلمیان (چهارم هجری) می باشد که گروهی از معماران آن را ادامه ی شیوه ی پارتی می دانند که در مورد مساجد به نام «شبستانی» معروف است و در مورد مساجد می توان اولین مسجد پیامبر در مدینه را به عنوان الگوی این سبک به شمار آورد که به نام سبک عربی نیز معروف است. تعالیم اسلامی در این شیوه تأثیر گذاشته و می توان از خصوصیات این شیوه بدین موارد اشاره نمود:
1- سادگی تا حد امکان 2- استفاده از مصالح بوم آورد (بومی) 3- پرهیز از بیهودگی 4- مردم وارگی 5- استفاده از قوس های بیضی و تخم مرغی شکل.
مهمترین مساجد و بناها این شیوه می توان بدین موارد اشاره نمود:
1- مسجد شوش 2- مسجد جامع فهرج 3- تاری خانه ی دامغان 4- مسجد قدیم عزآباد یزد 5- توران پشت یزد 6- گور امیر اسماعیل سامانی 7- مزار ارسلان جاذب در خراسان 8- مسجد جامع نائین (خراسانی - رازی) 9- مسجد جامع میبد 10- اصل مسجد جامع اردستان 11- اصل مسجد جامع اصفهان 12- مسجد جامع ابرقو 13- اصل مسجد جامع نیریز.

شیوه رازی

چهارمین شیوه ی معماری ایران بوده که ویژگی تمامی شیوه های قبل از خود را دارد. دقت و نغز شیوه پارسی، شکوه شیوه پارتی و دقت شیوه خراسانی، در این شیوه مساجد شبستانی به مساجد چهار ایوانه تبدیل می شوند.
آغاز این شیوه از شمال ایران است و در «ری» رواج پیدا می کند. نام «ری» در قدیم «راز» بوده است. بناهای اولیه این شیوه به دست «سلطان محمود غزنوی» از بین می رود. این شیوه از زمان آل زیار شروع و تا آل بویه، سلجوقی، اتابکان و خوارزمشاهیان ادامه پیدا می کند. اوج این شیوه در زمان سلجوقی می باشد.
از خصوصیات این شیوه می توان بدین موارد اشاره نمود:
1- استفاده از مصالح مرغوب 2- خشت های پخته و بزرگ 3- گره سازی با آجر و کاشی یا گره سازی درهم 4- تأثیر و احیاء شیوه های اشکانی و ساسانی در معماری.
از مهمترین بناها به این شیوه می توان بدین موارد اشاره نمود:
1- برج های خرقان در قزوین 2- گنبد یا میل قابوس 3- مسجد جامع برسیان 4- مسجد جامع اردستان 5- مسجد جامع زواره 6- برج های لاجیم، رسگت و رادکان (نزدیک گرگان) 7- قسمت اصلی مسجد جامع گلپایگان 8- رباط شرف 9- مسجد جامع کبیر قزوین 10- مسجد جامع اصفهان 11- گنبد علویان همدان.

شیوه آذری

به شیوه ای که بعد از حمله مغولان در ایران رواج می یابد گفته می شود و شامل دو دوره است:
1- از زمان پایتخت شدن مراغه در زمان «هلاکوخان» و جانشینان او که کمابیش در آذربایجان بوده اند مثل «غازان خان» یا «الجایتو»
2- از زمان تیمور و پایتختی سمرقند که در این دوره معماران بزرگی چون «قوام الدین شیرازی»، «زین العابدین شیرازی» وجود داشته اند.
از ویژگی های این شیوه می توان بدین موارد اشاره نمود :
1- ساخت بناها با خشت خام و پخته و سنگ لاشه و کلنگی.
2- تزئین و نماسازی الحاقی و روسازی (پوشاندن نمای درونی یا بیرونی با پوسته ای از آجر یا گچ)
3- کم شدن کاربرد آجر و جانشین شدن سفال نقشین و کاشی لعابدار.
4- رواج انواع گره سازی مثل گره سازی آجری، کاشی، درهم و معقلی.
5- گل انداز در نما و رگ چین در نما (نقش های آجری) به همراه کاشی کاری معرق.
6- گچ بری و اندود گچ و نقاشی روی گچ جهت نمای ساختمان.
7- استفاده از انواع کاشی هفت رنگ و خشتی در بعضی از بناها.
8- استفاده از انواع و اقسام پوشش های گنبدی و طاقی.
9- تنوع زیاد در پلان ها و نقشه ها.
10- استفاده از نقشه های چهار ایوانه.
11- گرایش و توجه به نمایش هر چه رفیع تر بناها.
از مهمترین بناهای این شیوه می توان بدین موارد اشاره نمود:
1- قسمت اعظم بناهای آستان قدس رضوی 2- مسجد جامع ورامین 3- مدرسه امیر چخماق 4- گنبد مدرسه ضیائیه از مجموعه بناهای شاه نعمت ا... ولی در ماهان کرمان 5- مسجد کبود تبریز 6- بقعه ی شیخ صفی الدین اردبیلی 7- مسجد جامع یزد 8- مسجد جامع عتیق شیراز 9- گنبد سلطانیه 10- مدرسه ی غیاثیه خرگرد یا خرجرد در شهرستان خواف خراسان 11- مسجد گوهرشاد

شیوه ی اصفهانی

این شیوه ابتدا از آذربایجان آغاز و بعدها در اصفهان رواج و مهمترین آثار این شیوه در اصفهان مستقر هستند. دارای دو دوره می باشد.
1- قبل از قراقویونلوها تا اواخر زمان محمد شاه (1360 هـ. ق)
2- بعد از محمد شاه تا انحطاط شیوه ی اصفهانی
از ویژگی های این شیوه می توان بدین موارد اشاره نمود:
1- پلان ها و طرح ها خیلی ساده و اغلب چهار گوش و یا به شکل هندسی شکسته.
2- استفاده از کلیه تزئین ها، گره سازی، تراش، معرق، سفال و کاشی.
3- استفاده از مصالح با اندکی تغییرات در آنها در حالی که پیش از آن به شکل طبیعی آن استفاده می شد.
4- «قواره بری» یعنی شکل مورد نظر را با تراشیدن چوب یا آجر ایجاد و در محل مخصوص قرار می دهند که در کاشی به «کاشی تراش» معروف است.
5- استفاده از کاشی هفت رنگ
6- استفاده از قیر و چارو برای گره بندی ها و بندکشی ها
7- به کار بردن کاشی رنگی از انواع رنگ ها
از مهمترین بناهای این شیوه عبارتند از:
1- مسجد امام (شاه) اصفهان 2- مسجد شیخ لطف ا... 3- کاخ عالی قاپو 4- کاخ چهل ستون 5- مدرسه چهار باغ یا مدرسه مادرشاه 6- ماخ هشت بهشت 7- مجموعه باغ فین کاشان و...
منبع: حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388).