سلامت اجتماعی چیست؟

نویسنده: غلامرضا نور محمدی

سلامت اجتماعی و ضرورت پیروری از دین

امروزه پیرو یک دین بودن اغلب شکلی موروثی یافته که به عواملی مانند کشور، محل تولد، خانواده و یا پیشینه فرهنگی فرد بستگی دارد. بی شک در این صورت، اصول آن دین به تدریج فراموش می گردد و بدین سان نمی تواند نقش مهمی در زندگی فردی و اجتماعی مردم داشته باشد. گاه نیز دین به بخشی از زندگی مردم تبدیل می شود که تنها بر زبان مردم جاری است، بی آنکه بدان عمل شود. در این حال نیز شاهد آن خواهیم بود که ارزش های دینی به ضد ارزش تبدیل گردد و به عکس؛ چنان که امیر مؤمنان(علیه السلام) می فرماید:
اما امروزه در محیط و زمامه ای زندگی می کنیم که بیشتر مردم حیله و نیرنگ را زیرکی می پندارند و افراد جاهل آنان را اهل تدبیر می خوانند.(1)
اما اگر دین بر اساس بینش صحیح پذیرفته شود و فرد به صورت واقعی و آگاهانه آن را برگزیده باشد، طبیعی است که شخص کاملاً در دو بخش اعتقادی و رفتاری پیرو دین خواهد بود. دراین صورت، فرد با انگیزیش درونی و از دل و جان و با شوق فراوان و بدون نیاز به هیچ گونه انگیزش برونی به تعالیم دین عمل می کند. بسیاری می دانند که صرف پذیرش زبانی و ذهنی برای دین کافی نیست، بلکه باید با اطمینان کامل دین را برگزید تا بتوان آن را برنامه کامل زندگی قرار داد. البته همه پیروان دین به دلایلی چند نمی توانند از شیوه آرمانی زندگی که دین آن را پی ریخته، پیروی کنند. بنابراین گاه میان زندگی پیروان و این زندگی آرمانی فاصله ای وجود دارد که باید آن را کم نمود تا سلامت واقعی فرد و اجتماع تأمین گردد.
از آنجا که لازمه زندگی اجتماعی سالم، آمادگی روانی و اعتماد به نفس برای برقراری ارتباط، برخورداری از مهارت های اجتماعی و توانایی در سازگاری اجتماعی است، بر همین اساس برنامه زندگی اجتماعی سالم در سه بخش عمده تنظیم گردیده است:

1. بینش اجتماعی: کسب دانش و آگاهی لازم برای واقع محوری نه خودمحوری؛
2. سازگاری اجتماعی: ایجاد نگرش های مثبت و سازنده در افراد برای همراهی آنان با دیگران؛
3. مهارت های اجتماعی: یادگیری شیوه های صحیح و مثبت در برقراری ارتباط با دیگر افراد.
بینش اجتماعی ـ
سازگاری اجتماعی ـ پیشگیری از آسیب های اجتماعیـ تأمین سلامت اجتماعی
مهارت اجتماعی ـ

