بررسی رساله «تسطیح الصور» اثر ابوریحان بیرونی

مقدمه

همچنان که می دانیم، برای نقشه های جغرافیایی یا نقشه های ستارگان آسمان باید سطوح کروی را روی سطح مستوی (صفحه ی راست) تصویر کرد. در گذشته این فن را تسطیح می نامیدند. رساله ی تسطیح الصور و تبطیح الکور ابوریحان نیز به همراه بخش پایانی الآثار الباقیه که به همین موضوع اختصاص دارد، از مهم ترین نوشته های دنیای قدیم درباره ی نقشه نگاری به شمار می رود. ابوریحان این رساله را به «خوارزم شاه» هدیه کرده است که براساس آنچه در زندگی نامه ی بیرونی آمده، باید ابوالحسن علی مأمون (حک 387-399 ق) باشد. همچنان که گفته شد، بیرونی بخش پایانی الآثار الباقیه را، که قسمت اعظم آن در حدود 390 ق تألیف شده، به بحث درباره ی تسطیح کره اختصاص داده است. مقایسه ی میان مطالب این رساله و این بخش از الآثار الباقیه نشانگر آن است که یا بیرونی پس از نگارش این بخش از الآثار الباقیه، مطالب آن را به وجهی کامل تر در رساله ای مستقل آورده، یا پس از نگارش تسطیح الصور خلاصه ی آن را به الآثار الباقیه افزوده است. به هر حال این بخش از الآثار الباقیه را می توان بخشی از رساله ی تسطیح الصور بیرونی دانست.

منابع کتاب

ابوریحان بیرونی در این رساله ی نسبتاً کوتاه ولی مهم از دانشمندان بسیاری نام برده و از آثار آنها بهره گرفته یا از آنها انتقاد کرده است. این دانشمندان و آثار آنها عبارتند از: فی محنه منجمین عطارد بن محمد حاسب، فی صوره الکره نوشته ی عمر بن فرخان طبری، کواکب الثابته یا همان صور الکواکب عبدالرحام صوفی، مارینوس؛ بطلمیوس؛ ابوعبدالله محمد بن جابر بن سنان بتانی؛ ابوسعید احمد بن محمد بن عبدالجلیل سجزی؛ ابونصر منصور بن عراق؛ ابومحمود حامد بن خضر خجندی؛ ابوالعباس احمد بن محمد بن کثیر فرغانی؛ یعقوب بن اسحاق کندی، عمر بن محمد بن خالد مروروذی. ابوریحان همچنین در این رساله به اثری دیگر از خود موسوم به کتاب صنعه الکره اشاره کرده که امروزه مفقود است.

ساختار و مطالب کتاب

این رساله فاقد تقسیم بندی است. در اینجا فقط خلاصه ای از سخنان بیرونی ذکر می شود: بیرونی نخست به فواید شناخت صورت های فلکی در نجوم، احکام نجوم، هواشناسی و کشاورزی اشاره کرده و نیز آشنایی صورت های فلکی را در شناخت وضعیت اشیاء در سطح زمین و فاصله ی مکان ها از یکدیگر، راهنمایی مسافران، نمازگزاران و حملات نظامی و لشکرکشی ها مفید دانسته است. سپس به خطاهای راه یافته در آثار مربوط به شکل این صورت ها اشاره کرده است. زیرا شکل های این کتاب ها در استنساخ های مکرر دچار تغییر شکل های فراوان شده اند و این امر استفاده از آنها را دشوار و گاه ناممکن می سازد. می توان این شکل ها را روی سطوح کروی ثبت کرد اما اگر این کره کوچک باشد ثبت اشکال روی آن و اگر بزرگ باشد حمل کرده بسیار دشوار خواهد بود. اما اگر اشکالی که روی یک سطح کروی نقش بسته اند به سطحی صاف منتقل شوند، جابجایی آنها آسان خواهد شد. اما این کار به خودی خود دشواری هایی در پی دارد. در اینجا بیرونی از خطاهای مارینوس و بتانی حین تسطیح یاد کرده است. سپس به روش های کندی، مروروذی، و صوفی در تسطیح کره اشاره کرده و نقص همه ی آنها را این می داند که در این روش ها به ناچار باید ترفندی به کار برد که موجب بالا رفتن خطای کار می شود زیرا نسبت میان خط منحنی (روی سطح کره) و خط مستقیم گویا نیست (پس بیرونی از گنگ بودن عدد پی آگاهی داشته است) سپس بیرونی سه روش ابتکاری خود را برای این کار شرح می دهد که بسیار تحسین برانگیز است.
گفتنی است در بخش هایی از این رساله که در پایان الآثار الباقیه آمده بدین مطالب اشاره شده است:

