نویسنده: عیسی جهانگیر
وضعیت فعلی، ضرورت بازنگری در رویکردها و اتخاذ راهبردهای مناسب
چکیده
نوشتار حاضر، مشتمل بر سه بخش کلی است. واکاوی مفهومی فضای سایبر شیعی، مباحث محور نخست را تشکیل می دهد که در میان آن، ضمن ارائه تعریفی از فضای سایبر شیعی به تاریخچه ی شکل گیری و وضعیت کنونی حضور شیعه در فضای سایبر پرداخته می شود.در بخش دوم، منوگرافی محیط سایبر شیعی با بررسی و تحلیل سیر فعالیت شیعیان در تار جهان گستر، در قالب موج های تحول فضای سایبر شیعی پی گرفته می شود. موج های مورد تحلیل عبارتند از: متن محوری، نهاد محوری، مناسک محوری، مواجهه محوری، گفت و گو محوری، اجتماع محوری و آموزش محوری.
در بخش سوم، با نگاهی آسیب شناسانه به فعالیت های اینترنتی شیعیان و رویکردهای موجود در رویارویی با این فضا، مواردی مانند اهتمام به محتوای فضای سایبر شیعی، اهتمام به ابعاد ارتباطی و تعاملی، اهتمام به رویکرد اجتماع محور و توجه به ابعاد بین المللی فضای سایبر اسلامی به عنوان راهبردهایی برای حضور کارآمد و استفاده بهینه از فرصت های فضای سایبر برای رسانش مذهبی ارائه می شود.
کلیدواژگان: منوگرافی، فضای سایبر، ارتباطات دینی سایبر، تکنولوژی های جدید ارتباطی.
مقدمه
پایان هزاره نخست، بی هیچ حادثه ای سپری شد. با این همه، پایان هزاره دوم، دوران تحول است.(1) آنچه زمینه چنین تغییر و تحول شگرفی را پدید آورده و این برهه از تاریخ را واجد برجستگی بیش از پیش ساخته است، دستاوردهای نوین بشری، به ویژه تولید فن آوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) است که در دو دهه ی اخیر، بسیاری از چارچوب ها و مرزهای قدیمی علمی را درنوردیده و با ظهور اینترنت و شکل گیری فضای سایبر به اوج خود رسیده است. از این رو، برخی از کارشناسان فن آوری اطلاعات بر این باورند که پس از سه دوره یا موج اثرگذار در طول تاریخ بشر، یعنی موج های کشاورزی، صنعت، کامپیوتر و اطلاعات، امروزه با ورود به قرن بیست و یکم، به موج چهارم یا عصر مجازی (سایبر) رسیده است، فضایی که بر مبنای واقعیت ساخته می شود و به واسطه آن می توان مانند دنیایی واقعی زندگی کرد.فضای سایبر، فرصت ها و نیز چالش هایی را برای کارکرد و سامان دین اینترنتی پیش روی می نهد؛ همچنان که فرصت ها و چالش های جدیدی را برای همه جنبه های پژوهش در حوزه ی دین، اعم از متون، تاریخ یا پژوهش های میدانی، فراهم می کند. افزون بر این، اینترنت به مثابه ابزاری تبلیغی، ویژگی های منحصر به فردی را انتقال می دهد که بافت جهانی دین ورزی را کاملاً دگرگون می کند. هم چنان که افق های نوینی را برای گفت و گوی ادیان در برابر انسان می گشاید. اینها و ده ها محور دیگر، از جمله مباحثی است که مطالبات و چشم داشت های بسیاری را متوجه دانشمندان دغدغه مند نسبت به فضای سایبر دینی کرده است.
تقریباً یک دهه است که شیعه در فضای سایبر حضور پیدا کرده است؛ ولی تاکنون پژوهش های علمی درخوری نسبت به این موضوع انجام نگرفته است. این حضور سایبری را می توان از زاویه های گوناگون نگریست و مسائلی از قبیل تاریخچه شکل گیری فضای سایبر شیعی، مبانی نظری و هدف های حضور شیعه در فضای سایبر و بررسی میزان موفقیت در دست یابی به این هدف ها، طیف بندی و گونه شناسی حضور شیعیان بر اساس نهادها، زبان، اطلاعات و ارائه تصویری جامع از شیعه در فضای اینترنت بر این اساس، تحلیل عملکرد و آسیب شناسی حضور شیعه، در اینترنت به ویژه آسیب شناسی الگوی تبلیغ و ارائه الگوی مناسب، ارتباط شیعه با فرق دیگر و بررسی انسجام اسلامی در فضای سایبر، بررسی تعامل و تقابل تشیع اینترنتی و اینترنت شیعی، کارکردهای اجتماعی فضای سایبر شیعی، میزان استقبال مخاطبان از سایت های شیعی، جهت ارتباط در سایت های شیعی و مسائلی از این دست که هر یک یا چند مورد از آنها می توانند موضوع پژوهشی مستقل قرار گیرد.
این نوشتار، در قالب مطالعه ای بین رشته ای، (جامعه شناسی، وب شناسی و علوم ارتباطات) می کوشد با واکاوی مفهومی فضای سایبر شیعی، منوگرافی و تصویر روشنی از این پدیده به دست دهد و با تکیه بر رویکرد نظری خاص موج های تحول فضای سایبر شیعی را از منظری اجتماعی و اطلاع رسانی بررسی کند و راهبردهایی برای رسانش مذهبی مطلوب ارائه دهد.
نخستین تلاش های حقیقی و جدی در فهم و تحلیل جنبه های اجتماعی وسایل ارتباط الکترونیکی، به ویژه اینترنت و ارتباطات دیجیتالی(2) را باید در مطالعات صورت گرفته، در پایان دهه هفتاد قرن بیستم به وسیله دانیل بل (3) جست و جو کرد. در دهه ی نود، جامعه شناسانی چون مانوئل کاستلز (1996)، جان تامپسون(4)(1990 و 1995)، آنتونی گیدنز(5)(1994)، باومن(6)(1997)، هابرماس(7)(1987) و جیمز اسلوین(8)(2000) بر غنا و عمق مطالعات اولیه افزودند.(9)
دانیل بل به نقش ارتباطات اینترنتی، در تسریع دگرگونی اجتماعی و تسهیل ارتباط میان افراد جامعه و نیز تحلیل آثار ارتباطات، به ویژه ارتباطات دیجیتال بر جامعه تأکید می ورزد.(10) تأکید کاستلز بر نقش ارتباطات الکترونیکی در وارد ساختن جوامع معاصر در عصر ارتباطات(11) و اهمیت برجسته اینترنت در انقلاب تکنولوژی(12) در دنیای ارتباطی انسانی است. گیدنز، تامپسون (در ایدئولوژی و فرهنگ مدرن)، اسلوین (در اینترنت و جامعه) و باومن به جنبه ی فرهنگی این نوع فن آوری، به عنوان مهم ترین جنبه ی این وسیله ی ارتباطی تأکید دارند.
واکاوی مفهومی فضای سایبر شیعه
فضای سایبر بیش از همه مورد توجه مهندسان کامپیوتر و مخابرات و محل تأمل نویسندگان علمی تخیلی، سپس عالمان علوم اجتماعی، شامل علوم ارتباطات و اطلاعات، جامعه شناسی، روان شناسی، روان شناسی اجتماعی، مردم شناسی و فلسفه بوده است.گفته اند که فضای سایبر یا سایبر اسپیس (13) در اصل از دو واژه ی سایبرنتیک یا سیبرنتیک (cybernetics) و اسپیس (space) گرفته شده است.(14)
واژه ی «سیبرنتیک» دارای ریشه ی یونانی است. معنای اصلی آن در زبان یونانی، فرمانروایی و حکومت است و در آثار افلاطون نیز به همین معنا به کار رفته است. شاید بتوان معادل فارسی آن را دانش «هدایت و کنترل» یا «خودفرمایی» دانست. به هر حال، اکنون سیبرنتیک نیز تا حدودی مفهوم قدیم را حفظ کرده و معرف علمی است که به انسان یا ماشین خودکار، امکان حکومت کردن و فرمان دادن می دهد.(15)
آنچه از منابع مختلف استنباط می شود، این است که اصطلاح سایبر اسپیس (فضای سایبر) و نه سایبرنتیک، از رمان معروف نورومانسر(16) اثر ویلیام گیبسون(17) که در سال 1984 منتشر شد، اقتباس و به معنای عرضه گرافیکی داده های استخراج شده از هر رایانه در نظام انسانی است.(18) امروزه این واژه معنای عصر اطلاعات، سرزمین رایانه ها، عصر اتصال مغزها و رایانه ها، فضای اینترنت و فضای حاصل از شبکه های رایانه ای را به خود گرفته است.(19)
ویلیام گیبسون در کتاب خود از کلمه «ماتریکس» برای توصیف واژه سایبر اسپیس استفاده کرد و بعدها همین کلمه به نام یک فیلم تبدیل شد، فیلمی که مثل رمان سایبر اسپیس، روایتگر جامعه ای بود که انسان هایش با خطوط نامرئی به هم متصل شده اند و رایانه ها، اطلاعات موجود در این فضا را از هر نقطه ای به نقطه دیگر منتقل می کنند و این فضای پیچیده در واقع بازتابنده شبکه ای نادیدنی از خطوط است که هم ارتباطات فرد را با دیگران و جهان خارج برقرار می سازد و هم ضروریات و نیازهای زندگی انسان را تأمین می کند.(20)
همانند جان پری بارلو (21)، برای درک بهتر مکان و فضا در فضای سایبر، می توان آن را به فضای مکالمه های تلفن تشبیه کرد.(22) درحقیقت فضای سایبر، به سان فضا و جایی است که ارتباطات تلفنی در آن رخ می دهد. این ارتباط و مکالمه در درون گوشی تلفن یا سیم های ارتباطی فرد نیست. همچنان که در درون گوشی تلفن یا هیچ ابزار دیگر، طرف مکالمه رخ نمی دهد؛ بلکه فضایی بین این تلفن هاست. از این رو، باید واژه «فضا» را در اصطلاح فضای سایبر با فضای انتزاعی مرتبط دانست نه فضای فیزیکی.