1. بینش اجتماعی

امروزه در روان شناسی اجتماعی، از موضوع گسترش «بینش اجتماعی» میان افراد سخن رفته است. منظور از «بینش اجتماعی» آن است که فرد بتواند خود را به جای دیگران بگذارد و از دیدگاه آنان به امور بنگرد. سازگاری مناسب میان افراد هنگامی ممکن خواهد بود که فرد بتواند رفتار، افکار و عواطف دیگران را درک کند. میزان تکامل «بینش اجتماعی» فرد با میزان وکیفیت سازگاری وی رابطه مستقیمی دارد و وی را یاری می کند تا از موجودی منفرد و خود گرا به موجودی اجتماعی و هماهنگ با اجتماع تبدیل نماید.
با نگاهی گذرا به متون دینی (2) میتوان دریافت که این نوه نگرش و بینش پیش از مطرح شدن موضوع «بینش اجتماعی» در روان شناسی، مورد توجه دین اسلام بوده است. در آموزه های دینی برای ایجاد بینش و نگرش مثبت و واقعی در افراد تلاش شده تا چهار اصل اساسی فرا روی آدمی قرار گیرد:
1. هدفمند بودن زندگی همه ی انسان ها (با وجود تفاوت میان آنها)؛
2. ارزشمند بودن زندگی هر فرد؛
3. ضرورت وجود تفاوت های فردی؛
4. توانایی و آمادگی هر فرد برای انجام کارهایی فرا خور خود.
هر چه پذیرش این اصول برای فرد بیشتر شود و واقعیت زندگی بشر را همان گونه که هست درک کند، می کوشد در روابط خود با دیگران، آنها را از زوایه نگاه خودشان بر اساس داده ها و توانایی هایشان ببیند، نه از زاویه دید خویش.
از سوی دیگر، دین اسلام تلاش بسیار نموده که خواهش ها و هوای نفسانی افراد در روابط اجتماعی جایگاهی نداشته باشد؛ زیرا این روحیه، افراد را به کارهای ناروا وا می دارد و از سویی فرد را از رشد و تعالی باز می دارد و سلامت اجتماعی را نیز به خطر می افکند. از همین روست که اسلام «بینش اجتماعی» صحیح افراد را این گونه مطرح نموده که هر آنچه برای خودت می پسندی، برای دیگران نیز بپسند و آنچه برای خودت ناپسند می شماری، برای دیگران نیز ناروا بدان. این اصل کلی در تمام مناسبات زندگی تعمیم پذیر است که در باره دیگران هر گونه بیندیشی، در باره تو نیز آن گونه خواهند اندیشید و با تو همان سان رفتار خواهد شد که تو با دیگران رفتار کرده ای.
قانون کلی کنش و واکنش یا بازتاب عمل، مورد تأیید اسلام است. در جامعه نیز شاهد آنیم که اگر دروغ بگوییم، دروغ خواهیم شنید و اگر سرزنش کنیم، سرزنش خواهیم شد و اگر پشت سر دیگران سخن بگوییم، پشت سر ما نیز سخن خواهند گفت و یا اگر میان مردم اختلاف اندازیم، میان ما و دیگران نیز اختلاف خواهند انداخت. از این سو نیز بدیهی است که اگر با دیگران همان گونه رفتار کنیم که دوست داریم با خودمان رفتار شود، بی گمان سلامت اجتماعی تحقق خواهد یافت.
امیر مؤمنان (علیه السلام) در وصیت خویش به امام مجتبی (علیه السلام) می فرماید:
پسرم! خویشتن را معیار قضاوت میان خود و دیگران قرار بده. پس آنچه برای خود دوست می داری، برای دیگران نیز دوست دار و آنچه برای خود نمی پسندی، برای دیگران نیز مپسند.
ستم مکن، همان گونه که دوست نداری به تو ستم شود [و] نیکی کن، همان طور که دوست داری نسبت به تو نیکی کنند. آنچه برای دیگران زشت می دانی، برای خودت نیز زشت بدار.
آنچه از مردم به تو می رسد که خشنودت می سازد، سزاوار است که از تو نیز به مردم برسد.(3)
حضرت در کلامی دیگر فرمود:
با مردم همان گونه معاشرت نما که دوست داری آنان با تو معاشرت نمایند و ایشان را در امان و سلامت قرار ده و آنان نیز تو را در امان و سلامتی قرار می دهند.(4)
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در روایاتی می فرماید:
بنده، مؤمن نشود مگر آنکه هر چیز برای خویشتن می خواهد، برای برادر مسلمان خویش نیز بخواهد.(5)
عادل ترین مردم کسی است که آنچه برای خود پسندد، برای مردم نیز بپسندد و آنچه بر خود روا ندارد، بر مردم هم روا ندارد.(6)

