با نوجوان بهتر آشنا شوید

مقدمه

دوره نوجوانی

1. اوایل نوجوانی: (11 تا 14 سال): دوره تغییرات سریع بلوغ
2. اواسط نوجوانی(14 تا 16 سال): تغییرات بلوغ کامل می‌شوند
3. اواخر نوجوانی(16 تا 18 سال): نوجوانان کاملاً ظاهر بزرگ‌سالی کسب می‌کنند[2].

ویژگی‌های نوجوان

1- رشد بدن: در این دوره، افزایش سریع رشد قد و وزن نوجوان به‌طور ملموسی اتفاق می‌افتد. اما نکته‌ای که در رشد نوجوان اتفاق می‌افتد این است که روند رشد او از نوع روند سری-پایی که در کودکی اتفاق افتاده بود، نیست. بلکه الگوی رشد او برعکس شده و در ابتدا رشد دست‌ها و پاها اتفاق افتاده و بعد رشد تنه شتاب می‌گیرد. لذا این الگو سبب می‌شود که در آغاز، نوجوان بدقواره به نظر برسد[3].

2- تغییرات بلوغ: رشد و تغییرات مهم جنسی در این دوره اتفاق می‌افتد. مواجهه با اولین قاعدگی در این دوره برای دخترانی که اطلاعات کافی ندارند، تکان‌دهنده و ناراحت‌کننده است. اولین انزال نیز در این دوره اتفاق خواهد افتاد[4]. از طرفی دیگر، افزایش میل جنسی در او اتفاق می‌افتد.

3- نیاز به خواب: نوجوانان مانند اواسط کودکی به خواب نیاز دارند. اما بجهت به وجود آمدن افزایش حساسیت عصبی به نور شب و تغییرات در نحوه‌ای که مغز زمان‌بندی خواب را تنظیم می‌کند، نوجوان دیرتر از کودک به بستر می‌رود و زمان رفتن به مدرسه نیاز خواب او ارضاء نمی‌شود. این سبب می‌شود تا در تکالیف شناختی ضعیف عمل کرده و پیشرفت کمی داشته باشد.

4- عدم تعادل عاطفی: نوجوان به‌سرعت خشمگین شده و کنترل رفتار برایش سخت است. البته با اینکه زودرنج و آستانه تحملش پائین است، زود پشیمان می‌شود و خود را سرزنش می‌کند[5]. پژوهشی نشان می‌دهد که سطح بالای هورمون بلوغ با دمدمی شدن بیشتر نوجوان ارتباط دارد. امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «پیوسته عقل و حماقت در ضمیر نوجوان در ستیزند تا بحران بلوغ را پشت سر بگذارد و به سن هجده‌سالگی برسد؛ در آن هنگام با غلبه عقل یا حماقت به یک‌سو گرایش می‌یابد»[6]. لذا شایسته است تا اعضای خانواده این شرایط روحی نوجوان را درک کرده و او را در رفتار خود مقصر نپندارند.

5- استقلال طلبی: نوجوان دوست دارد تا در رفتار مستقلاً عمل کند، خودش انتخاب کند و کسی برایش تصمیم نگیرد. مطالعات نشان می‌دهد : زمانی را که نوجوان با همسالان خود سپری می‌کند و فعالیت‌هایی را خود انتخاب می‌کنند، بهترین ساعات آن‌ها به‌حساب می‌آید. لحظاتی را که توسط بزرگ‌سالان برای کار و کلاس و مراسم مذهبی و ...  انتخاب می‌شود، بدترین ساعات آن‌ها به‌حساب می‌آید. همین مسئله سبب تنش‌هایی در روابط با والدین می‌شود.

6- اظهار نظر: نوجوان دوست دارد تا در مسائل مختلف اظهار نظر و انتقاد کند. البته اصلاً علاقه ندارد تا مورد انتقاد قرار بگیرد. اگر به نوجوان اجازه داده شود تا اظهار نظر کند، به‌ندرت نظرات او پخته تر شده و این در اعتماد به نفس او تأثیر بسزایی دارد. البته باید فوت و فن و آداب انتقاد و اظهارنظر به او آموخته شود و در انتقاد از او نیز دقت شود که فقط باید کار غلط او مورد انتقاد واقع شود نه اینکه شخصیت او زیر سؤال برود.