به طور خلاصه می توان گفت که فضای سایبر، فضایی است که در آن ارتباطات و کنش متقابل انسان ها از راه شبکه های رایانه ای، از جمله اینترنت، شکل می گیرد. بدیهی است که ارتباطات و اطلاعات قوام اصلی این کنش متقابل را تشکیل می دهند؛ کنش متقابلی که در شکل های گوناگونی، از جمله استفاده از اطلاعات در شکل ذخیره سازی اطلاعات، انتقال اطلاعات، اصلاح و تغییر اطلاعات، ارسال و تبادل اطلاعات و نیز در شکل گفت و گوی زنده و غیرزنده شفاهی مکتوب و دیگر ارتباطاتی که بین یک فرد یا یک گروه با فرد یا گروه دیگری، به واسطه شبکه های رایانه ای متجلی می شود.
بنابراین پیوند و نزدیکی مفهومی ای میان اینترنت، خاصه وب(23) و فضای سایبر وجود دارد. باتوجه به تعریف ها و ویژگی های ارائه شده برای فضای سایبر، مصادیق آن را می توان، اینترنت و انواع خدمات آن (که در ادامه بدان ها اشاره خواهد شد)، تکنولوژی هایی مانند واقعیت مجازی، سیستم های تصویرسازی دیجیتال، (24) تکنولوژی های بیومدیکال جدید،(25)هوش مصنوعی(26) و سیستم های محیط دیجیتالی تعاملی(27) قلمداد کرد.(28) از این رو، نمی توان فضای سایبر را مترادف با اینترنت دانست، هرچند در دهه نود میلادی، فضای سایبر، به ویژه در محافل علمی، مترادف با اینترنت، و بعدها مترادف با وب (تار جهان گستر) تلقی می شد.(29) علت این امر را باید در گستردگی ارتباطات مبتنی بر اینترنت دانست. در واقع، اینترنت با تحت پوشش قراردادن بسیاری از ارتباطات ممکن دیگر در فضای سایبر، به مصداق بارز و بزرگ این فضا تبدیل شده است، چندان که حتی امروزه نیز، در زبان گفتاری و نوشتاری، فضای سایبر را بیشتر درباره ی اینترنت به کار می برند.
مطابق با معنای اصلی فضای سایبر، فضای سایبر شیعه، معنایی اعم از فضای اینترنتی و وبی شیعه را شامل می شود؛ ولی ما نیز مانند عرف رایج، فضای سایبر را در این پژوهش به فضای اینترنتی و به طور دقیق تر به محیط وب سایت ها محدود خواهیم کرد. بنابراین، منظور ما از فضای سایبر شیعه در ایران، به آن دسته از وب سایت های (پایگاه های وب) مربوط به شیعیان اثناعشری اشاره دارد که هدف های اصلی و نیز بخش عمده اطلاعات آن با این گروه از شیعیان ارتباط دارد. این پایگاه ها، شامل پایگاه های غیرمذهبی شعیان نمی شود؛ بلکه شامل پایگاه های متعلق به نهادهای شیعی، چون حوزه علمیه و نهادهای وابسته به آن، مراجع تقلید، مرکزها و نهادهای دینی و مذهبی و همچنین شخصیت های مذهبی شیعی است.
پیشینه ی فضای سایبر شیعی در ایران
در سال 1377 خورشیدی، شبکه اطلاع رسانی نور(30) وابسته به مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(31) که یکی از پیش گامان به کارگیری رایانه در تحقیقات علوم اسلامی است، در قم راه اندازی شد و سایت حوزه، (32) به عنوان نخستین پایگاه فارسی شیعی، گشایش یافت و عهده دار ارائه مطالب اسلامی بر روی اینترنت شد. بر اساس آمار سایت الکسا، تاریخ آمار فعالیت سایبر سایت شیعه، به دوم سپتامبر سال 1998 برمی گردد.(33) در همین ایام، نخستین کافی نت شهر به صورت رایگان برای استفاده طلاب و دانشجویان آغاز به کار کرد و تا چندین ماه، تنها کافی نت قم به شمار می آمد.پیش از این نیز افراد و مؤسسه ها به صورت فردی به اینترنت دسترسی داشتند، ولی راه اندازی شبکه اطلاع رسانی نور را باید نخستین برنامه رسمی در مراکز قم برای دسترسی به اینترنت و ارائه خدمات متنوع آن دانست.(34)
برخلاف آنچه از عنوان آن پیداست، سایت حوزه ارتباطی با حوزه علمیه قم ندارد. هرچند در تولید محتوای این سایت از اندیشمندان حوزوی بهره گرفته شده و می شود، ولی از نظر ساختار تشکیلاتی، متعلق به مرکز کامپیوتری علوم اسلامی، از مرکزهای وابسته به دفتر مقام معظم رهبری است.(35)
پس از مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، به تدریج مرکزهای دیگر در قم نیز به شبکه اینترنت پیوستند، شبکه جهانی اطلاع رسانی آل البیت، وابسته به دفتر آیت الله سیستانی، از جمله مرکزهایی است که در سرعت بخشیدن به اطلاع رسانی پایگاه های متعدد، سهم بسزایی را ایفا کرد، این مرکز اطلاع رسانی، پایگاه های گوناگونی را برای دفتر معظم له، پدید آورد و در راه اندازی پایگاه و پشتیبانی های فنی برای دیگر مرکزهای حوزوی نیز بسیار اثرگذار بوده است. فعالیت های این شبکه، منحصر به قم نبوده و در شهرها و حتی کشورهای دیگر نیز شعبه هایی راه اندازی و پشتیبانی کرده است.(36) پایگاه اطلاع رسانی معروف این شبکه، با نام پایگاه الشیعه، (37) جزو نخستین پایگاه های شیعی است که بر پایه ی آمار الکسا، (38) در سوم ماه 1999، حدود نه ماه پس از سایت حوزه، فعالیت خود را آغاز کرد. در حال حاضر، این پایگاه به سی زبان رایج دنیا مشغول به فعالیت است.
دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه ی قم نیز از جمله مرکزهایی است که سابقه ی دیرینه ای در امر تولید و پشتیبانی پایگاه های اینترنتی برخوردار است. پایگاه بلاغ(39) که از 20 می 1999 برخط است، (40) از نخستین پایگاه های پژوهشی در قم به شمار می رود و با توجه به گستردگی فعالیت های این دفتر، پایگا های متعددی راه اندازی شده تا پاسخ گوی فعالیت های آموزشی، پژوهشی، تبلیغی و انتشاراتی این دفتر باشند، پایگاه قم سی تی(41) نیز با پایگاه بلاغ، تقریباً در یک زمینه فعالیت می کنند تا نمونه ای از انجام کار موازی در فعالیت های اینترنتی شیعه باشند.(42)
شبکه های دانافجر(43) و پارسا، (44) مرکز تحقیقات دارالحدیث، (45) عقائد، (مرکز الابحاث العقائدیه)، (46) رافد،(47) غدیر(48) و مرکز مطالعات ادیان و مذاهب، (49) از دیگر پایگاه ها و مراکزی هستند که به تسریع روند شکل گیری فضای سایبر شیعی کمک های شایانی کرده اند.
نسل دوم پایگا های شیعی ایران را مراکزی چون مرکز مطالعات و پژوهش های حوزه علمیه، (50)آستان قدس رضوی، (51) آستان مقدسه حضرت فاطمه معصومه، (52) مرکز آموزش های غیرحضوری سازمان مدارس خارج از کشور، (53) دانشکده ی مجازی فرهنگ و معارف اسلامی وابسته با سازمان حوزه و مدارس علمیه خارج از کشور، (54) مؤسسه دفتر دائرة المعارف فقه شیعه، (55) مرکز جهانی علوم اسلامی، (56) مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، (57) دانشکده مجازی علوم حدیث(58) و تبیان(59) وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، تشکیل می دهند.
با نگاهی به نسل اول سایت های شیعی ایرانی درمی یابیم که درصد قابل توجهی از آنها متعلق به شهر قم بودند، چنان که در حال حاضر هم اوضاع چنین است. از این رو، می توان مدعی شد که قم و برخی از مرکزها و مؤسسه های حوزوی و اسلامی آن از پیشتازان تولید محتوا و اطلاع رسانی در فضای سایبر شیعی به شمار می روند. این موضوع را می توان از زبان نویسندگان غیرایرانی و غیرمسلمان شنید که از قم بازدید کرده اند.