2. سازگاری اجتماعی

ارتباط با مردم یکی از پیچیده ترین بخش های زندگی افراد است. از آنجا که انسان ها بیشتر عمر خود را با دیگران سپری می کنند، چگونگی این ارتباط در زندگی آنان نقش بسیار مهمی خواهد داشت. اگر نوع ارتباط با مردم، صمیمانه و محترمانه باشد، این بخش از زندگی دلپذیر و دلنشین خواهد بود. امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید: «با مردم مدارا و سازگاری داشته باش تا از برادری آنان بهره مند شوی.»(7)
اگر فرد بتواند رابطه ای سازنده و ثمر بخش با دیگران داشته باشد، در این صورت امکان دارد در همه زمینه ها به رشد و تکامل رسد و روح و روان وی نیز در آرامش قرار گیرد. اما اگر فرد نتواند رابطه ای معقول و مثبت با دیگران داشته باشد، زندگی وی نابسامان خواهد گشت. به همین رو از نظر روان شناسی، مهم ترین نشانه سلامت روان فرد، سازگاری اجتماعی اوست؛ زیرا ناسازگاری با دیگران نشانه نوعی غرور و خود خواهی است که بی شک نتیجه آن نیز تنها ماندن و انزوای آدمی است.
در متون دینی بر مدارا کردن با مردم تأکید بسیار شده است. مدارا، رفتاری از روی مهربانی و برخوردی ملاطفت آمیز و سازگار با دیگران است که به عنوان یکی از آداب معاشرت در نظام اجتماعی اسلام بیان شده است که محیط زندگی اجتماعی آرام و به دور از کشمکش و جنجال باشد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
بهترین شما کسانی هستند که اخلاقشان بهتر است و با مردم سازگارند و مردم را با یکدیگر سازگاری و الفت می دهند.(8)
هر که از مداراکردن با مردم بی نصیب باشد، از همه خوبی ها بی نصیب مانده است.(9)
بدان که سرآمد خردمندی پس از ایمان به خداوند، مدارا و سازگاری با مردم است.(10)
امیر مؤمنان(علیه السلام) نیز فرمودند:
نشانه عقل مداری، مدارا کردن و سازگاری با مردم است.(11)
سلامت دین و دنیا در مدارا و سازگاری با مردم است.(12)
مدارا و سازگاری با مردم زیبنده ترین فضیلت هاست.(13)
طبیعی است که مردم داری و سازگاری اجتماعی افزون بر اینکه زندگی را شیرین می کند، دشمنی ها را نیز کاهش می دهد و زمینه نزدیکی انسان ها به یکدیگر را فراهم می سازد. البته سازگاری اجتماعی می تواند با انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر و هم رنگ نشدن با آنان درموارد ناشایست همراه باشد؛ یعنی درمواردی که اسلام دستور صریح داده که نباید همراه جماعت شد، وظیفه فرد مسلمان مشخص است، ولی درهمین موارد نیز می توان با مدارا و ملاطفت ورزیدن با دیگران از همراهی آنان سر باز زد. به همین دلیل، در روایات موضوع مدارای با مردم بدون تفاوت میان مسلمان و غیر مسلمان مطرح شده است. امام باقر (علیه السلام) می فرماید:
در تورات نوشته شده که از مناجات های خداوند با موسی است که خطاب به او فرمود: ای موسی! راز خود را در دل مخفی نما و در ظاهر با دشمن من و دشمن خودت مدارا کن.(14)
در دهه های اخیر جامعه شناسان و روان شناسان به این نتیجه رسیده اند که انواع بزهکاری ها و جرم های اجتماعی، ریشه در نابسامانی های روانی فرد دارند که اگر برای مشکلات روانی، علل زیستی (بیولوژیکی) وجود نداشته باشد، بی شک معلول محیط ناسالم اجتماعی است؛ محیطی که نمی تواند برای بیشتر افراد جامعه، شرایطی فراهم آورد که بتواند نیازهای مادی و معنوی خود را در مراتب مختلف برآورده سازند.
البته طبیعی است که جامعه نمی تواند برای همه ی افراد امکانات شکوفانیی و ارضای نیازهایشان را فراهم نماید، اما باید دانست اگر نارضایتی فرد به نیازهای عالی (15) انسان مربوط شود، در وی احساس ناامنی اجتماعی ایجاد می گردد که می تواند زمینه ساز بروز بیماری های مزمن روانی شود.
یکی ازمهم ترین عوامل مؤثر برای پیشگیری از بروز این گونه بیماری های مزمن روانی، نوع روابط فرد با مردم و توانایی سازگاری وی با آنان است که در این صورت می تواند در درون فرد نوعی احساس آرامش و شادکامی ایجاد نماید. این توانایی بدین بستگی دارد که انسان بیش از آنچه نسبت به دیگران تنفر ورزد و خصومت نشان دهد، مردم را از دل و جان دوست بدارد.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در روایاتی می فرماید:
آیا شما را به بدترین مردم آگاه سازم؟ گفتند: بله، ای پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)! حضرت فرمود: کسی که مردم را دشمن بدارد مردم نیز او را دشمن دارند.(16)
دشمنی نکنید؛ از هم روی مگردانید؛ هم چشمی مکنید. بندگان خدا! با همدیگر برادر باشید.(17)
البته باید پذیرفت هر چه تمدن انسانی پیچیده تر می شود، اهمیت سازگاری اجتماعی نیز بیشتر می گردد؛ زیرا زندگی از سطح ابتدایی و ساده روابط انسانی خارج گردیده، به سمت وابستگی به فن آوری ها و ابزارهای بشری حرکت می کند. دراین حالت بر سطح خواسته ها و آرزوهای آدمی افزوده می شود که در صورت عدم ارضای آنها، فرد دچار نوعی احساس نارضایتی میگردد. در بسیاری موارد، فرد ناراضی دیگران را در بر آورده نشدن خواسته های خویش مقصر می پندارد و نسبت به آنان تنفر می یابد. برای متعادل کردن این افراد و جلوگیری از آثار ویرانگر تنفر می باید به آنان محبت ورزید تا تعادل روانی شان برقرار گردد.
هر مقدار که بتوان افراد را از تنفر اجتماعی دور ساخت و به آنان محبت ورزی به دیگران آموخت، روحیه سازگاری اجتماعی در افراد تقویت می شود؛ زیرا انسان تشنه محبت است و محبت حیات بخش دل هاست. هر کس بر اساس گرایش فطری علاقه مند است که مورد محبت قرار گیرد و به دیگران نیز محبت ورزد. کسی که بداند در زندگی اجتماعی محبوب نیست و خودش را دراین جهان پر آشوب تنها احساس کند، یا روحیه تنفر در دل وی ایجاد می شود و یا آنکه همیشه پژمرده و افسرده خواهد گردید. پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) می فرماید:
دل ها به طور فطری بر دوست داشتن کسی که به آنان نیکی می کند و دشمنی کسی که به آنان بدی می کند، سرشته شده اند.(18)
با توجه به این ویژگی فطری است که شخص باید در کودکی و درمحیط خانواده، محبت کردن و کنترل تنفر را از پدر ومادر بیاموزد و با تمرین آن الگو بتواند در اجتماع نیز به راحتی آن را اجرا نماید. بنابراین گام اول در سازگاری اجتماعی آن است که فرد نسبت به دیگران با محبت رفتار کند و از ایجاد حس کینه و انتقام نیز بپرهیزد. به همین رو در آموزه های دینی دوباره راه های دوستی و دوری از کینه ورزی نسبت به افراد به گونه ای جامع سخن رفته است.
اما صادق (علیه السلام) دوستی و محبت به دیگران را از لشگریان سپاه عقل دانسته و بغض وکینه ورزی را نیز از لشگریان سپاه جهل.(19) پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نیز فرمودند: «دوستی و محبت ورزیدن به مردم نیمی از دین داری است.»(20)
امام صادق(علیه السلام) خداوند را تنها ملاک محبت و کینه ورزی نسبت به دیگران قرار داده است. به بیانی دیگر، هر چیزی که در مسیر مشخص شده از سوی خداوند باشد، باید به آن محبت داشت و از این سو هر چیز که ما را از آن مسیر دور می سازد، باید آن را دشمن دانست و نسبت بدان واکنش منفی نشان داد.

