نويسنده: مرتضي سلطاني
اصل ارزشمند عدالت اجتماعي، جايگاه بلندي در تاريخ و تمدن بشري دارد. مقام معظم رهبري در اين باره مي فرمايد:
اهتمام به مسئله عدالت اجتماعي در کشور نبايد يک لحظه کاستي بگيرد. البته اين قضيه، قضيه شعاري نيست. با گفتن هم، مسئله تمام نمي شود. همه دستگاه ها بايد تلاش کنند. همين کارهايي که امروز در کشور انجام مي گيرد هم لازم است و بايد انجام بگيرد. منتها جهت اينها بايد تأمين عدالت اجتماعي باشد. از مسئولان اجرايي تا مسئولان قضايي تا قانون گذاران تا روحانيان تا گويندگان تا روزنامه نگاران تا روشن فکران وديگران همه بايد اين را وظيفه خودشان بدانند.(1)
عدالت اجتماعي که به معناي رعايت حقوق افراد در اجتماع ا ست، هدف و مقياس و ميزان به شمار مي رود. عدالت اجتماعي، حکمت اصلي جعل شرع و حاکم بر احکام آن است. قرآن در موارد بسياري به عدالت اجتماعي و احياي آن دستور داده است:
«قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ؛ بگو پروردگارم به قسط فرمان مي دهد.» (اعراف: 29).
و «ان الله يأمر بالعدل؛ بدرستيکه خداوند به عدالت فرمان مي دهد». (نحل: 90).
علامه طباطبايي (رحمه الله عليه) در تفسير اين آيه تأکيد دارد که مراد از عدل در اين آيه، تنها «عدالت اجتماعي» است.
همچنين قرآن، هدف دين و نبوت پيامبران را «بر پا داشتن عدالت اجتماعي» معرفي مي کند:
لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ. (حديد: 25)
به راستي [ما] پيامبران خود را با دلايل آشکار روانه کرديم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آورديم تا مردم به انصاف برخيزند و آهن را که در آن براي مردم خطري سخت و سودهايي است، پديد آورديم، تا خدا معلوم بدارد چه کسي در نهان؛ او و پيامبرانش را ياري مي کند. آري، خداوند نيرومند شکست ناپذير است.
اين آيه چندين رکن بنيادين عدالت اجتماعي را در بردارد که عبارتند از: قانون؛ مجري قانون؛ پشتوانه اجرايي؛ حضور و همکاري مردمي.
عدالت اجتماعي در اسلام به عنوان يکي از جنبه هاي عدالت کلي، عبارت است از ايجاد فرصت هاي برابر و رفع موانع به طور برابري براي همه آحاد جامعه.(2)
محورهاي اساسي عدالت اجتماعي در حکومت اسلامي را مي توان در اصل سوم فصل اول قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران يافت که وظايف دولت جمهوري اسلامي را براي رسيدن به اهداف تعيين شده در قانون اساسي بر شمرده است.(3)
همچنين در اصول ديگري از قانون اساسي از جمله اصل چهارم، دهم، نوزدهم، بيستم، بيست و دوم، و بيست و سوم، بيست و چهارم، بيست و ششم، بيست و هشتم، سي و يکم، چهل و سوم، چهل و هشتم، يک صد و هفتم، يک صد و چهلم و يک صد و چهل و دوم نيز مي توان مواردي را يافت که تحقق عدالت اجتماعي اسلامي در جامعه منوط به آنهاست.
تبليغات بازرگاني چه نسبتي با عدالت اجتماعي دارد؟ به عبارت ديگر، تبليغات بازرگاني چگونه مي تواند در تحقق عدالت اجتماعي در جامعه نقش آفرين باشد؟ براي ورود به بحث، شايسته است به بخشي از سخنراني هاي مقام معظم رهبري توجه کنيم. ايشان مي فرمايد:
فضا را فضاي تجملاتي وتجمل گرايي و عادت کردن به تجمل قرار ندهيم؛ چون امروز اگر اين روحيه تجمل گرايي در جامعه ما رواج پيدا بکند - که متأسفانه تا ميزان زيادي هم رواج پيدا کرده است - بسياري از مشکلات اقتصادي و اجتماعي و اخلاقي کشور حل نخواهد شد. تجمل گرايي و گرايش به اشرافي گري در زندگي، ضررها و خطرهاي زيادي دارد؛ هيچ وقت عدالت اجتماعي تأمين نخواهد شد... .(4)
مقام معظم رهبري، گرايش به تجمل را مانع تأمين عدالت اجتماعي در جامعه مي داند؛ همان چيزي که امروز در تبليغات بازرگاني تلويزيوني در کشورمان به چشم مي خورد؛ يعني ترويج و تشويق بيش از پيش براي روي آوردن به تجملات، راحت طلبي و فرهنگ مصرف. روشن است که تمامي آحاد جامعه، قدرت استفاده از امکانات نمايش داده شده در تبليغات را ندارند. بنابراين، عده اي همواره با تحريک و ترغيب به مصرف بيشتر، مرفه تر و تجمل گراتر شده و سرمايه اي را که دست کم، بخشي از آن مي توانست براي کمک به محرومان جامعه مصرف شود، صرف تجملات خود مي کنند و عده اي هم تنها بايد اين امکانات را ببينند و افسوس بخورند. در اين ميان، مسئله کودکان، حساس تر و مهم تر است. آيا اين عدالت اجتماعي است که کودکاني که خانواده هايشان به زحمت کمترين امکانات ضروري را برايشان فراهم مي کنند، پيوسته در معرض انواع تبليغات رنگارنگ و فريبنده قرار بگيرند؛ يعني در حالي که نمي توانند به آن امکانات دست يابند، به آن ترغيب شوند؟ اگر عدالت اجتماعي را در بعد اقتصادي در جامعه محقق نمي کنيم، دست کم از بعد رواني، بي عدالتي اجتماعي را شدت نبخشيم و اسباب آشفتگي روحي طبقات محروم جامعه را فراهم نکنيم.
