جبل عامل و گسترش فرهنگ اهل بیت (ع)

بی تردید مقاومت جانانه و عزّت مدارانه امروز «لبنان» و فرزندان غیورش وامدار تلاش علما و مراجع و اندیشمندانی است که روزها و شب های بسیاری را در دانشگاه غنی «جبل عامل» طیّ طریق نموده اند و امروز فرزندانی از نسل جبل عامل با ایمان قلبی و عشق و ارادت به اهل بیت (علیهم السلام) و فرهنگ عاشورا و تجربه انقلاب اسلامی راهِ پیش روی خود را تنها و تنها مقاومت و ایستادگی تا استیفای کامل حق خود می دانند. آنچه می خوانید مروری اجمالی است، بر تاریخ جبل عامل و حیات الهام بخش آن.
جبل عامل به عنوان مرکزی علمی پژوهشی و محل ظهور بسیاری از علمای پیشین و معاصر که فصل هایی از تاریخ شیعیان را پس از ظهور اسلام و به اعتقاد بسیاری به رهبری ابوذر غفّاری رقم زده است، از دیرباز مورد توجه ادیان و مذاهب مختلف بوده و همواره به مثابه یک دانشگاه عظیم انسان ساز و مرجعی برای تبلیغ و ترویج اسلام ناب، به آن نگاه شده است. تربیت دانشمندان بزرگی، چون شهید اول، شمس الدین محمد مکی، شهید ثانی، علامه حرّ عاملی و شیخ بهایی از جمله افتخارات این مرکز همیشه پویا بوده و تبیین معارف اهل بیت (علیهم السلام) و گسترش فرهنگ والای ائمه معصومان (علیهم السلام) را سرلوحه برنامه ها و برنامه ریزی های آموزشی و پژوهشی خود قرار داده است.

1- سابقه شیعگی در جبل عامل

علمای شیعه «جبل عامل» که منطقه ای کوهستانی در جنوب «لبنان» است و شهرهای «نبطیه»، «مرجعیّون»، «بنت جبیل» و روستاهای حومه را شامل می شود، اعتقاد دارند که جامعه شیعی لبنان از تمام جوامع دیگر به جز «حجاز» کهن تر است. آنان تأسیس جامعه شیعه جبل عامل را به ابوذر غفاری از اصحاب پیامبراکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) که از نخستین حامیان دعوی امامت و جانشینی حضرت علی (علیه السلام) بعد از پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بوده، نسبت می دهند. آنچه مسلم است، اینکه قرن سوم هجری قمری (نهم میلادی) مناطق «عراق»، «ایران»، «شام»، شمال «آفریقا» و «مصر» شاهد جریانی از تشیع بوده است. دورانی که دول توانمند شیعی مذهب آل بویه در ایران و عراق، فاطمی ها در مصر و شمال آفریقا و حمدانی ها در «موصل» و «حلب» حکومت می کردند.
از قرن سوم هجری قمری، جوامع شیعه در منطقه بین «رود علوی» در شمال و «ناحیه جلیله» در جنوب، معروف به جبل عامل سکونت داشته اند. شیعیان دیگری نیز در بخش شمالی «درّه بقاع» و همچنین در «طرابلس» و «کسروان» واقع در لبنان شمالی سکونت اختیار کردند؛ اما به دنبال فتح سوریه به دست صلاح الدین ایوبی و فرمانروایی نخستین حکّام ایّوبی و بعد از ایشان سلطه ممالیک، شیعیان از منطقه شمالی لبنان بیرون رانده شدند. از این ایام به بعد، شیعیان در همان مناطقی که امروزه نیز همچنان در آن ساکنند، تمرکز و اسکان یافته اند. به هر حال شیعیان به عنوان یک اقلیّت مذهبی در مناطق امن و در مناطق اطراف که از دسترس حکمرانان مرکزی به دور بوده، سکنا گزیدند. دورافتادگی جغرافیایی این ناحیه و حمایت های خانواده های برجسته شیعی سبب تداوم و استمرار یک فرهنگ شیعی در این ناحیه که هنوز پابرجاست گردید؛ بلکه باعث جلب و جذب شیعیان امامیّه از سایر بخش های «سوریه» به این ناحیه نیز شد.