کای دینمور، خبرنگار مجله انگلیسی فایننشال تایمز، در گزارشی با نام «استقبال آیت الله ها از اینترنت»، (60) به فعالیت روحانیان، به ویژه یک روحانی فعال در اینترنت می پردازد و می نویسد: آنچه که آیت الله تصمیم دارند در مورد اینترنت پیاده کنند، چیزی بیش از اشاعه تمایلات مذهبی است. اگرچه قم، پایتخت ایران نیست، اما از نفوذ زیادی برخوردار است».(61)
همچنین آنجلس اسپینوسا، در گزارشی در مجله ال پاییس (El Pais) با نام «آیت الله در شبکه ی اینترنت»، از به کارگیری فن آوری اینترنت در امور مذهبی در شهر قم تجلیل می کند.(62)
طلاب حوزه ی علمیه ی قم را می توان از پیش گامان تولید محتوای دینی در فضای سایبر دانست. از آغازین سال های ورود اینترنت به قم و حوزه ی علمیه، شمار بسیاری از طلاب جوان، به خصوص کسانی که به یک یا چند زبان خارجی مسلط و دنبال راهی برای تبلیغ دین و مذهب خود در داخل و خارج از مرزهای کشور بودند، پس از آشنایی اجمالی با اینترنت، شروع به تبلیغ کردند.
استادان و عالمان حوزه ی علمیه قم نیز حضور چشمگیری در اینترنت داشته اند. منظور از عالمان، استادان بالاتر از سطح طلاب معمولی و پایین تر از سطح مراجع است. برخی از استادان حوزه از راه برنامه های گفت و گوی مستقیمی که توسط مرکزهای دیگر راه اندازی شده است، به سخنرانی و تبلیغ می پردازند. برای نمونه، مجمع جهانی اهل بیت در برنامه ای که روزانه در پال تاک برگزار می کند، از استادان برجسته و مسلط به زبان های عربی و انگلیسی دعوت، و برنامه سخنرانی و پرسش و پاسخ را اجرا می کند.
یکی از فعالیت های خوب پایگاه حوزه، ایجاد صفحه های شخصی برای پژوهشگران و استادان حوزه ی علمیه قم است. در بخش صفحه های شخصی پژوهشگران(63) این پایگاه که در آینده به پایگاه مستقلی تبدیل خواهد شد، شمار بسیاری از استادان برجسته ی حوزه ی علمیه قم که در شاخه های گوناگون علوم اسلامی و علوم انسانی متخصص هستند، دارای صفحه شخصی اند. در صفحه های شخصی آنها، زندگی نامه شخصی و علمی، فهرستی از آثار و فعالیت ها و امکان ارتباط با آنها فراهم شده است. این قابلیت حوزه نت در شناساندن استادان برای طلاب جوان، دانشجویان و دیگر علاقه مندان، به استفاده از آنها، بسیار سودمند است.
بدین ترتیب، دفترهای مراجع تقلید شیعیان نیز که از دیگر کشورهای جهان، مورد سؤال و مراجعه قرار می گرفتند، از فرصت فراهم شده در فضای سایبر به خوبی استفاده کردند و در سال های نخستین شکل گیری فضای سایبر شیعی، به راه اندازی و گسترش ارتباطات الکترونیکی با مقلدان و مؤمنان پرداختند. نگاهی به فهرست نخستین پایگاه های اشاره شده در ابتدای مقاله، تأیید این سخن است. در داخل ایران، سایت دفتر مقام معظم رهبری در قم (64) که بیشتر پاسخ گوی احکام و استفتائات شرعی مسلمانان از سراسر جهان بوده و هست، در بیستم جولای 1999 (65) و با فاصله اندکی پس از سایت حوزه، در سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی راه اندازی شد. درباره ی امام خمینی رحمه الله نیز سایت های زیادی پدید آمده است که سایت امام خمینی رحمه الله(66) وابسته به بنیاد اندیشه ی اسلامی یکی از آنهاست. سایت های متعلق به دیگر مراجع، از جمله آیت الله فاضل لنکرانی، (67) آیت الله میرزا جواد تبریزی(68)، آیت الله مکارم شیرازی،(69) آیت الله صافی گلپایگانی،(70) آیت الله صانعی،(71) آیت الله مصباح یزدی، (72) آیت الله جوادی آملی،(73)آیت الله سید محمد شیرازی، (74) آیت الله سیدمحمد حسینی شاهرودی(75) نیز از پیش گامان حضور در فضای سایبر شیعه به شمار می آیند.
در خارج از ایران نیز مرجعیت شیعه حضور اثرگذاری در تار جهان گستر داشته است. سایت آیت الله خویی، (76) آیت الله سیستانی، (77) آیت الله سیدمحمدحسین فضل الله (78) و آیت الله سیدمحمدباقر حکیم(79) نیز جزو نخستین سایت های متعلق به مراجع شیعیان خارج از ایران به شمار می آید. در میان سایت های مرجعیت خارج از ایران، سایت علامه سیدمحمد فضل الله، بازدیدکننده ی بسیاری دارد. همچنین به دلیل بازدید فراوان و پیوند بسیار با دیگر سایت ها و صفحه های اینترنتی از رتبه ی (80) بسیار بالایی در میان سایت های شیعی، به طور کلی و سایت های مراجع به طور خاص، برخوردار است.
موج های تحول فضای سایبر شیعی در ایران
رویارویی مسلمانان و شیعیان با رایانه، به طور عام و اینترنت به طور خاص را می توان در قالب چند مرحله یا موج اصلی زیر بیان کرد:1. متن محور
2. نهاد محور
3. مناسک محور
4. مواجهه محور
5. گفت و گو محور
6. اجتماع محور
7. آموزش محور.
1. موج متن محوری
تلاش های اولیه ی مسلمانان در فضای دیجیتال و سایبر، معطوف بر این بود که حجم عظیمی از داشته های مکتوب خویش را حروف چینی و بر مبنای محیط دیجیتال بازساماندهی کنند. در نتیجه این تلاش ها، حجم عظیمی از کتاب خانه های کاغذی، به فرمت های دیجیتال و قابل بازیابی و جست و جو تبدیل شد.حضور شیعیان در فضای سایبر را نیز می توان در گام نخست، حضوری متن محور توصیف کرد، که در سال های 1377 خورشیدی آغاز شد و تا چند سال نیز ادامه داشت. همان گونه که در دوره های بعدی و حتی در زمان حاضر نیز متن محوری در بسیاری از سایت های اسلامی قابل مشاهده است. آخرین آماری که سایت شیعه سرچ، در بهار 1387 خورشیدی، درباره ی موضوع های شیعی در اینترنت ارائه کرده است، این مدعا را تأیید می کند.
دیگر فرقه های مسلمانان، مانند شیعیان، نخستین حضور خود را با انتشار کتاب های معروف و معتبر خود در فضای سایبر آغاز کردند، کاری که اساساً اینترنتی نیست و کمترین استفاده از فن آوری فضای سایبر به شمار می رود.
شاخص اصلی متن محوری، غلبه متون دینی (اطلاعات ذخیره شده و به اشتراک گذاشته شده) بر دیگر گونه های ارتباطات دینی فضای سایبر بود که برآیند آن، ظهور سایت هایی متن محور با طراحی و ظاهر گرافیکی بسیار ساده بود. این نوع استفاده از اینترنت، معطوف به کارکرد ذخیره سازی اطلاعات اینترنت است. فضای سایبر، فضای بسیار خوبی برای ذخیره سازی متون دینی است. از این رو، نخستین تجلی ادیان در این فضا نیز متن محور بود. بدین سان، نخستین سایت های شیعی نیز از جمله الاسلام،(81) الکوثر،(82) آل البیت (الشیعه(83))، حوزه(84) حاوی کتاب ها و دیگر منابع معتبر شیعی بودند. بنابر پژوهش نگارنده و آمار ارائه شده در سایت جست و جوگر پایگاه های شیعی،(85) تاکنون بیش از چهار هزار جلد کتاب از منابع معروف شیعه روی اینترنت قرار گرفته است که افزون بر دو هزار جلد از این شمار، در قالب نرم افزار (CD) با نام «کتاب های اسلامی اینترنت» از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در دو نسخه 1 و 2 ارائه شده است.
همان گونه که گری بانت به درستی اشاره می کند، اگر«امت دیجیتال»(86) و اجتماع اسلامی در فضای سایبر وجود داشته باشد، قرآن به عنوان وحی الهی بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم باید کانون اصلی هر فعالیت اسلامی مبتنی بر رایانه باشد. (87) از این رو، قرآن کریم پیش تر از دیگر متون اسلامی، با قابلیت های جست و جوی لفظی و موضوعی و در فرمت های گوناگون، همراه با ترتیل ها و تلاوت ها، ترجمه ها و تفاسیر شیعی و سنی گوناگون در فضای سایبر حضور یافت. هزاران کتاب مربوط به احادیث، اعتقادات، فقه، احکام و اهل بیت علیهم السلام نیز غرفه های بزرگی را در این نمایشگاه بزرگ جهانی به خود اختصاص داده بودند، همچنان که در حال حاضر نیز، لحظه به لحظه بر شمار آنها افزوده می شود.
با تأملی در سایت های شیعی متن محور دوره اولیه فضای سایبر شیعی و بر اساس الگوی هنجاری رسانه های اسلامی سایبر، می توان گفت معمولاً این سایت ها، پیوندی دو سویه با مخاطبان خود داشتند، ولی این دو سویه بودن، پررنگ نبوده است. در تأمین پیام، برخی خودکفا و برخی وابسته به دیگران بودند، در گزینش پیام، اغلب شیعی بودند. همچنین بیشتر آنها ایستا و متکی بر متن هستند و تعامل آنها با سایت های رقیب و نیز سایت های همسو، جز در مواردی، چندان بالا نبوده است.