3. مهارت اجتماعی

مهارت اجتماعی فرآیندی است که فرد را قادر می سازد به گونه ای رفتار کند که دیگران او را با کفایت به شمار آورند. از همین رو مهارت ها، توانایی های لازم برای انجام رفتارهای هدفمند وموفقیت آمیز در روابط با دیگران است.
همچنین مهارت اجتماعی، رفتارهای معین و آموخته شده ای است که افراد در روابط میان خود برای کسب تأیید از سوی محیط اجتماعی انجام می دهند. در واقع این مهارت ها مجموعه ای از توانایی هاست که زمینه سازگاری و رفتار مثبت و مفید را فراهم می آورند. این توانایی ها فرد را قادر می سازد مسئولیت های اجتماعی خود را بپذیرد و بدون آسیب رسانی به خود و دیگران، با انتظارات و مشکلات روزانه در روابط اجتماعی به گونه ای مؤثر روبه رو شود.(21)
در روان شناسی، تأثیر مثبت مهارت اجتماعی در کاهش رفتارهای خشونت آمیز، تقویت اعتماد به نفس و افزایش استفاده از ظرفیت ها و کنش های فرد در مورد تأیید قرار گرفته است. از سوی دیگر، مهارت های اجتماعی، شخص را قادر می سازد که دانش، نگرش و ارزش های ذهنی خود را به توانایی واقعی و عینی در اجتماع بدل کند و بیاموزد که چه کارهایی را باید در اجتماع انجام دهد. بنابراین مهارت های اجتماعی شامل مجموعه ای از رفتارهای هدفمندِ به هم مرتبط و متناسب با وضعیت فرد و جامعه است که سلامت زندگی اجتماعی را در پی می آورد.
بدیهی است در میان الگوهای رفتار اجتماعی،کسانی که از مهارت های اجتماعی بیشتری برخوردارند، نزد دیگران ازمحبوبیت و مقبولیت درخوری برخوردار خواهند بود. از همین روست که امروزه در ارتباطات میان افراد، کسب مهارت های اجتماعی یکی از امور ضروری به شمار می رود.

