همسایه هر فرد به واقع از نزدیک ترین خویشاوندان نیز به او نزدیک تر است؛ چرا که همسایه همواره در کنار ما زندگی می کند و به همین روی می تواند در همه امور زندگی و در غم و شادی یاورمان باشد. همسایه خوب داشتن، نعمتی ارزشمند است که روابط محبت آمیز را می گستراند. رفتار نیک میان همسایگان در ایجاد انس و الفت های اجتماعی نقش بسزایی دارد. اگر راهکارهای دین اسلام در روابط همسایگی اجرا شود، همسایگان با یکدیگر رفتاری بزرگوارانه خواهند داشت و نشان دوستی و صمیمیت برقرار خواهد شد و بی شک به آرامش خواهند رسید. از همین روست که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
بهترین افراد کسی است که برای همسایه اش بهتر باشد.(1)
اگر همسایگانت تو را نیکو کردار دانستند، تو نیکو کردار هستی و اگر همسایگانت تو را بدکردار شمردند، بدکردار هستی.(2)
خوش همسایگی موجب آبادی شهرها و طولانی شدن عمرها می گردد.(3)
در وصیت امیر مؤمنان (علیه السلام) آمده است:
خدا را! خدا را! درباره همسایگان سفارش می کنم؛ زیرا آنان سفارش شده پیامبر شما هستند که پیوسته در باره ی آنان سفارش می فرمود؛ چنان که گمان بردم برای آنان ارثی معین خواهد نمود.(4)
افراد باید این مهارت اجتماعی را بیاموزند که همسایه را همچون خود دوست بدارند. امروزه متأسفانه در زندگی شهرنشینی نقش همسایه و روابط و حقوق او مورد غفلت قرار گرفته است و به همین روی با آسیب های فراوان جسمی، روانی، اقتصادی و اجتماعی در جامعه روبه روییم. اگر روحیه دینی و برادری اسلامی میان همسایگان حاکم باشد، به همان اندازه رابطه ها صمیمی تر می شود و اگر جز این باشد و همسایگان با هم احساس نزدیکی نکنند، این امر ممکن است به آزارسانی یکدیگر نیز بینجامد؛ چنان که در سرزنش همسایه بد در روایاتی می خوانیم:
همسایه بد، تنگنا و سختی و بلا و مصیبت است.(5)
در محل سکونت، از همسایه بد به خدا پناه می برم که همیشه چشم او زندگی تو را می بیند و دلش مراقب کار توست. اگر تو را درخوشی دید، ناراحت و غمگین می گردد و اگر تو را در حال بدی و مصیبت دید، خوشحال می شود.(6)
پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نیز به نقش همسایه خوب و بد و تأثیر آن در روند زندگی اشاره دارد:
یکی از نشانه های خوشبختی فرد داشتن همسایه شایسته است و از نشانه های بدبختی نیز داشتن همسایه ناشایست است.(7)
از آنجا که همسایه نقش بسیار سازنده ای در زندگی اجتماعی دارد، اسلام با تنظیم روابط صحیح و بیان حقوق خاص همسایگی، نوعی دژ مستحکم اجتماعی ایجاد کرده تا آنان در برابر آسیب های اجتماعی در امان مانند. جالب اینکه در روایات حد و مرز همسایه نیز معین شده تا فرد حیطه وظیفه خود را بداند. برای مثال، وقتی از امام صادق (علیه السلام) پرسیده می شود که حد و مرز همسایگی چه مقدار است؟ حضرت در پاسخ می فرماید: «چهل منزل از هر طرف.»(8)
حقوق همسایگان
در آموزه های دینی به تفصیل در باره حقوق همسایگان (9) نکاتی مطرح شده که بی شک ژرفای دین اسلام را در این باره می نمایاند. برای نمونه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) همسایگان را به سه گروه بخش بندی کرده، برای هر یک حقی را در نظر گرفته است:1. همسایگانی که سه حق بر گردن فرد دارند: حق مسلمانی، حق همسایگی وحق خویشاوندی.
2. همسایگانی که دو حق بر گردن فرد دارند: حق مسلمانی وحق همسایگی.