2. موج نهادمحوری
در موج دوم، نهادها، محور شدند. در این دوره، کسانی که احساس تعهد شخصی می کردند، برای وارد کردن متون به محیط دیجیتال، به تدریج مورد حمایت نهادها قرار گرفتند. در تولید نرم افزارهای دینی، این دوره را می توان با سال سوم یا چهارم رهبری آیت الله خامنه ای مقارن دانست. ایشان از این حرکت حمایت کرد تا اینکه نهادهای تخصصی برای این حوزه طراحی شد. نهادهایی که عملاً بخشی از فعالیت های خودشان را به فعالیت های حوزه دیجیتال تخصیص دادند. از بارزترین نمونه های این دوره می توان به آثار نرم افزاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، مانند نرم افزارهای نورالانوار، جامع الاحادیث و ...، مدرسه آیت الله گلپایگانی، مانند نرم افزار معجم فقهی و معجم عقائدی و مؤسسه یاسین رایانه اشاره کرد.در این دوره مراجع و عالمان سعی می کنند، حضور در محیط سایبر را برای خودشان تثبیت کنند و خدمات دینی شان را که پیش تر در بیتشان انجام می شد، توسط امکانات جدید گسترش دهند. بحث گسترش زبان ها، از این هنگام مطرح می شد. در این دوره، بیشتر سایت های دینی، مورد حمایت نهادهای دولتی، نهادهای عمومی و نهادهای دینی خاص قرار می گیرد و حضور دینی در فضای سایبر پررنگتر می شود.
افزون بر عالمان دینی، دیگر نهادهای دینی، مانند مجمع جهانی اهل بیت، سازمان حوزه ها و مدرسه های علمیه خارج از کشور، مرکز جهانی علوم اسلامی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله و ... نیز فعالیت مجازی خویش را در این دوره آغاز کردند.
شاید دقیقاً نتوان گفت که این موج از چه تاریخی آغاز می شود و چه سایت هایی متعلق به برخی از اولین نهادهای حاضر در فضای سایبر خود متن محور بودند و از این جهت، مرز این موج با موج اول سیال است، ولی می توان گفت که حدود دو-سه سال، پس از راه اندازی نخستین پایگاه شیعی ایرانی، حوزه نت، بیشتر مؤسسه ها، مرکزها و برخی شخصیت های مذهبی فعال، در فاصله کوتاهی در اینترنت حضور یافتند و در نتیجه، از نیمه دوم سال 1379 خورشیدی، شمار سایت های شیعی ایران، به طور شگفت انگیزی افزایش یافت. این افزایش را می توان مانند یک هوس(88) یا مد اجتماعی(89) دانست که به سرعت رواج یافت و مؤسسه ها و مرکزها و شخصیت ها، به گمان خویش، برای عقب نماندن از قافله، بدون شناخت فرصت ها و چالش های این رسانه جدید، شتابناک و عجولانه، در این عرصه ظاهر شدند. این حضور بی برنامه، در سال های بعدی تعدیل یافت، ولی همچنان یکی از معضل های فضای سایبر اسلامی و شیعی است.
مشکل بزرگ سایت های نهاد محور این است که در بیشتر نهادهای دارای سایت، مدیریت سایت دست کارشناسان و مهندسان فنی است. نیروهای فنی مهندسی، سایت را طراحی می کنند و امکاناتی برای آن در نظر می گیرند. این کار سبب می شود سایت یک نهاد، به جای آن که بر پایه ی امکانات و نیازمندی های گوناگون نهاد و مطابق با خواسته ی معاونان و مدیران محتوایی آن شکل گیرد، بر پایه ی آنچه مهندسان پیشنهاد می کنند، طراحی شود. درنتیجه، گسستی مشهود میان بخش های گوناگون نهاد و سایت متعلق به آن پیش می آید. این بیشتر بدین سبب رخ می دهد که معاونان و مدیران از امکانات و فرصت های به وجود آمده به وسیله فضای سایبر، ناآشنا یا کم آشنا هستند. چاره کار در این است که نوع نگاه مدیران و مسئولان نهادها و مراکز به فضای سایبر و سایت های اسلامی، از جمله سایت های اسلامی نهاد محور، اصلاح شود و سایت خودش را به سان پیشانی نهاد و جایگاهی برای جلوه و نمود خویش در نگاه دیگران قلمداد کنند.
3. موج مناسک محوری
در موج دیگر، سایت ها و فعالیت هایی رشد یافتند که محور اصلی آنها، مناسک، شعایر و مراسم است. در مناسک محوری، مسئله صرفاً متون خشک و صامت نیست. گردانندگان این گونه سایت ها، تنها نخبگان پژوهشگران و طلاب علوم دینی نیستند، بلکه به گونه ای عموم مردم دخیل اند.(90) تأکید بر عواطف دینی در جامعه به جای تأکید بر شناخت مستقل و منطقی، ویژگی بارز بیشتر اینگونه سایت هاست.سایت هایی که دارای اطلاعاتی درباره ی مدیحه و مرثیه سرایی های مداحان، سخنرانی های مذهبی، ادعیه و زیارات چند رسانه ای، زیارت خانه ی خدا از راه اینترنت(91) (حج مجازی) و زیارت امام رضا علیه السلام(92) از راه اینترنت (زیارت از راه دور)، سایت های متعلق به هیئت ها، حسینیه ها و مراسم انجام شده در مناسبت های مذهبی، می توانند به عنوان سایت های مناسک محور نام گیرند.
در بخش فارسی سایت جست و جوگر پایگاه های شیعی (shiasearch) سایت های متعلق به هفتاد حسینیه ی داخل و خارج از کشور، هفده پایگاه مرتبط با حج، 73 پایگاه مرتبط با مناسبت های مذهبی، پایگاه های وابسته به 45 مسجد، هفده زیارت گاه معرفی شده است. همچنین در سایت راهنمای پایگاه های اسلامی، (noordir) 85 پایگاه مرتبط با مناسبت های مذهبی به صورت طبقه بندی شده معرفی شده است.
از قدیمی ترین سایت های مناسک محور می توان به سایت ادعیه (93) اشاره کرد که حاوی ادعیه و زیارات مختلف شیعی، برای مناسبات مختلف و به صورت چند رسانه ای است.
همچنین سایت های بسیاری در ارتباط با عزاداری و عاشورا وجود دارد که تقریباً همه ی اطلاعات آنها با عزاداری و سوگواری مرتبط است. از جمله ی آنها می توان به سایت های عزادار،(94) عزاداری، (95) یاحسین،(96) ذوالجناح،(97) نوحه(98) و مانند آنها اشاره کرد.
مناسک محوری در پایگاه های اسلامی سبب شد تا واژگان جدید چون «عبادت برخط» یا «عبادت آنلاین»(99) و «منبر دیجیتال»(100) وارد حوزه ارتباطات سایبری دینی شود و نوشته هایی در این زمینه نگاشته شود. نباید از نظر دور داشت که واژه عبادت آنلاین، خاص شیعه و اسلام نیست. در دیگر ادیان از جمله مسیحیت واژگان «کلیسای سایبر»،(101) یهود و حتی ادیان غیرابراهیمی و غیرالهی مانند بودیسم که از پدیده ی «معبد سایبر»(102) نیز این واژه برای توصیف مناسک مجازی استفاده می شود.
اصطلاح کلیساها و معبدهای سایبر بیشتر به سایت هایی اشاره دارد که برای کاربست های مذهبی مسیحیان و بوداییان طراحی شده اند. این سایت ها شامل امکاناتی مانند ارسال دعاهای دینی از راه پست الکترونیکی به اعضای خود، ارائه مواد و مطالب متنی و چند رسانه ای دینی و مانند آنهاست. معابد سایبر، اغلب معابد واقعی خود را در فضای سایبر شبیه سازی کرده و دارای بخش هایی است که دقیقاً در معابد واقعی وجود دارد و به پیروان خود امکان سیر در بخش های مختلف آنها و انجام اعمال را به صورت مجازی فراهم می آورند.(103)
سایت های شیعی مناسک محور، بیشتر هدف دعوت به اسلام و تبلیغ را دنبال می کنند. مخاطب گزینی و نیز گزینش پیام آنها معمولاً شیعیان و شیعی است. این سایت برخلاف سایت های متن محور از پویایی بیشتری برخوردار بوده و اطلاعات چند رسانه ای در آنها بسیار زیاد است. سهم اطلاع رسانی و نیز تعامل با سایت های هم سو در آنها بالاست.
4. موج مواجهه محوری
موج بعدی، موج رویارویی با رقیبان است. در این دوره مسلمانان و دین داران، افزون بر فعالیت پیشین خود، نگاهی هم به دیگران دارند؛ دیگرانی که از نظر اعتقادی با آنها تفاوت دارند؛ دیگرانی که فعال هستند و خود را در رویارویی با برخی دیگر می بینند. شیعیان نگران سنّی ها هستند و سنّی ها نگران شیعیان، مسلمانان نگران مسیحی ها(104) و مسیحیت نگران مسلمانان و دیگران. دین داران نگران خداناباوران هستند و به طور کلی، فضا، فضای رویارویی است. در نتیجه ی آزادی بیان در فضای سایبر می توان حتی سایت هایی را به زبان فارسی مشاهده کرد که در پی اثبات خداباوری و ابطال براهین اثبات وجود خداوند هستند.محصول رویارویی محوری در فضای سایبر دینی طراحی و تولید سایت هایی است که در پی رد و نقض دیگران است. در همین مرحله است که مباحث و موضوع هایی چون تکفیر اینترنتی، تروریسم سایبر، جهاد الکترونیکی و موضوع هک کردن متقابل سایت های دینی مطرح می شود.