ویژگی های مهارت اجتماعی

برخی ازویژگی های مهارت اجتماعی عبارتند از:
1. این مهارت ها باید در برگیرنده مجموعه ای از رفتارها یا گفتارایی باشد که در روابط میان افراد کار برد دارد.
2. به شکل معمولی آموخته می شود و فرد باید درمحیط خانه واجتماع آنها را کسب کند. دراین خصوص می توان حفظ روابط مطلوب و صمیمانه همراه با مسئولیت پذیری در برابر اعضای خانواده را نقطه آغاز کسب این مهارت ها دانست.
3. به تمرین و تجربه نیاز دارد تا فرد بتواند قدرت برقراری حفظ روابط دوستانه با دیگران را به راحتی به دست آورد و در زندگی اجتماعی خویش با پاسخ های مناسب و مؤثر از سوی سایر افراد روبرو گردد و بدین گونه بر بهداشت فردی و اجتماعی خود تأثیر به سزایی گذارد.
4. رفتارها و گفتارها باید با قواعد، عرق و بافت اجتماعی فرد همسو و متناسب با وضعیت اجتماعی فرد باشد. به سخنی دیگر، مهارت های اجتماعی تحت تأثیر عوامل محیطی مانند سن، جنس و پایگاه اجتماعی فرد است.
5. این مهارت ها هنگامی مؤثر است که با فرهنگ، سنت و ارزش های جامعه متناسب باشد.
در اسلام نیز سفارش به کسب مهارت های اجتماعی شده است که به یک نمونه (مهارت بخشایش و عفو کردن دیگران) اشاره می گردد:
در زندگی اجتماعی، تمام افراد در رعایت حقوق یکدیگر یکسان نیستند و گاه برخی افراد آگاهانه یا ناآگاهانه حقوق دیگران را زیر پا می نهند. در قوانین حقوقی و شرعی برای افراد متجاوز به حقوق دیگران مجازات هایی در نظر گرفته شده و فرد خسارت دیده نیز می تواند پیگیر حق خویش باشد، اما همه نظام های اخلاقی بر عفو و گذشت نیز تأکید کرده اند، هر چند در باره چند و چون آن با هم اختلاف نظر دارند.
انسان هنگامی که در معرض ستم قرار می گیرد، بی گمان خشمگین می گردد، اما باید دانست فرومایگان اند که کینه توز و انتقام جویند. از این رو آنان که از نظر روحی در سلامت اند همواره گذشت و عفو را در خود می پرورانند.
ممکن است برخی گمان کنند کسی که عفو گذشت می کند، نوعی خفت و خواری را پذیرفته است، اما اگر این کار به موقع و در وقت مناسب باشد، هرگز موجب زبونی نمی شود؛ زیرا گذشت فرد از موضع قدرت و همراه با رضایت قلبی وعزت درونی است.
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید:
گذشت و عفو کردن بر شما لازم است؛ زیرا گذشت نمودن جز بر عزت فرد نمی افزاید. پس [از خطای] یکدیگر در گذرید تا خداوند شما را عزیز نماید.(22)
امیر مؤمنان(علیه السلام) می فرماید:
سزاوارترین مردم به عفو کردن، تواناترین آنان برای کیفر دادن است.(23) بهترین خصوصیات نیک اخلاقی، گذشت فرد قدرتمند است.(24)
اماحال پرسیدنی است آیا نادیده گرفتن تجاوز افراد وعفو آنان موجب جسارت یافتن افراد متجاوز نمی شود؟ اسلام در این باره دو سفارش دارد:
1. نباید به افرادی که به حریم دیگران تجاوز نموده و موجب بر هم ریختگی فضای سالم جامعه شده اند، اجازه داده شود که حق دیگران را ضایع کنند و با اطمینان از گذشت دیگران به تجاوز خویش ادامه دهند.
2. نباید روحیه انتقام جویی و سختگیری در اجرای مجازات مجرم را در افراد تقویت نمود تا عاطفه های انسانی نادیده گرفته شود، بلکه باید رفتار خطای دیگران مورد گذشت قرار گیرد تا لجاجت درجامعه به محبت و دوستی تبدیل گردد. قرآن کریم خطاب به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید:
[ای پیامبر (صل الله علیه و آله)! همیشه بدی را] با بهترین عمل پاسخ ده. آنگه کسی که میان تو و میان او دشمنی است، گویی دوست یکدل میگردد.(25)
اسلام به این نکته نیز توجه دارد که در برخی موارد عفو کردن ممکن است تن دادن به ظلم باشد، از این رو با آن مخالفت ورزیده است. بنابراین اسلام هیچ گاه در قاعده ای کلی نمی گوید متجاوزان را مورد عفو قرار دهید و یا همه آنان را به مجازات رسانید، بلکه در پاره ای از موارد و با توجه به برخی مصلحت ها، مجازات را سفارش نمود، در برخی موارد نیز عفو و گذشت را:
و کسانی که چون ستم برایشان رسد، [بر ضد ستمگر] یاری می جویند، و سزای بدی همانند آن، بدی است. پس هر کس که عفو نماید و نیکوکاری کند، پاداش او بر عهده خداست [و] خداوند ستمگران را دوست نمی دارد. البته هر کس پس از ستم دیدن خود یاری جوید [و مجازات نماید]، هیچ راه [نکوهش]، بر ایشان نیست. راه [نکوهش] تنها بر کسانی است که به مردم ستم می کنند و در روی زمین به ناحق سر به طغیان بر می دارند و تجاوزگری می نمایند. آنان عذابی دردناک خواهند داشت. البته هر کس شکیبایی ورزد و گذشت و عفو پیشه نماید، قطعاً این [خویشتن داری از مجازات کردن، حاکی] از اراده قوی در کارهاست.(26)
بنابراین هر جا فرد متجاوز واقعاً پشیمان شود و احتمال تکرار آن کار وجود نداشته باشد. عفو و گذشت سبب می شود که آنان به خود آیند و از تجاوز دست کشند. اما اگر شرایط روحی و روانی و تربیتی شخص مجرم به گونه ای است که اگر از خطای وی درگذرند و تجاوزش را نادیده گیرند، او جسارت بیش تری می یابد و هم چنان به کار خویش ادامه خواهد داد، در این صورت جز با اجرای مجازات نمی توان مانع تجاوز او شد.