2- ظهور عالمانی برجسته و تأثیرگذار

شهید اول، شمس الدین محمد بن مکی، یکی از علمای بزرگ شیعه از اهالی «جزین» معتقد بود که فتاوای فقهی را باید علمای صالح صادر کنند و مسلمانان مؤمن نیز باید این فتاوا را از آنان بخواهند، نه از فقهای منصوب حاکم جائر. این تأکید وی بر نقش علما در جامعه، تا حدودی ناشی از وضع شیعیان در سرزمین «شام» در عصر وی بوده که همان گونه که گفته شد، از تعدی و تعرض صاحبان قدرت مصون مانده بودند.
گرچه درباره علما و مدارس شیعی «جبل عامل» پیش از قرن ششم هجری قمری چندان اطلاعات متمرکزی در دست نیست؛ اما بعدها سنت نیرومند تحصیل معارف شیعی را با چهره ای روشن در این ناحیه می بینیم. این سنت تحصیل معارف شیعی، به رغم همه گرفتاری ها همچنان در شهرها و روستاهای این ناحیه ادامه یافت. آنچه بیش از هر چیز دیگر شایان توجه است، همانا موقعیت و نقش مؤثر علمای جبل عامل در میان سایر علمای شیعه است، از جمله این علما، شیخ حرّ عاملی می باشد.

3- جبل عامل و سه دوره تاریخی

به طور کلی فعالیت و حیات علمی در جبل عامل به سه دوره تقسیم می شود. دوره اول آن از تأسیس «مدرسه جِزّین» توسط شهید اول آغاز می شود و تا سال 1780 م. ادامه دارد. در این سال جنگ هایی که توسط جَزّار پاشا به وجود آمد، باعث شد که آشوب و بلوا منطقه را فراگرفته، مدارس و مباحث تعطیل گردد. این وضع همچنان ادامه داشت تا آنکه بعد از جزار پاشا، سلیمان پاشا به حکومت رسید و از آنجا که شخصی دوراندیش بود، در سال 1805 م. با زعمای انقلابیون شیعه منطقه جبل عامل و با حضور نماینده باب عالی (دربار امپراتوری عثمانی)، راغب اَفندی معاهده صلحی را امضا کرد. دوره دوم حیات علمی جبل عامل از سال 1805 م. آغاز می شود و تا پایان قرن سیزدهم هجری قمری، یعنی 1881 م. ادامه دارد. دوره سوم یا به عبارت دیگر، دوره جدید نهضت علمی شیعه از 1882 م. شروع می شود. در این دوره، اولین مدرسه به سبک جدید در «نَبَطیَّه» تأسیس می گردد.
در سال 1892 م. سید حسن یوسف الحسینی بعد از مراجعت از «عراق»، «مدرسه حمیدیّه» را بنا نهاد. مدرسه ای که ثمره آن ده ها شاعر، ادیب، نویسنده و خطیب بود.
شیعیان در واقع از صحنه سیاسی به دور بودند. خصوصاً در قرن نوزدهم میلادی که «لبنان» یک تحول سیاسی، اجتماعی و فکری را پشت سر گذاشت. در این زمان بود که فاصله و شکاف میان شیعیان و همسایگانش زیادتر شد- در این قرن، مارونی ها با «فرانسه»، دروزی ها با «بریتانیا»، ارتدوکس یونانی با «روسیه» و سنّی ها با خلافت عثمانی روابط نیکو داشتند. تنها شیعیان بودند که از حمایت بیگانگان بهره ای نداشتند و از هرگونه حمایت خارجی محروم بودند. فقط گاه گاهی از جانب حکّام قاجاریه علاقه ای نسبت به وضع آنها نشان داده می شد که آنها هم به شدت ضعیف بوده و نفوذ چندانی نداشتند.
در خود نواحیِ شیعه نشین نوعی دگرگونی محدود اقتصادی، اجتماعی طی نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی پدید آمد. اصلاحات ارضی که توسط حکومت عثمانی در سال 1858 م. آغاز شد، به رشد روزافزون گروه کوچکی به نام اشراف یا به قول لبنانی ها، الزعماء کمک کرد. این گروه توانستند مالکیّت اراضی وسیعی را به دست آورند. در اواخر قرن نوزدهم میلادی طبقه زعماء گسترش یافت، بدین ترتیب که سه یا چهار خاندان در «صیدا»، «صور» و نواحی دیگر با به دست آوردن مالکیت بر اراضی یا تبدیل شدن به کشاورزان مقتدر مالیات پرداز، خود را وارد این طبقه کردند که می توان ظهور آنان را ناشی از سیاست اراضی دولت عثمانی دانست. تمرکز ثروت در دست زعماء، دارای آثار سیاسی نیز شد؛ زیرا اعضای آنها، نمایندگان مناطق شیعی در شوراهای اداری عثمانی محسوب می شدند؛ لیکن به زودی در اثر رقابت های داخلی نفوذ خانواده های زعماء کاهش بسیار یافت. پیدایش زعماء در عین حال محدود به منطقه جنوب شیعه نشین بود و ساختار جامعه شیعه در «بقاع» همچنان به صورت عشیره ای باقی ماند.
به موازات زعماء، خاندان تحصیل کرده علما وجود داشتند. اینان که از طبقات مختلف جامعه بودند، به واسطه تحصیلاتشان از وجهه اجتماعی قابل ملاحظه ای برخوردار بودند. در رأس این طبقه، دو یا سه مجتهد وجود داشت و در سلسله مراتب بعدی علما و شیوخ با تحصیلات علمی متفاوت قرار داشتند. از آنکه علما و روحانیان پایگاه اقتصادی گسترده ای نداشتند، به هم پیمانی با طبقه اول (زعماء) تکیه داشتند که این مسئله موجب شده بود، آنان در شکل گیری طیف های مستقل سیاسی توفیق نیابند.
طبقه سوم، طبقه روستاییان و دهقانان بودند که به نحو وسیعی تابع زعماء بودند؛ اگرچه در اواخر قرن نوزدهم میلادی گروهی که به تازگی وارد طبقه زعماء شده بودند، بانی تجدید حیات ادبی و فزونی بیداری سیاسی گردیدند، با این حال اکثریت شیعیان به لحاظ جغرافیایی در انزوا، به لحاظ سیاسی ضعیف و از نظر اقتصادی تابع حکومت خاندان های فئودال متخاصم باقی ماندند. شیعیان با این وضعیت با تحولات قرن بیستم میلادی روبه رو شدند.