رویارویی محوری را می توان به شکل های گوناگون در سایت های شیعی مشاهده کرد. این نوع از سایت ها، بیشتر بر ارتباطات دینی سایبری شیعیان اثنی عشری یا غیرشیعیان اثناعشری تأکید دارند. غیرشیعیان نیز شامل شیعیان غیراثناعشری، اهل سنت، مسیحیان، یهودیان و خداناباوران می شود که بیشترین نمود آن در رویارویی با اهل سنت است. به طور کلی سایت های شیعی رویارویی محور را می توان در دو دسته رویارویی عقیدتی و سیاسی تقسیم بندی کرد.
برخی سایت های رویارویی محور را می توان فرقه محور نام نهاد. فرقه محوری مانند رویارویی محوری به جای تأکید بر جنبه های وفاق دینی، بیشتر انشعاب و افتراق درون یک سیستم مذهی را به نمایش می گذارند تا وحدت و هم سویی اش را. بسیاری از فرقه های مذهبی که در میان دین خودشان یا در میان رویکرد مذهبی قالب خودشان طرد می شوند و در فضای خارج از سایبر، اصولاً حق حیات به آنها داده نمی شود و تکفیر یا به عنوان مرتد شناخته می شوند. اینها در مرحله ی سایبر بسیار فعال اند، چون مزاحم و رقیب جدی ندارند. از سایت هایی مانند شیطان پرست ها گرفته تا فرقه هایی خاص دراویش و تصوف، از فرقه های غالی گرفته تا ناصبی. هیچ کدام از اینها، جریانات غالب در خارج از محیط سایبر نیستند و برخی از این جریانات فرقه ای، اصولاً حیاتی خارج از سایبر ندارند و فقط رد پایشان را در محیط سایبر می توان گرفت، مثل خوارج. برخلاف محیط بیرونی، در محیط سایبر به راحتی می توان با عقاید و ایده های آنان آشنا شد. در میان تندروان شیعی نیز نمونه هایی از این گونه سایت ها دیده می شود.
5. موج گفت و گو محوری
گفت و گو محوری نقطه مقابل رویارویی محوری است. سایت های گفت و گو محور سایت هایی هستند که به جای تلاش برای مواجهه، این امکان را فراهم می کنند که انواع و اقسام نگرش های دینی با هم در یک محیط گفت و گو کنند. این فضا، فضای اتاق گفت و گو (chat) است. فضایی مثل «Mailing List» و تالارهای گفت و گو و «Forums» ها. در این فضاها موضوع های بسیار متنوعی وجود دارد، ولی گفت و گوها از چند طرف درگیر می شود. طرف داران ولایت فقیه با مخالفان ولایت فقیه درگیر می شوند. در واقع، سایت فقط فضا را فراهم می کند. به ویژه در سایت های انگلیسی، فضاهای گفت و گوی بین دینی و بین فرقه ای به شدت ترویج و حجم بسیاری از ادبیات گفت و گو در محیط سایبر تولید شده که سهم بسیار کمی از آن به خارج از محیط سایبر سرایت کرده است.فضای گفت و گو و شیوه ی تعامل با طرف اصلی گفت و گو، در سایت های گفت و گو محور به شدت متغیر است. برخی از آنها دوستانه و با تأکید بر اشتراک ها و احتراز از افتراق ها، سعی در تقویت هرچه بیشتر انسجام اسلامی دارند. در حالی که در برخی دیگر، گفت و گو به مناظره و مواجهه بسیار نزدیک تر است تا هم دلی و وفاق.
معروف ترین سایت شیعی گفت و گو محور را می توان سایت مجمع جهانی تقریب بین مذاهب (105) دانست که کاملاً با رویکرد تقریب و انسجام فرقه های اسلامی شکل گرفته است. با توجه به تأکید جمهوری اسلامی ایران بر انسجام اسلامی و نام گذاری سال 1386 خورشیدی بر اتحاد ملی و انسجام اسلامی، گفت و گو محوری را در بسیاری از سایت های برجسته شیعی می توان کم و بیش مشاهده کرد. به طور کلی، روح حاکم بر فضای سایبر شیعه را می توان وحدت گرا دانست، ولی نباید از نظر دور داشت که برای رسیدن به وحدت بیشتر می توان از فضای سایبر بهره های بیشتری مانند دریافت چند مقاله و کتاب و سخنرانی برد.
6. موج اجتماع محوری
دوره ی ما، دوره ای است که مخاطب سایت های دینی، تنها نخبگان و عالمان و دانش پژوهان نیستند و صرفاً بر عواطف و احساسات تأکید نمی شود و همه چیز رویکرد مواجهه با دیگران ندارد؛ بلکه بر ساس اجتماع گرایی مسئله اساسی این می شود که چگونه زندگی دینی را در محیط سایبر سامان دهی کنیم، یعنی چگونه دین داران با مراجعه به سایت های اسلامی بتوانند همه ی نیازهای روزمره شان را برطرف کنند.(106)به تعبیر دیگر، مسئله این است که امکانات و سرویس هایی که در محیط اینترنت برای همگان فراهم است، در محیط سایبر دینی برای متدینین با حذف جنبه های غیراخلاقی اش فراهم باشد. پس مسئله خرید از راه دور(107) در سایت های اسلامی هم به وجود می آید. نه فقط لوح های فشرده اسلامی و کتاب های اسلامی، که در صورت امکان، پوشاک، خوراک و دیگر نیازمندی های یک مسلمان هم در آن به فروش می رسد.
اجتماع بر اثر پیوندهای سببی، نسبی، مجاورت جغرافیایی و هم سویی عقیدتی شکل می گیرد. امکان و زمینه شکل گیری منافع، هنجارها و قوانین مشترک در اجتماع های کوچک تر بسیار از جوامع بزرگ تر است. سیاست اصلی رویکرد اجتماع محور در ارتباطات اجتماعی، برقراری ارتباط و انتقال قدرت تا پایین ترین سطوح اجتماعی در گروه های کوچکی چون خانواده، روستا و محله است.(108)
از این رو، مباحثی چون کار از راه دور، (109) شغل یابی، سرگرمی و ... به میان می آید. در موج جدید سایت های اسلامی که چندان به سرگرمی توجه نمی کردند، بخشی را برای کودکان باز می کنند و نیازمندی های کودکان و نوجوانان، مانند لطیفه، داستان، مسابقه، نقاشی و ... در سایتشان می گذارند. برخی دیگر از سایت ها به حسب نوع فعالیت خود، استخاره آنلاین را در دسترس مخاطبان قرار می دهند. بدین ترتیب، اجتماع محوری به معنای زندگی محوری است که محور اجتماعی آن را اجتماع مسلمانان تشکیل می دهد. در واقع، در سایت های اجتماع محور، تلاش بر این است که اجتماعی در اطراف یک سایت ایجاد شود. از این رو، سایت ها عضوگیری می کنند و روز به روز، بر اعضای خود می افزایند. این گونه نام نویسی صرفاً به معنای عضویت در یک محیط مجازی نیست. آنها اعضای خویش را عضو واقعی گروه خود می پندارند و افزون بر تلاش بر نگه داری اعضا از طریق ارائه خدمات، سعی می کنند تا در غیر محیط مجازی هم با اعضا در ارتباط باشند.
برخی ویژگی های سایت های اجتماع گرا را می توان در موج های نخستین سایت های اسلامی نیز مشاهده کرد، ولی باید گفت اغلب به صورت پراکنده و به دلیل بالا بردن جذابیت سایت و جمعیت مخاطبان بوده است. برای نمونه، در برخی سایت های اولیه، مانند رافد، بخشی برای کودکان وجود داشت یا در برخی سایت ها مشاوره های گوناگون دینی و خانوادگی وجود داشت، ولی نکته اینجاست که آنها فاقد نگاهی جامع نگر بوده اند، نگاهی که واقعاً جنبه های گوناگون زندگی را ملاحظه کرده باشد. بدین سان، اکنون نیز می بینیم که سایتی مانند کوچولوها، (110) به عنوان سایتی که علاقه مندیها و زمینه های فعالیت کودکان و نوجوانان را در اختیار آنان قرار داد، راه اندازی شده است، ولی صرفاً بخش ویژه ای از مخاطبان، یعنی کودک و نوجوان، را مدنظر دارد.
نخستین پیش شرط اجتماع گرایی شیعی سایبر، گرایش به «اندیشه هم سو سازی تلاش ها برای افزایش هم بستگی های اسلامی در اجتماعات واقعی (111)» مجازی است. اختلاف سلیقه و عقیده در میان انسان ها، از جمله متدینان، امری طبیعی است. بدین جهت، برخورداری از سعه ی صدر، نوعی تسامح و تساهل رفتاری و تأکید بر مشترکات به جای اختلافات و در یک جمله گرایش به هم نوایی با دیگر اعضا شرط نخست، قدم شکل گیری هرگونه اجتماع مجازی است. برخورداری از چنین نگرشی و گرایشی، نیازمند درک واقعیت تنوع کاربران و به حسب آن، تنوع نیازمندها و علایق آنهاست.