7- هویت یابی: تشکیل هویت عبارت است از اینکه مشخص کنید چه کسی هستید، برای چه چیزی ارزش قائل هستید و تصمیم گرفته‌اید چه مسیری را در زندگی دنبال کنید.

8- عادات کودکی: خو گرفتن با عادات کودکی سبب می‌شود تا مورد مواخذه بزرگ‌سالان قرار گیرد. علاوه بر این، او که تاکنون مسئولیت خاصی را به عهده نگرفته بود، می‌بایست تا به والدین خود در امور محوله کمک نماید. روانشناسان دوره نوجوانی را به پلی بین دوره کودکی و بزرگ‌سالی تشبیه می‌کنند. لذا نوجوان در حال خروج از عادات بچه‌گانه خود است و والدین باید در تغییر عادات او «اصل تدریج» را رعایت نمایند و به یک‌باره، خواهان دگرگونی او نباشند.

9- نیاز به پذیرش: با توجه به تغییرات ظاهری و شناختی در این دوره، نوجوان از محیط کودکانه قبلی خود فاصله گرفته و در جمع های بزرگ‌سالان حاضر می‌شود. او دوست دارد تا در این جمع‌ها پذیرفته شده و مورد توجه قرار گیرد. از طرفی نیز با این انگیزه، به وضعیت ظاهری خود اهمیت بیشتری می‌دهد. با دادن فرصت به نوجوان برای حضور در جمع های بزرگ‌سالان، اعتماد به نفس او افزایش خواهد یافت.

10- محبت جویی: نوجوانان تشنه محبت هستند. اگر این نیاز آن‌ها توسط خانواده برطرف نشود، به گروه‌های همسالان رو آورده و زمینه انحراف در آن‌ها پدید خواهد آمد. زیرا ممکن است افراد فاسد او را جذب کرده و با مسموم کردن افکارش، مورد سوءاستفاده واقع شود. امام علی (ع) فرمودند: « َ إِنَّمَا قَلْبُ‏ الْحَدَثِ‏ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ‏ءٍ قَبِلَتْه‏»[9] قلب نوجوان مثل زمین مساعدی است که هر بذری در آن بپاشند، قبول خواهد کرد. والدین باید در این دوره در محبت کردن به او تغییراتی را اعمال کنند. مثلاً محبت صرف و در آغوش کشیدن دیگر برای نوجوان کافی نیست بلکه باید به او و نظراتش احترام گذاشت و به حالات عاطفی وی بی تفاوت نبود.

11- علاقه به فضائل و ابراز وجود: نوجوان به کمالات علاقه‌مند است. او دوست دارد مهارت‌های خود را گسترش داده و آن را به اجرا بگذارد. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «من به شما سفارش می‌کنم که به نوجوانان و جوانان نیکی کنید، زیرا آنان دلی رقیق‌تر و قلبی فضیلت پذیرتر دارند». همین روحیه فضیلت پذیری او اگر به نحو صحیحی پرورش یابد و در مسیر درست واقع شود، سبب تعالی و شکوفایی اخلاقی و معنوی او خواهد شد. امام صادق(ع) فرمودند: «نوجوانان را دریابید زیرا زودتر از دیگران به کارهای خیر روی می‌آورند»[10].

12- نیاز معنوی: دل پاک و فطرت نوجوان او را متمایل به جستجوی خالق هستی می‌کند. نوجوان با کوچک‌ترین اشتباهی دچار احساس گناه می‌شود و با سؤالات و پرسش‌های خود، خواهان یافتن فلسفه آفرینش جهان و خلقت خود است. شایسته است تا قبل از این دوره، زمینه برای حضور او در محیط‌های مذهبی و دینی مهیا شود تا نوجوان در این دوره با کمک گرفتن از آموزه‌های دینی و با همیاری دوستان مذهبی، زمینه جهت رشد معنوی او فراهم گردد. همچنین با ارائه اطلاعات دینی مورد نیاز او، وی را از سردرگمی خارج نمایند.

نتیجه‌گیری