4- امام موسی صدر و تحولی دیگر

خانواده های فئودال شیعه تا اواخر دهه 1960 م. بر سیاست شیعه مسلط بودند. در اواخر دهه شصت بود که امام موسی صدر یکی از رهبران مذهبی که از «ایران» به «لبنان» مهاجرت کرد، خواستار اصلاحات اجتماعی شد. وی با درایت و زیرکی، بعضی از فئودال های بقاع را علیه رقبای جنوبی با خود همراه نمود و شبکه نیرومندی از حمایت دهقانان را در جنوب، تحت عنوان حرکة المحرومین فراهم آورد. در اوت 1978 م. درست در شرایطی که امام موسی صدر می رفت تا شیعه را به جایگاه حقیقی و واقعی اش در صحنه لبنان بکشاند. با توطئه عوامل مشکوکی، طیّ سفر به «لیبی» ناپدید شد؛ ولی حرکتی که وی آغاز کرد، همچنان توسط دیگر شیعیان مبارز ادامه یافت و بعدها جامعه شیعه را دچار تحوّل نمود.
رشد آگاهی در جامعه شیعه لبنان که جرقّه آن توسط امام موسی صدر زده شد، ناپدید شدن ایشان، تهاجم نظامی اسرائیل به لبنان در سال های 1978 و 1982 م. و مقابله قهرمانانه شیعیان «لبنان» در برابر آنها و بالاخره پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران به جامعه شیعه، اعتماد به نفس و قوّت قلب بخشید.