مسئله ديگري که مديران سازمان صدا و سيما بايد به آن پاسخ گويند، اين است که آيا اين مخالف عدالت اجتماعي و مخالف رسالت صدا و سيما نيست که اين رسانه ملي، حجم گسترده اي از وقت برنامه هاي خود را به پخش تبليغات بازرگاني اختصاص دهد که تنها درصد کوچکي ازمردم مي توانند مخاطب آن باشند؟
مسئوليت دست اندرکاران امر تبليغات
1. مسئول بودن برابر خدا
دست اندرکاران امر تبليغات، با توجه به نقشي که در جامعه دارند، در برابر خداوند مسئوليت خطيري دارند. مسئوليت هر نوع انحرافي که در فرد و جامعه در اثر تبليغات به وجود آيد، بر عهده آنها خواهد بود. آنها بايد پاسخ گو باشند که آيا در امر تبليغات به ارزش هاي الهي و اسلامي توجه داشته اند يا اينکه به سبب منافع مادي خود، آنها را ناديده گرفته اند. آيا مصرف صحيح را تبليغ کرده اند يا به تبليغ اسراف و تبذير و مدگراي پرداخته اند. آيا دغدغه عدالت اجتماعي داشته اند يا تنها منافع قشري خاص را در نظر داشته اند و... .2. مسئوليت در برابر خود
يکي ديگر از انواع مسئوليت انسان، مسئوليت در برابر خودش است. نفس آدمي جنبه هاي گوناگوني دارد که با يک ديگر در ارتباطند و هر کدام نسبت به ديگري داراي حقوق و مسئوليت ويژه اي است. براي مثال، انسان حق ندارد هر گونه که مي خواهد از چشم، گوش، دست، زبان و ديگر اعضايش استفاده کند.إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ أُول?ئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً (اسراء: 36)
گوش، چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.
هر يک از اعضا و جوارح ظاهري و باطني انسان، حقوق ويژه اي دارند و آن گونه که از آيه و روايت ها بر مي آيد، در روز قيامت مورد بازخواست قرار مي گيرند و درباره چگونگي عملکرد آدمي با آنها، شهادت مي دهند:
الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا کَانُوا يَکْسِبُونَ (يس:65)
امروز بر دهان هاي آنان مهر مي نهيم و دست هايشان با ما سخن مي گويند و پاهايشان به آنچه فراهم مي ساختند گواهي مي دهند.
از اين رو در آخرت، متصديان امور تبليغاتي بازخواست خواهند شد که چرا با زبان، دروغ گفته اند و اطلاعات غلط داده اند؟ چرا نداي فطرت الهي شان را خاموش کرده و روح خود را آلوده اند؟
دروغ، فريب، ترويج ارزش هاي غلط، تضعيف ارزش هاي اصيل، ايجاد عادت ناپسند در جامعه و... از گناهاني هستند که ممکن است در اثر کوتاهي و غفلت در امر تبليغات گريبان گير انسان شود.