پی‌نوشت‌ها:

1. نهج البلاغه، خطبه 47.
2. برای نمونه بنگرید به: کلینی، اصول کافی، ج2.
3. نهج البلاغه، نامه 31.
4. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 435 ، ح 9968.
5. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 2514؛ بخاری، صحیح بخاری، ح 12؛ ترمذی، سنن ترمذی، ح 2439.
6. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 340.
7. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم ، ص 445، ح 10180.
8. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 1472.
9. همان، ح 3057.
10. حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 12، ص 202، ح 16088.
11. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 445، ح 10169.
12. همان، ح 10178.
13. صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 384، ح 5837.
14. کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 117 ، ح 3.
15. نیازهای عالی بسیاری در بخش روانی، روحی و معنوی برای انسان وجود دارد که یکی از آنها نیاز به امنیت اجتماعی است که در صورت عدم تأمین آن، به فرد احساس ناامنی دست می دهد. آبراهام مازلو، روانشناس معروف، سه نشانه اولیه برای احساس ناامنی در نظر گرفته است.
الف) احساس طرد شدن و مورد علاقه دیگران نبودن و اینکه سرد و بدون محبت با او رفتار می شود و نیز اطمینان از اینکه مورد تنفر و خصومت دیگران واقع شده است؛
ب) احساس تنهایی؛
ج) احساس اینکه پیوسته در معرض خطر قرار دارد.
16. صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 400، ح 5861.
17. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 2436؛ قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، ح 4641.
18. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 1303؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 381، ح 5829.
19. کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 20، ح 14.
20. مجلسی، بحار الانوار، ج 71، ص 392، ح 11.
21. بنگرید به: اوون هارجی، مهارت های اجتماعی در ارتباطات میان فردی، فصل اول.
22. کلینی، اصول کافی، ج2، ص 108، ح 5.
23. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 246، ح 5039.
24. نهج البلاغه، حکمت 52.
25. فصلت(41): 34.
26. شوری(42): 43ـ 39.