تصویر مخروطی:

بیرونی در ضمن توضیح این روش که پیش از وی نیز سابقه داشته درباره ی روش ابوحامد صاغانی در این کار چنین آورده است: صاغانی به جای آنکه مرکز تصویر را یکی از دو قطب صفحه ی تصویر انتخاب کند، نقطه ای از محور صفحه ی تصویر را که در داخل یا در خارج کره واقع است مرکز تصویر اختیار کرده و واضح است که در این صورت تصویر دایره ها عبارت خواهند بود از انواع چهارگانه ی مقاطع مخروطی و پیش از صاغانی این نوع تصویر عجیب سابقه نداشته است.

تصویر استوانی:

این روش یکی از روش های ابداعی بیرونی است. وی خود می افزاید که شکل هایی که با این نوع تصویر به دست می آیند با شکل اصلی که روی سطح کره است، یکسان نیست. اما این تغییر شکل ها به صحت کار اسطرلاب لطمه ای نمی زند. زیرا در اسطرلاب شکل تصاویر مهم نیست بلکه مقصود آن است که برخی از آنها را ثابت نگه داشته و برخی را به حرکت درآورند.
جالب است نقشه ای که با روش تسطیح استوانی به دست می آید همان است که امروزه در جغرافیا با عنوان نقشه های مرکاتور می شناسیم و تقریباً همه ی نقشه های رایج به آن روش ترسیم می شوند.

تصویر در اسطرلاب مبطخ:

بیرونی چگونگی تصویر کردن اشکال بدین روش را به تفصیل توضیح داده و اشکالات آن را در حالت خاص بیان کرده و برای رفع این اشکالات تغییراتی را در آن داده است.

چاپ ها،‌ ترجمه ها و شرح های این اثر

یک نسخه ی خطی از این رساله در تهران و نسخه ی خطی دیگری از آن در لیدن موجود است. تنها داناسرشت به نسخه ی خطی موجود در تهران توجه داشته و تمامی تحقیقات مستشرقین درباره ی این کتاب براساس نسخه ی لیدن بوده است. هاینریش زوتر در سال 1922 م بخش عمده ی آن را با تعلیقاتی اندک به زبان آلمانی ترجمه و منتشر کرد. در سال 1973 م رسولف ترجمه ی ازبکی این رساله را در تاشکند به چاپ رساند. در سال 1977 م نیز احمد سلیم سعیدان متن عربی رساله را در شماره ی چهارم مجله ی دراسات (چاپ عمان، دانشگاه اردن) به چاپ رساند. در 1978 م نیز احمدف و بوریس روزنفلد این رساله را به روسی ترجمه کردند. همچنین داناسرشت طی مقاله ای به بررسی این رساله پرداخته است. سرانجام برک گرن در 1982 م تصویر نسخه ی خطی لیدن را به همراه شرح و ترجمه ی انگلیسی رساله و نیز خلاصه ای عربی از نکات مهم آن در شماره ی ششم مجله ی تاریخ علوم العربیه در حلب (سوریه) به چاپ رساند. در همین شماره و در ادامه ی همین مقاله نیز لوتز ریشتر - برنبورگ ترجمه ی انگلیسی مقدمه ی این رساله را به شرح و یادداشت هایی مفید آورده است.
آن بخش از الآثار الباقیه که شبیه تسطیح الصور است یک بار در ضمن چاپ کامل متن عربی و ترجمه ی انگلیسی الآثار الباقیه منتشر شده و به جز این ترجمه های مستقلی نیز از آن وجود دارد. فیورنی این بخش را به ایتالیایی ترجمه کرده. ابوالقاسم قربانی نیز ترجمه ی فارسی همین بخش را به همراه شرح و تعلیقاتی گرانبها در دو کتاب بیرونی نامه (تهران، 1353) و تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان (تهران، 1375) به چاپ رسانده است.
منبع مقاله: آقامیرزا، آذر؛ (1388)، نادره ی دوران (مروری بر زندگی و آثار ابوریحان بیرونی)، تهران: همشهری، اول بهار 1389.