بدین ترتیب، شرط دوم، برآورده ساختن نیازمندیهای گوناگون کاربران دینی در محیط مجازی است. از کار و کاریابی گرفته تا اطلاع رسانی های گوناگون علمی، آموزشی، تفریحی، هنری، خدمات و مشاوره های مختلف و مانند آنها. در حقیقت، سایت باید نوعی رویکرد پرتالی(112) در اطلاع رسانی و برقراری ارتباط داشته باشد. در اصطلاح رایانه و اینترنت پرتال، معانی متفاوتی دارد. در برنامه نویسی در یک معنا، در آموزش الکترونیکی (113) در معنای دیگر و در زمینه جست و جو و ابزار جست و جو در اینترنت، در معنای سومی به کار می رود. منظور ما در اینجا همان معنایی است که در زمینه ی ابزار و موتورهای جست و جو به کار می رود. در این معنا، پرتال ابزاری است که افزون بر امکان جست و جو یا مرور صفحه ها از راه فهرست راهنما و سرویس ها، خدمات مفید بسیاری از جمله، اخبار، اطلاعات سهام، نقشه ها، پیش بینی هوا، شخصی سازی صفحات پرتال و غیره را ارائه می کند.(114) یاهو یکی از مشهورترین و محبوب ترین پرتال های موجود در وب است که بیشترین سرویس و خدمات را داراست. از بهترین خدمات یاهو می توان به پست الکترونیکی رایگان، کلوپ ها و اتاق های گپ زنی به صورت موضوع های طبقه بندی شده، به همراه امکان گپ گفت و گو، ارائه نرم افزار پیغام بر(Messenger) برای ارتباط مستقیم کاربران، ارائه گزارش های دقیق در مورد وضعیت آب و هوا، نقشه ها، اطلاعات سهام، تقویم و بازار بورس، فضای رایگان جهت ایجاد پایگاه، امکاناتی برای شغل یابی در کشورهای گوناگون دنیا، نمایش فهرست بسیاری از کارت پستال های گوناگون، یاهوی تخصصی برای برخی کشورها و سرانجام امکان شخصی سازی برای صفحه ها برای ذخیره اطلاعات و پیوندهای مورد نظر کاربران اشاره کرد.
رویکرد پرتالی به این معناست که جنبه های گوناگون زندگی یک دیندار و نیازمندی های گوناگون فیزیکی وی را در یک محیط سایبر شبیه سازی و برآورده کنیم. در واقع، نباید زندگی یک دین دار را به ابعاد دینی و مناسکی وی تقلیل دهیم. چنان که در جهان بیرون نیز اختصاص دادن زندگی دینی به جنبه های ویژه ای، سبب فردی شدن امور دینی می شود و همواره گروهی احساس می کنند که با این نوع زندگی نامأنوس هستند. در این صورت است که می توان یک اجتماع دینی سایبر تشکیل داد و حتی بسیاری از ابعاد غیردینی زندگی را در پرتو احکام و قوانین کلی دین مطرح کرد و نه جدا از آن ها.
همچنان که گفته شد، از چند سال پیش، برخی سایت های شیعی خدمات و امکانات اجتماع گرایانه ای را در سایت های خود قرار می دادند، ولی بسیار کم رنگ و پراکنده. نخستین سایت شیعی که با چنین رویکردی و با خدماتی گوناگون، از سایت های شیعی پیش از خود در فضای سایبر حاضر شد، سایت تبیان (115) بود که وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی است. در حقیقت، این سایت مولود نگاهی نو و درک درست از یک خلأ و مشکل جدی بود. «در سال 1380، با انتصاب رئیس جدید سازمان تبلیغات اسلامی، استفاده بیشتر از فن آوری اطلاعاتی و ارتباطی جهت اجرای وظایف و دستیابی به اهداف سازمان تبلیغات اسلامی در اولویت قرار گرفت و تصمیم بر آن شد که مؤسسه مستقلی برای پرداختن به تبلیغات اسلامی در محیط اینترنتی تأسیس گردد تا ارائه مطالب و موضوعات دینی را از جذابیت های بیشتری برخوردار کرده و تمایل مخاطبین به خصوص جوانان و نوجوانان را به آن محتوا افزایش دهد.»(116) بر این اساس، مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، با هدف فعالیت در زمینه فن آوری ارتباطات و اطلاعات، ایجاد گردید.
7. موج آموزش محوری
یکی از تجلیات مهم و اخیر فضای سایبر، فن آوری آموزش مجازی است که مفهوم آموزش به سبک کنونی از راه این فن آوری، به سرعت در حال دگرگونی است. مفاهیمی چون آموزش از راه دور، آموزش باز، آموزش مستقل، آموزش غیرحضوری، آموزش الکترونیکی، آموزش مجازی و ... تعابیری هستند که با وجود تفاوت اندک خود بر این مفهوم دلالت دارند که آموزش بدون نیاز به رودررویی استاد و شاگرد، در محیطی خاص انجام می گیرد. جوهره اصلی آموزش از راه دور، جدایی فیزیکی استاد و شاگرد است.چند سالی است که شیوه های گوناگون آموزش از راه دور (به ویژه آموزش مجازی) در دانشگاه ها و مرکزهای گوناگون، به کالای پرزرق و برق بازار علمی کشورمان بدل شده است، ولی به دلیل نوبودن این پدیده و پیچیدگی های ویژه آن، بسیاری از مرکزهای مشتاق به دارا بودن این نظام نوین آموزشی، با صرف بودجه های بسیار، موفقیت کمتری در راه اندازی روشمند، استاندارد و کارآمد آن داشته اند. با این حال، از سال 1380 خورشیدی، شمار انگشت شماری از مرکزها و دانشگاه ها، به ایجاد مقدمات استفاده از آموزش مجازی روآوردند. در ایران، اولین دانشگاهی که به صورت رسمی آموزش مجازی (مبتنی بر وب) را آغاز کرد، دانشگاه مجازی دانشگاه شیراز بود. در حال حاضر، دانشگاه های شیراز، علم و صنعت، امیرکبیر، خواجه نصیر، دانشگاه قم، دانشگاه پیام نور، مجریان تحصیل به روش مجازی در کشور و بسیای دیگر، متقاضی راه اندازی این نوع آموزش هستند.
نتیجه گیری و پیشنهاد
با توجه به بررسی های انجام شده می توان گفت شیعیان حضور در فضای سایبر را به خوبی پذیرفته و از نظر کمی، فعالیت های چشمگیری در چند سال گذشته داشته اند. شاخص کمّی دقیقی برای سنجش این فرضیه کیفی نمی توان به دست آورد، ولی با نگاهی به آمارهای موجود درباره شمار سایت های شیعیان و تنوع اطلاعات موجود در آنها می تواند مؤید این مدعا باشد. با وجود این، به لحاظ کیفی، این حضور سایبری، با حضور مؤثّر و شایسته کمی فاصله دارد. موارد زیر مؤید این نظر و نشانه کاستی های کیفی فضای سایبر شیعه است که به شکل چالش هایی در برابر این فضا رخ می نماید.1. اهتمام به محتوای فضای سایبر شیعی
الف) یکی از ملاحظه های با اهمیت در بُعد اطلاعات فضای سایبر شیعی، به طور کلی و فضای سایبر شیعی در ایران، به طور خاص، وجود کارهای موازی و تکراری است. باتوجه به محتوای پایگاه های شیعی، با اینکه مرکزهای گوناگون شیعی، با سلیقه ها و گرایش های متفاوت، پایگاه های بسیاری را راه اندازی کرده و نگه داری می کنند؛ ولی میان این کارها، از جهات گوناگون، شباهت های بسیاری وجود دارد. یکی از این شباهت ها، در نوع مطالب ارائه شده در این نوع پایگاه هاست. به جز معرفی ساختار اداری و خدمات ویژه ای که در هر مرکز وجود دارد، بقیه مطالب تا حد بسیاری به یکدیگر شبیه است. کتاب، مقاله، مجله و مطالب نسبتاً مشابهی که اغلب هم برای فضای اینترنت تدوین نشده اند، بیشترین حجم را به خود اختصاص می دهند.1-2. گاهی متن کتاب ها، مجله ها یا منابع متنی ویژه ای در چند سایت مهم شیعی وجود دارد، بدون اینکه مشخص شود کدام یک از آنها منتشر کننده اصلی بوده و دیگران هم بدان پیوند داده اند. گویا همه آنها محتوای آنها را آماده کرده و در صفحات وب نسبتاً مشابهی منتشر کرده اند. این در حالی است که در بیشتر موارد، واقعیت این است که یکی از آنها منتشر کننده اصلی و دیگران استفاده کنندگان آن هستند، برای نمونه، در بررسی و مقایسه اطلاعات سایت های حوزه الشیعه، بلاغ و اندیشه قم مشاهده می شود که برخی اطلاعات از جمله مجلات وضعیتی چنین دارند.
بنابراین یکی از چالش های محتوایی سایت های مهم شیعه، ذکر نکردن منابع و مآخذ اطلاعات درج شده در بخش های گوناگون سایت است. بخشی از اطلاعات سایت معروف الشیعه،(117) بلاغ (118) و حوزه، دارای این مشکل بزرگند. ذکر مآخذ و منابع و نحوه نقل اطلاعات، یکی از معیارهای مهم ارزیابی منابع اینترنتی (119) به شمار می آید.
برای برون رفت از این چالش، باید سایت های اسلامی به استنادسازی استاندارد منابع خود اهمیت بدهند و از اعتبار محتوایی خود در فضای سایبر پشتیبانی کنند.
ج) مهمترین چالش در بُعد محتوایی سایت ها این است که بیشتر این گونه اطلاعات با کمترین و شاید بدون هیچ گونه بازسازی و بازآفرینی خاص و افزودن قابلیت های علمی-پژوهشی، برای تطابق با محیط سایبر و جذابیت داشتن برای کاربران مختلف، روی شبکه قرار گرفته اند. بنابراین اغلب منابع به همان صورت چاپی و کمترین استفاده از فرصت های فضای سایبر منتشر کرده اند.