5- تاریخ بهترین گواه برای سربلندی جبل عامل

«جبل عامل» در طول تاریخ اسلام، همواره مرکز تجمّع شیعیان خاندان پیامبراکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و نقطه انتشار فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) و تشیع بوده است. به این جهت این سرزمین، تاریخی شورانگیز دارد. همان گونه که ذکر شد، بذر تشیع با گام های بهارآور اباذر غفّاری، یار وفادار پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و حضرت علی (ع) در این نقطه از جهان افشانده شد. زمانی که ابوذر از سوی معاویه به «شامات» تبعید شد، مکتب تشیع را در مناطق اقامت تبعیدی خود از جمله «جبل عامل» تبلیغ کرد و این مکتب چنان در میان مردم آن سامان قبول خاطر یافت که همگی تحت تأثیر تبلیغات ابوذر، از شیعیان حقیقی و مخلص اهل بیت (علیهم السلام) شدند و شعله اسلام را همواره در آن نواحی روشن نگاه داشتند. هم اکنون در دو روستای جبل عامل به نام های «میس» و «صرفند» دو مسجد بسیار قدیمی قرار دارد که منسوب به ابوذر و به نام نامی اوست. جبل عامل، در طیّ قرن ها، مرکز و خاستگاه شیعیان اهل بیت (علیهم السلام) به ویژه دانشمندان، نویسندگان، شاعران و مصلحات بزرگ و نام آور شیعه بوده است. شخصیت های کم نظیر تاریخی، همچون شیخ شمس الدین محمد (شهید اول)، شیخ زین الدین علی (شهید ثانی)، شیخ بهایی، شیخ حرّ عاملی (مؤلف کتاب نفیس «وسائل الشیعه» که مجموعه عظیم روایات و احادیث پیشوایان معصوم (علیهم السلام) است. سید محسن امین، مؤلّف کتاب عظیم «اعیان الشیعه» که مشتمل بر شرح حال تحقیقی پیشوایان معصوم دین، بزرگان، دانشمندان، نویسندگان، فقها، شهدا و عرفای شیعه است و بالاخره مجتهد و مصلح و متفکر گرانقدر معاصر شیعه، سید عبدالحسین شرف الدین عاملی که از پیام آوران دانش و معرفت و معنویّت و دوستی و وحدت و رهایی بوده اند، همگی از فرزندان جبل عاملند و هم اینان بودند که هر یک در زمان خویش در حسّاس ترین صحنه های علمی، سیاسی، اجتماعی و دینی تاریخ امت اسلامی، حضوری درخشان و فعال و سرنوشت ساز داشته اند و هم این بزرگان در زمینه تفسیر و تبیین آیات تابناک «قرآن کریم»، حفظ میراث گرانقدر رهبران معصوم (علیهم السلام) و نیز بیان حقایق مسلم و ریشه دار تاریخ پر فراز و نشیب اسلام نقش مهم و جاویدان ایفا کرده اند و حماسه هایی شورگستر و ماندگار و مقدس آفریده اند.
به شهادت تاریخ، هیچ شهر و روستایی در نواحی «جبل عامل» یافت نمی شود که عالم، فقیه یا نویسنده ای بزرگ از آن برنخاسته باشد. بسیاری از کتاب های معتبر شیعه در همین سرزمین دانش پرور نگارش یافته است.
به خاطر همین گذشته شکوهمند و افتخارآفرین است که تاریخ جبل عامل را قبل از هر چیزی تاریخ اندیشه و قلم خوانده اند.
شرف الدین عاملی، این فقیه بزرگوار یکی از تأثیرگذارترین شخصیت های برجسته شیعی در تاریخ معاصر لبنان و جهان اسلام می باشد. وی با آیت الله کاشانی و نواب صفوی روابط بسیار دوستانه داشته است. آثار بسیار نفیس و مهم ایشان از منابع عظیم دانشمندان اسلامی می باشد. آثار جاودان و بر جای مانده ایشان عبارتند از:
1. الفصول المهمّه؛
2. الکلمه الغراء فی تفضیل الزّهراء؛
3. المراجعات؛
4. النصّ و الاجتهاد؛
5. ابوهریره؛
6. المجالس الفاخرة فی مأتم العترة الطاهرة؛
7. فلسفة المیثاق و الولایة؛
8. اجوبة مسائل جارّالله؛
9. مسائل فقهیة؛
10. کلمه حول الرؤیة؛
11. الی المجمع العلمی العربی بدمشق؛
12. ثبت الاثبات فی سلسلة الرواة؛
13. مؤلّفو الشیعه فی صدرالاسلام؛
14. زینب الکبری؛
15. بغیه الرّاغبین فی احوال آل شرف الدّین؛
16. شرح التبصرة (سه جلد)؛
17. تعلیقة علی الاستصحاب؛
18. رسالة فی منجزات المریض؛
19. سبیل المؤمنین (3جلد)؛
20. النصوص الجلیة؛
21. تنزیل الآیات الباهرة؛
22. تحفة المحدّثین؛
23. تحفه الاصحاب فی حکم اهل الکتاب؛
24. الذّریعة فی الردّ علی البدیعة؛
25. المجالس الفاخرة (4جلد)؛
26. نعبیة الفائز فی نقل الجنائز؛
27. سرّ بغیة السائل عن لثم الانامل؛
28. زکاة الاخلاق؛
29. الفوائد و الغرائد؛
30. تعلیقة علی صحیح البخاری؛
31. تعلیقة علی صحیح مسلم؛
32. الاسالیب البدیعة فی رجحان مالم الشیعه؛
منبع مقاله :
شفیعی سروستانی، اسماعیل؛ (1391)، دانشستان سرزمین های درگیر در واقعه ی شریف ظهور، ج 1، تهران: موعود عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، دوم