3. همسایگانی که یک حق بر گردن فرد دارند: حق همسایگی. این گروه همان کافران اند.(10)
بنابراین هیچ همسایه ای نیست که بر گردن همسایه خویش حقی نداشته باشد. از این رو، همه افراد وظیفه دارند حقوق همسایگی را بدانند و آن را به جای آورند. پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) می فرماید:
برای مردم آنچه را دوست داشته باشید که برای خودتان دوست می دارید. آیا فردی از شما خجالت نمی کشد که همسایه اش حق او را بشناسد، در حالی که او حق همسایه را نمی شناسد؟(11)
اینک بجاست به مهم ترین حقوق همسایگان بپردازیم:
یک. احترام گذاردن به بهترین شکل
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید:احترام همسایگان بر همسایه اش همانند احترام فرد نسبت به پدر و مادرش است.(12)
ای علی! به همسایه احترام بگذار، هر چند کافر باشد.(13)
امیر مؤمنان (علیه السلام) نیز می فرمایند:
هر کس همسایگانش را خوار گرداند، عزیز نمی گردد.(14)
حق همسایه این است که درهنگام حضورش به وی احترام گذاری و در غیاب او آبرویش را حفظ کنی؛ اسرارش را فاش نکنی؛ از خطاهایش بگذری و لغزش های او را نادیده بگیری[و] اگر نادانی کرد، بردباری ورزی و زبان بدگویان را از او بگردانی.(15)
البته احترام به همسایه باید واقعی و از صمیم قلب باشد، نه آنکه به صورت ظاهری به یکدیگر احترام نهند، ولی در باطن دشمن یکدیگر باشند، این نیز ناگفته نماند که احترام گذاردن به همسایه نباید به خاطر ترس از کردار و گفتار او باشد. امام صادق(علیه السلام) یکی از نشانه های «آخر الزمان» را این نکته می داند که همسایه را به خاطر ترس از زبانش گرامی بدارند.(16)
دو. نیک رفتاری
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «با همسایگان نیکی کن تا مسلمان باشی.»(17)امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
رفت و آمد با همسایه ات را نیک گردان؛ زیرا خداوند در روز قیامت از تو درباره همسایه ات بازخواست می کند.(18)
ایشان در حالی که خانه پر از افراد خانواده و آشنایان ایشان بود، فرمود:
بدانید از ما نیست کسی که [روابط] همسایگی خودش را نسبت به همسایگانش نیک نگرداند.(19)
سه. پرهیز از آسیب رسانی
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید:هر کس همسایه اش از شرش در امان نباشد، مؤمن نیست.(20)
هر کس درب منزلش را به خاطر ترس از [آسیب رسانی] همسایه اش بر خانواده خود یادارایی خویش ببندد، آن همسایه، مؤمن نیست.(21)
جالب آنکه در روایات، یکی از مصادیق پرهیز از آسیب رسانی آن است که فرد ساختمان خود را از ساختمان همسایه بالاتر نبرد و از این جهت به وی آسیب نرساند.(22)
امام صادق (علیه السلام) نیز یکی از نشانه های «آخرالزمان» را آن دانسته که فرد همسایه اش را می آزارد، در حالی که هیچ مانعی بر سر راه او نیست.(23)
چهار. حمایت اقتصادی
امیر مؤمنان(علیه السلام) می فرماید: «رسیدگی [به] همسایگان از [نشانه های] مروت و جوانمردی است».(24) بنابراین نباید فرد از اوضاع اقتصادی همسایه بی خبر بماند؛ به ویژه آنکه خود در رفاه و ناز ونعمت باشد و همسایه اش نیز در بدترین وضعیت زندگی. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید:به من ایمان نیاورده است کسی که با شکم پر بخوابد، در حالی که همسایه مسلمان وی گرسنه است.(25)
همچنین همسایگان باید در حد توان خود از در اختیار گزاردن اسباب خانه به یکدیگر دریغ نورزند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این گونه همیاری را یکی از حقوق همسایگی دانسته است.(26) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
کمترین حق همسایه آن است که اگر قرض خواست، به وی قرض دهی.(27)
پنج، حمایت اجتماعی
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید:حق همسایه آن است که اگر بیمار شد، عیادتش کنی؛ اگر از دنیا رفت، در تشییع جنازه اش شرکت کنی؛ اگر [موفقیت و] حادثه خوشی برای او رخ داد، به او تبریک گویی و اگر مصیبتی برای او اتفاق افتاد، به وی تسلیت گویی. در هر حال [باید] او را یاری نمایی و در سختی ها او را تنها نگذاری.(28)
شش. رعایت حریم خصوصی
یکی از حقوق مورد تأکید دین اسلام آن است که شخص به حریم خصوصی همسایه تجاوز نکند و اسرار و عیوب او را نجوید. امیر مؤمنان (علیه السلام) می فرماید:هر کس [با تجسس] بر رازهای همسایه اش آگاهی یابد، پرده های خودش را دریده است. [و خود نیز مورد تجسس دیگران قرار می گیرد].(29)
امام صادق (علیه السلام) نیز می فرماید:
هر مردی که بخواهد بر گروهی که در درون خانه هایشان سر در آوردند و به امور شخصی [ومخفی] آنان نظر افکند و به وی چیزی پرتاب کند که چشمش کور شود یا زخمی گردد، حق دریافت دیه برای وی نیست.(30)
پی‌نوشت‌ها:
1. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 1480.
2. همان، ح 1480.
3. همان، ح 1371.
4. نهج البلاغه، نامه 47.
5. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 436، ح 10004.
6. کلینی، اصول کافی، ج2، ص 669، ح 16.
7. طبرسی، مکارم الأخلاق، ص 126.
8. حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 12، ص 132، ح 15857.
9. در روایات باب های متعددی تحت عنوان «حسن الجوار» یا «تعهد الجیران» آمده است که همان رسیدگی و سرکشی به همسایگان و داشتن رفتارهای نیک با آنان است.
10. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 1339؛ نوری طبرسی، مستدرک الوسایل، ج 8، ص 424، ح 9878.
11. کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 635، ح 3.
12. همان، ص 666، ح 2.
13. شعیری، جامع الأخبار، ص 84.
14. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 437، ح 10012.
15. حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 15، ص 177، ح 20226.
16. کلینی، روضه کافی، ج 8، ص 40، ح 6.
17. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 75.
18. نوری طبرسی، مستدرک الوسایل، ج 8، ص 427، ح 9886.
19. کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 668، ح 11.
20. همان، ص 666، ح 1؛ ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 2383.
21. نوری طبرسی، مستدرک الوسایل، ج 8، ص 427، ح 9889.
22. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 1387.
23. کلینی، روضه کافی، ج 8، ص 38، ح 6.
24. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 437، ح 10010.
25. کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 668، ح 14.
26. نوری طبرسی، مستدرک الوسایل، ج 8، ص 427، ح 9889.
27. همان.
28. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 1387؛ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 15، ص 177، ح 20226.
29. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 437، ح 10009.
30. کلینی، فروع کافی، ج 7، ص 290 ، ح 1.
/م