راهبرد پیشنهادی برای جبران این کاستی این است که متون و دیگر منابع اسلامی، برای اینکه متناسب با محیط وب و به صورت جذاب برای کاربران و سلیقه های متفاوت شوند، به صورت هرمی تولید شوند؛ در قاعده این هرم منابع و متون دینی دست اول قرار دارند. میراث مکتوب و غنی شیعه و نیز تولیدکنندگان و حاملان اصلی آن، یعنی علمای دینی در این مرحله هستند. در سطح میانی هرم، کارشناسان فنی و محتوایی، از قبیل برنامه نویسان متخصصان علوم اسلامی، گرافیست ها، متخصصان علوم ارتباطات و اطلاع رسانی، هنرمندان و دیگر بازآفرینان هنری و فنی قرار دارند که با علوم دینی و فرصت های فضای سایبر آشنایی کافی دارند. آنان به صورت کاری گروهی، محصول و محتوای برگرفته از سطح اول(قاعده هرم) را بازتولید و در قالب ها و شکل های مختلف در سایت های دینی منتشر می کنند. در واقع این سطح جولانگاهی است که باید فن آوری های نوین اطلاعاتی، خاصه چند رسانه ای و ارتباطی را به طور شایسته در خدمت دین به کار برد تا اطلاعات و ارتباطات دینی را بتوان اینترنتی دانست. در نهایت، کاربران سایت های شیعی و استفاده کنندگان از محصولات سطح اول و دوم، در رأس هرم قرار دارند که کارگزاران سطح میانی هرم با توجه به این سطح محصولات قاعده هرم را بازتولید می کنند.
2. اهتمام به ابعاد ارتباطی و تعاملی
الف) چالش دیگری که به جنبه ی ارتباطی فضای سایبر شیعه مربوط می شود، این است که ابزارها و روش هایی که به کمک آنها بیشتر با مخاطبان و کاربران ارتباط برقرار می کنند، در فضای سایبر شیعه کمتر مورد استفاده قرار گرفته است. قابلیت هایی همچون انجمن های مباحثه، فهرست های پستی، اتاق های گفت و گو و آلبوم های صوتی و تصویری در این پایگاه ها وجود ندارد یا بسیار بی فروغ و کم مراجعه اند. این چالش در سایت های علما، مراجع و شخصیت های بزرگ دینی، بسیار پررنگ تر از دیگر سایت های شیعی است.اتاق های راه اندازی شده توسط واحد فرهنگی حرم حضرت معصومه علیها السلام و مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام در پایگاه پال تاک، از معدود فعالیت های باسابقه و موفق در این زمینه است. به طور کلی می توان گفت بُعد ارتباطات در فضای سایبر، بسیار کم رنگ تر از جنبه اطلاعات است.
ب) از دیگر مسائلی که به جنبه ی ارتباطی و اطلاعاتی فضای سایبر شیعی در ایران مربوط می شود، توجه به مراجعان و مخاطبان سایت ها، برقراری ارتباط با آنان و مشارکت آنها در تولید و غنی سازی محتوای ارائه شده است. در واقع این مسئله به جنبه ی تعاملی، چه به صورت برخط (آنلاین) و چه نابرخط (آفلاین) سایت اشاره دارد که می تواند با بررسی میزان ارتباط یک سایت با مخاطبانش ارزیابی شود. در سایت های عالمان و استادان و حتی طلاب علوم دینی، به ندرت می توان سایتی را به دست آورد که از ابعاد تعاملی فضای سایبر به خوبی استفاده شده باشد. بیشتر سایت های شیعی، جنبه ی تعاملی را به ارتباط تقریباً یک سویه تقلیل داده اند. حتی بازخوردگیری از مخاطبان و ایجاد فرصت برای اظهارنظر علمی و غیرعلمی نیز در بیشتر سایت های شیعه، کم و بیش، مورد غفلت واقع شده است. نباید از نظر دور داشت که منظور از بازخوردگیری این نیست که صرفاً در گوشه ای از سایت، گزینه هایی با نام «ارتباط با ما» قرار داده و نشانی الکترونیکی خاصی در آن معرفی شود؛ بلکه می توان درباره ی صفحه ها و بخش های گوناگون سایت، امکان اظهارنظر و مشارکت در تولید را فراهم کرد.
امروزه می توان با تحلیل و بررسی گزارش ها و آمارهای مفصلی که از نحوه ی ارجاعات به سایت به دست می آید، راهبردهای روشنی را درباره ی اطلاع رسانی و ارتباطات کارآمد در فضای سایبر استخراج کرد. در این آمارها می توان به دست آورد که چه تعداد مخاطبانی، از کجا و از چه راهی، به سایت خاصی دسترسی داشته اند؟ از راه جست و جو یا از راه پیوندهای سایتی دیگر؟ اگر از راه جست و جو بوده، با جست و جوی چه واژگانی بوده است؟ کدام یک از صفحه ها و بخش های سایت را دیده اند و چقدر زمان برای دیدن هر صفحه گذاشته اند یا اینکه هر کاربری، به طور متوسط چقدر زمان برای دیدن سایت سپری کرده است؟ چند درصد مخاطبان به صورت تکراری و چند درصد غیرتکراری بوده اند؟ با تحلیل این آمارها، می توان افزون بر امکان برقراری ارتباط بیشتر با مخاطبان، نسبت به نیازمندی های آنان فهم بیشتری کسب کرد، زمینه برقراری بیشتر ارتباط دوسویه با آنان را فراهم کرد و به طور کلی، میزان استفاده ی بهینه از بُعد تعاملی سایت را بالا برد.
مشکل استفاده ی کمتر از جنبه ی ارتباطی و تعاملی فضای سایبر شیعه را می توان در بی توجهی متولیان علوم اسلامی، به ارتباطات سایبری و نداشتن برخورداری از دانش و آگاهی کافی، نسبت به این فرصت ها دانست.
3. اهتمام به رویکرد اجتماع محور
چالش دیگر در سایت های شیعه، نبود یا کمبود رویکرد اجتماع محوری است. تازگی رویکرد اجتماع محوری در برخی از این سایت ها دیده می شود، ولی همچنان که روح حاکم بر فضای سایبر شیعه را موج متن محوری، آن هم بیشتر درباره علوم اسلامی، به ویژه اعتقادات، اهل بیت و قرآن، تشکیل می دهد. در برخی سایت ها هم اساساً هدف ها و سیاست ها را به روشنی نمی توان به دست آورد. باید گفت سایت های اهل سنت در اجتماع گرایی بیشتر از شیعیان رشد کرده اند و سایت های اسلام آنلاین نت و اسلام وب اهل سنت، از جمله سایت های معروف اجتماع گرای آنهاست.توجه کمتر به اجتماع محوری را هم می توان در عدم اهتمام درخور و نداشتن دانش و بینش کافی برای تبلیغ جذاب دین در فضای مجازی ردیابی کرد.
4. توجه به ابعاد بین المللی فضای سایبر اسلامی
نکته ی مهم دیگر در سایت های شیعی ایرانی، توجه ناقص به جنبه ی بین المللی اطلاع رسانی دینی در این فضاست. اطلاعات و مباحثی که در این سایت ها منتشر می شود، بیشتر متناسب با فرهنگ بومی است و گاهی برخی از آنها برای غیرشیعیان و غیرمسلمانان، جالب و جذاب نیست. حتی معروف ترین سایت های شیعی در نام اینترنتی (دامین) خود نیز این نکته را رعایت نکرده اند. برای نمونه، نام هایی مانند شیعه، حوزه، فدک، غدیر و نام های اهل بیت علیهم السلام که اختصاص به شیعیان دارد، بیشتر و از نام های وحدت بخش، مانند اسلام، پیامبراکرم و دیگر نام هایی که بیشتر نماد اسلام است تا شیعه، کمتر استفاده شده است.راهبردی که برای بهبود بینش بین المللی در فضای سایبر اسلامی به نظر می آید، این است که در مراحل گوناگون فراگرد اطلاع رسانی اسلامی در این فضا، از انتخاب نام (دامین) سایت گرفته تا تهیه طرح گرافیک و خاصه تولید محتوایی و ارائه آنها از کارشناسان فنی و محتوایی که دارای تجربه بین المللی هستند، بهره گرفته شود.
پی‌نوشت‌ها:
1.مانوئل کاستلز، عصر اطلاعات، ترجمه: احمد علیقلیان و افشین خاکباز، ج3، ص 13.
2. Digital Communication
3. Bell.
4. John Thompson.
5. Anthony Gedens.
6. Bauman
7. Habermas
8. James Slevin
9. حلمی خضر ساری، دراسه فی التواصل الاجتماعی، ص 23.
10. همان، ص 24.
11. عصر اطلاعات، ج1، ص 382.
12. همان.
13. Cyberspace.
14. Wikipedia,the free encyclopedia: http://en.wikipedia.org.
15. کاظم معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، صص 41 و 42.
16. Neuromancer.
17. William Gibson.
18. A graphic representation of data abstracted from banks of every computer in the human system.
19. یونس شکرخواه، واژه نامه ارتباطات، ذیل واژه «سایبر اسپیس».
20. همان.
21. John Perry Barlow.
22. What is Cyberspace?.[Online] http://www.services.ex.ac.uk/cmit/modules/cyberspace/slides/ch07s01.html.
23. Web.
24. Digital Imaging Systems.
25. new biomediacal technology.
26. Artifical Interlligence.
27. interactive digital environment systems.
28. بهزاد دوران، تأثیر فضای سایبرنتیک بر هویت اجتماعی (رساله دکترا)، ص 23.
29. Wikipedia,the free encyclopedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Cyberspace.
30. www.noornet.net.
31. www.noorsoft.com.