3. مسئوليت در برابر ديگران
در اسلام، هر فردي افزون بر اينکه در برابر خودش مسئول است، در برابر ديگر افراد جامعه و هم نوعان خود نيز مسئوليت دارد. خداوند براي ديگر افراد، حقوقي را بر عهده آدمي گذارده است. از جمله اينکه هر فرد دين داري مي بايست دغدغه هدايت و رستگاري ديگران را نيز داشته باشد. دو وظيفه بزرگ امر به معروف و نهي از منکر که در رديف نماز و روزه و حج و جهاد قرار دارند، به خوبي اهميت اين وظيفه را نشان مي دهد.(5)از اين رو، تبليغ کنندگان، مسئول کليه پي آمدهاي احتمالي منفي جسمي و روحي اي هستند که در نتيجه تبليغات در افراد ايجاد مي شود. آنها بايد پاسخ گوي عوارض منفي اقتصادي اي باشند که احتمالاً تبليغات به بار خواهد آورد. اشاعه مدپرستي، مصرف گرايي، تجمل گرايي، چشم و هم چشمي، شکم پرستي، ارزش هاي غلط غربي، پوشش غير اسلامي و ... که به وسيله ي تبليغات صورت مي گيرد، باعث دوري مردم از معنويات و غفلت آنان از هدف اصلي زندگي مي شود. متصديان تبليغاتي بايد متوجه باشند که چه ابزار تأثيرگذاري را در اختيار دارند و از آن براي خير و صلاح مردم بهره گيرند. البته همان گونه که پيش تر گفتيم، تبليغات نقاط قوت و جنبه هاي مثبتي نيز دارد. دست اندرکاران تبليغات، بايد با تقويت اين نقاط قوت در جهت صلاح و رستگاري جامعه گام بردارند و مسئوليت اجتماعي خويش را به انجام رسانند.
4- مسئوليت در برابر ديگر موجودات
يکي ديگر از مهم ترين انواع مسئوليت اخلاقي انسان که در اسلام بسيار بر آن تأکيد شده است، مسئوليت در برابر طبيعت و ديگر موجودات، اعم از گياهان و حيوانات است. انسان حق هر گونه تصرفي را در محيط زيست ندارد. بنابراين، تبليغ کالاهايي که توليد يا مصرف آنها سبب آسيب به محيط زيست مي شود، مانند برخي کالاهاي لوکس و تجملي که توليد شان مستلزم قطع بي رويه درختان است يا کالاهايي که بسته بندي آنها در نهايت دور ريخته مي شود باعث آلودگي چشم گير محيط زيست مي شود. تبليغات چنين کالاهايي مسئوليت هايي را متوجه تبليغ کنندگان مي کند. تبليغات نبايد رواج دهنده خشونت نسبت به حيوانات و آزار و اذيت آنها باشد (مثل پرتاب لنگه کفش به سوي يک خروس که با صداي خود اعلام صبح مي کند براي تبليغ يک نوع شکلات صبحانه).کاربرد تبليغات، آن چنان مؤثر بوده است که امروز جامعه بشري براي حل يکي از معضلات اساسي فرا روي خود، يعني آلودگي محيط زيست، دست به دامان تبليغات شده است. دست اندرکاران تبليغات بايد با آگاهي از اين مطلب از اين سلاح مؤثر براي ايفاي مسئوليت خود در برابر محيط زيست استفاده کنند.
آداب تبليغات بازرگاني.(6)
1. زينت نکردن کالا
از آداب تجارت، زينت نکردن و جلوه نبخشيدن به کالاست. البته اگر آراستن کالا به اين قصد انجام شود که خريداران ناوارد نسبت به آن رغبت پيدا کنند، اشکال دارد، ولي به جز اين مورد، آراستن کالا اشکالي ندارد. براي مثال، اگر در عرف عمومي بازار، منظم چيدن يا زينت بخشيدن به کالا و مانند آن عادت پسنديده اي باشد، اشکال ندارد.(7)2- تعريف نکردن از جنس خود و بدگويي نکردن از جنس فروشندگان ديگر
فروشنده نبايد از کالاي خود تعريف کند و کالاي فروشندگان ديگر را زشت شمارد. کراهت اين کار، بنابر حديثي از پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) است که فرمود:هر کس مي خواهد به تجارت مبادرت ورزد، مي بايست از پنج خصلت احتراز کند... [که يکي از آنها] تعريف از چيزي است که مي خواهد بفروشد و بدگويي از چيزي که بناي خريد آن را دارد.(8)
رعايت اين موارد، مي تواند قدمي براي پاسداري از ارزش هاي اخلاقي، در تبليغ کالا باشد.
پي نوشت ها :
1- از سخنان مقام معظم رهبري در جمع مسئولان کميته امداد، سال 1376.
2- غلام رضا دانايي فر، ديدگاه هاي استاد شهيد مرتضي مطهري پيرامون عدالت اجتماعي، رسالت، 12/ 2/ 1381.
3- محمد باقر خرمشاد، جايگاه عدالت اجتماعي در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، جام جم، 22 و 27/ 3/ 1380.
4- سيد علي حسيني خامنه اي ، در ديدار با کارگزاران نظام، 1378.
5- فلسفه ي اخلاق، ص 140.
6- برگرفته از: شهيد ثاني، شرح لمعه.
7- آداب تجارت واحکام معامله در اسلام، ص 38.
8- همان، ص 46.
سلطاني، مرتضي،(1384)، اخلاق تبليغات بازرگاني، قم: مرکز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، اول
.jpg "چگونه ماهی تازه را پاک کنیم؟")