32. www.hawzah.net
33. Alexa Internet,Inc: Online http://www.alexa.com [Accessed 2008-04-14].
34. محمدحسین بهرامی، «فن آوری اطلاعات در خدمت اطلاع رسانی اسلامی». فصل نامه ره آورد نور، پاییز 1384، ش 12، ص 2.
35. سایت حوزه اولین سایت شیعی ایرانی بود، نه اولین سایت شیعی موجود در اینترنت. پیش از این، اولین سایت های شیعی، هرچند تعداد آن ها بسیار کم بود، توسط شیعیان اروپا و امریکا راه اندازی شده بود. آنچه ما از آن زمان به خاطر داریم، این است که سایت الاسلام، تحت عنوان کتاب خانه دیجیتالی اسلامی اهل البیت، پیش از حوزه نت وجود داشت و شاید بتوان مدعی شد که الاسلام، اولین سایت شیعی است. الاسلام، توسط سازمانی غیرانتفاعی اداره می شود که تولیدکنندگان محتوای آن عالمانی از کشورهای مختلف جهان هستند.
در حال حاضر، این سایت روزآمد یکی از پرمراجعه ترین سایت های شیعی و سایت های اسلامی است. بنابه آمار موجود سایت، معمولاً در هر لحظه بیش از دو هزار نفر و در هر روز ده ها هزار نفر از سایت بازدید و استفاده می کنند.
36. همان.
37. www.al-shia.com.
38. Alexa Internet, Inc, [Online] http://www.alexa.com/data/details/main/al-shia.com.
39. www.balagh.net.
Alexa Internet, Inc, [Online] http://www.alexa.com/data/details/main/balagh.net .40
41. www.qomct.com.
42. همان.
43. www.danafajr.com.
44. www.islamicdatabank.com.
45. www.hadith.net.
46. www.aqaed.com.
47. www.rafed.net.
48. www.ghadeer.org.
49. www.religions.com.
50. www.andisheqom.com.
51. www.aqrazavi.org.
52. http://www.masoumeh.com.
53. www.icde.net.
54. www.vuict.com.
55. www.shiafegh.org.
56. www.qomicis.com
57. www.qabas.net.
58. http://vu.hadith.ac.ir
59. www.tebyan.net.
60. AYATOLLAH EMBRACES THE NET
61. دینمور کای، «استقبال روحانیون قم از اینترنت»، ترجمه فرانک پیروزفر، فصل نامه ره آورد نور، ش 12.
62. آنجلس اسپینوسا، «حضور روحانیت شیعه در شبکه اینترنت»، ترجمه: فریبا گورگین، فصل نامه ره آورد نور، دوره اول، فروردین 1379، ش 10.
63. http://hawzah.net/Per/Person/Index.aspx
64. www.wilayah.org.
65. Alexa Internet,Inc,[Online]http://alexa.com/data/details/main/wilayah.org.
66. http://www.imam-khomeini.com.
67. www.lankarani.com.
68. www.tabrizi.org.
69. www.makaremshirazi.org.
70. http://saafi.net.
71. http://www.saanei.org.
72. http://mesbahyazdi.org
73. http://www.esraco.net.
74. http://shirazi.ir
75. www.shahroudi.com.
76. http://www.al-khoei.org.
77. www.seestani.org.
78. www.bayynat.org.lb.
79. http://www.al-hakim.com
80. Ranking.
81. www.al-islam.org
82. www.al-kawthar.com.
83. www.al-shia.com.
84. www.hawzah.net.
85. www.shaisearch.net.
86. Digital Umma.
87. Bunt, Gary R., Virtually Islamic, Computer-mediated communication and Cyber Islamic Environments,p.16.
88. fad
89. social fashion
90. حسام الدین آشنا، «جامعه سایبر اسلامی» (سخنرانی در نشست کوشش ها و چالش های مسلمانان در فضای سایبر)، 1384، {برخط} http://isu.blogfa.com (تاریخ دسترسی 25 مهر 1386).
91. http://www.islamonline.net
92. http://www.imamreza.net/per/imamreza.php?id=194
93. http://www.duas.org
94. http://www.azadar.com.
95. http://www.azadari.com
96. http://www.yahusain.com
97. http:www.zuljana.com.
98. http://www.nohas.8k.com.
99. Online worship
100. رضا بابایی، «وبلاگ منبرهای دیجیتال»، نشریه کتاب روش، ش 4.
101. Cyberchurch.
102. Cybertemple.
103. Campbell.Heidi; "Internet and Cyber Environments", in Encyclopedia of Religion, Communication, and Media, Routledge,2005, [Online] http://www.roultedeny.com/religionandsociety/media/samples.html [Accessed 15 July 2007]
104. برای نمونه، یکی از سایت هایی که به گفت و گوی اسلام و مسیحیت می پردازد، سایت-http://www.muslim answers.org است.
105. http://www.taghrib.com.
106. حسام الدین آشنا، «اجتماع گرایی در محیط سایبراسلامی»، مقاله ارائه شده برای اولین همایش بین المللی دین و رسانه، 1385.
107. E-Shoppin.
108. حسام الدین آشنا، «اجتماع گرایی در محیط سایبر اسلامی»، مقاله ارائه شده برای اولین همایش بین المللی دین و رسانه، 1385.
109. E-Working
110. www.kochoolooha.com
111. همان.
112. Portal.
113. E-learning.
114. عیسی جهانگیر، شبکه اطلاع رسانی نور، کاوش در اینترنت، پژوهش در حوزه های علوم اسلامی، ص 74.
115. www.tebyan.net
116. همان.
117. احمد اکبری، «نقد و بررسی محتوا و ساختار پایگاه اطلاع رسانی الشیعه»، فصل نامه ره آورد نور، پاییز 1384، ش 12.
118. پایگاه بلاغ، «از اهداف تا عملکرد»، مصاحبه با حجت الاسلام نظامی مدیر پایگاه فصل نامه ره آورد نور، پاییز 1383، شماره 8.
119. نک: عیسی جهانگیر، «ارزیابی منابع اینترنتی در پژوهش های مبتنی بر اینترنت»، فصل نامه ره آورد نور، تابستان 1384، ش 11.
الف)فارسی
1. آشنا، حسام الدین، «اجتماع گرایی در محیط سایبر اسلامی»، مقاله ارائه شده در همایش بین المللی دین و رسانه، تهران، 1385.
2. ___، جامعه سایبر اسلامی (سخنرانی در نشست کوشش ها و چالشهای مسلمانان در فضای سایبر)، 1384، {برخط} http://isu.blogfa.com {تاریخ دسترسی 25 مهر 1386}.
3. اسپینوسا، آنجلس، حضور روحانیت شیعه در شبکه اینترنت، ترجمه: فریبا گورگین، فصلنامه ره آورد نور، دوره اول، فروردین 1379، شماره 10.
4. اکبری، احمد، «نقد و بررسی محتوا و ساختار پایگاه اطلاع رسانی الشیعه»(ال آلبیت)، فصلنامه ره آورد نور، پاییز 1384، شماره 12.
5. بابایی، رضا، «وبلاگ منبرهای دیجیتال»، نشریه کتاب روش، شماره 4.
6. بهرامی، محمدحسین، «فن آوی اطلاعات در خدمت اطلاع رسانی اسلامی»، فصلنامه ره آور نور، شماره 12، پاییز 1384.
7. جهانگیر، عیسی (شبکه اطلاع رسانی نور)، کاوش در اینترنت، پژوهش در حوزه های علوم اسلامی، قم، انتشارات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، چاپ دوم، 1383.
8. دوران، بهزاد، تأثیر فضای سایبرنتیک بر هویت اجتماعی (رساله ی دکتری)، دانشگاه تربیت مدرس، دفاع شده در سال 1382.
9. ساری، حلمی خضر، ثفافه الانترنت؛ دراسه فی التواصل الاجتماعی، الطبعه الاولی، عمان، اردن: دار مجد لاوی للشنر و التوزیع، 1426(2005م).
10. شکرخواه، یونس، واژه نامه ارتباطات، چاپ سوم، تهران، انتشارات سروش، 1386.
11. کاستلز، مانوئل، عصر اطلاعات؛ اقتصاد جامعه و فرهنگ، ترجمه: احمد علیقلیان و افشین خاکباز، ویراستار ارشد: علی پایا، چاپ اول، تهران، انتشارات طرح نو، 1380.
12. کای، دینمور، «استقبال روحانیون قم از اینترنت»، ترجمه: فرانک پیروزفر، فصلنامه ره آورد نور، شماره 12.
13. معتمدنژاد، کاظم، وسایل ارتباط جمعی، چاپ ششم، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، 1386.
144. (مدیر پایگاه بلاغ)، «پایگاه بلاغ از اهداف تا عملکرد»، حجت الاسلام نظامی؛ مدیریت پایگاه، فصلنامه ره آورد نور، پاییز 1383، شماره 8.
ب)لاتین
1. Alexa Internet,Inc [Online] http://www.alexa.com
2. Bunt,Gary R, Virtually Islamic; Computer-mediated.
communication and Cyber Islamic Environment London: University of wales press,2000.
3. Campbell, Heidi,"Internet and Cyber Environments" in Encyclopedia of Religion, Communication and Media, Routledge,2005,[online] http://www.routledge-ny.com/religionadosciety/media/samples.html [Accessed 15 July 2007]
4. What is Cyberspace?,[online
http://www.services.ex.ac.uk/cmit/modules/cyberspace/slides/ch07s01.html.
5. Wikipedia,the free encyclopedia http://en.wikipedia.orgs
منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان؛ (1390)، مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی «دین و رسانه» «رسانه دینی، دین رسانه ای»، قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول
