فرآیند اثرگذاری استرس در بدن

چکیده: استرس به عنوان بخشی جداناپذیر از زندگی افراد محسوب می شود. اما این استرس، عوارض و مضراتی را نیز برای بدن ما به ارمغان می آورد. پس بهتر است از این عوارض مطلع شوید.

تعداد کلمات 1141 / تخمین زمان مطالعه 6 دقیقه

مقدمه

تغییر سبک زندگی انسان ها سبب به وجود آمدن برخی مشکلات جدید برای آن ها شده و نیز برخی مشکلاتی کوچک گذشته را به صورت مشکل مزمن تبدیل نمود. استرس؛ از جمله عواملی است که در قدیم نیز میان انسان ها رواج داشته است. باید بدانیم که میزان کم استرس نه تنها برای بدن ضرر ندارد، بلکه برای رشد و پیشرفت او لازم است. زیرا این استرس است که سبب می شود تا انسان، کارهایش را جدی قلمداد کرده و فعالیت خود را افزایش دهد.
اما به همان مقدار که میزان متعادل استرس به نفع انسان و موجب پیشرفت است، میزان بالای آن، سبب افول و انحطاط و فرسایش بدن خواهد شد. بنابراین، شناخت فرآیند، مکانیسم اثر و عوارض استرس، راهی خواهد بود تا با بالا بردن معلومات، مراقبت بیشتری از بدن خود داشته باشیم.
در گذشته، پزشکان عوامل بیماری ها را به عواملی مانند ویروس و باکتری ها مربوط می دانستند اما امروزه ثابت شده است که بسیاری از بیماری ها از عواملی مانند استرس نشات می گیرند. بیماری های ناشی از روان فرد را بیماری های روان‌تنی می نامند.

استرس چیست؟

استرس؛ رویدادهایی هستند که به صورت تهدید کننده برای فرد تعبیر شده اند و پاسخ های فیزیولوژیکی و رفتاری را فراخوانی می کنند[1].

اضطراب چیست؟

نوعی احساس کلی در این باره است که امکان دارد اتفاق خطرناکی روی دهد. ولی مطمئن نیستید چه اتفاقی، در کجا و چه موقعی قرار است روی دهد.

تفاوت استرس و اضطراب

بسیاری از افراد فرق بین استرس و اضطراب را نمی دانند و این کلمات را به اشتباه به جای یکدیگر استفاده می کنند. مهم ترین تفاوتهای استرس و اضطراب به شرح زیر است:

1. استرس منبع مشخصی دارد و ما از آن چه که نگرانمان کرده، آگاهی داریم. مثلا شما به علت سخنرانی که در پیش دارید، به استرس دچار می شوید و گفته شد که همین سبب پیشرفت و آمادگی بهتر شما خواهد شد. اما اضطراب، منبع مشخصی نداشته و نگرانی و دلشوره بی مورد است.
2. استرس، حالت گریز و جنگ را در بدن فعال می کند اما فرد مضطرب، سعی نمی کند بگریزد.
3. استرس می تواند جنبه مثبت داشته باشد اما اضطراب جنبه مثبت ندارد.
4. در استرس، ما خود را ناتوان نمی یابیم. اما در اضطراب، فرد فکر می کند که کاری از او ساخته نیست.
5. اگر استرس بلندمدت باشد زمینه ساز اضطراب است.

واکنش بدن به رویداد استرس زا

واکنش بدن به رویدادهای استرس زا سه مرحله دارد:

1. مرحله هشدار: افزایش فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک که بدن را برای «فعالیت اضطراری مختصر» آماده می کند. بنابراین، «استرس مختصر»، سیستم عصبی سمپاتیک را فعال می کند.
2. مرحله مقاومت: استرس طولانی تر، مانند مشکلات خانوادگی زوجین و دیگر مشکلاتی از این قبیل، سبب فعال شدن «محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-قشر غده فوق­کلیوی» می شود. در این مرحله، پاسخ سمپاتیک کاهش می یابد ولی قشر فوق کلیوی کورتیزول و هورمون های دیگر را آزاد می سازد.
3. مرحله فرسودگی: فرد خسته، غیرفعال و آسیب پذیر می شود. زیرا سیستم عصبی و سیستم ایمنی فرد دیگر برای پاسخ ها، انرژی ندارند.

بنابراین؛ استرس دو سیستم بدن را فعال می کند:

1. سیستم عصبی خودمختار: بدن را برای پاسخ های اضطراری جنگ یا گریز آماده می کند.
2. محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-قشر غده فوق­کلیوی: فعال سازی هیپوتالاموس سبب می شود تا غده هیپوفیز قدامی هورمون آدرنوکورتیکوتروفیک را ترشح کند که به نوبه خود قشر فوق کلیوی انسان را برای ترشح کورتیزول تحریک می کند. در نتیجه، فعالیت سوخت و ساز را افزایش می دهد و سطح قند خون و مواد غذایی دیگر را بالا می برد. این محور، کندتر از سیستم خودمختار واکنش نشان می دهد.

کورتیزول

برخی پژوهشگران، کورتیزول را هورمون استرس می نامند و از ارزیابی سطح کورتیزول، به عنوان شاخصی برای سنجش میزان استرس افراد استفاده می کنند. اما این کار دقیق نیست. زیرا سطح کورتیزول افراد در طول روز پایین و بالا رفته و ارزیابی افراد مختلف با یکدیگر قابل مقایسه نخواهد بود.

عوارض آزادسازی کورتیزول در بدن

1. بدن را قادر می کند تا هوشیاری طولانی تری را حفظ کند.
2.  با عفونتها مقابله کند.
3. زخم ها را التیام دهد.
4. به بدن کمک می کند تا انرژی خود را برای مقابله با موقعیت های دشوار بسیج کند. البته این تاثیر، بستگی به میزان ترشح این هورمون دارد. سطح متوسط آن سبب می شود تا تمرکز و حافظه فرد بهبود یابد. ولی سطح بالا یا پایین، آنها را مختل خواهد کرد.
5. افزایش موقتی کورتیزول فعالیت سیستم ایمنی را افزایش داده و به آن کمک می کند با بیماری ها مبارزه کند. ولی افزایش طولانی، فعالیت سیستم ایمنی را مختل می کند.
6. استرس طولانی می تواند برای هیپوکامپ هم مضر باشد. استرس، کورتیزول را آزاد می کند و کورتیزول، فعالیت و سوخت و ساز را در بدن افزایش می دهد. وقتی فعالیت و سوخت و ساز در هیپوکامپ بالا باشد، سلولها آسیب پذیرتر می شوند. سطح بالای کورتیزول می تواند مسئول تباهی هیپوکامپ و تحلیل حافظه باشد و این امر بیشتر در افراد مسن روی می دهد. هیپوکامپ برای برخی از انواع یادگیری و حافظه ولی نه برای تمام آنها اهمیت دارد. طبق فرضیه های گوناگون، هیپوکامپ برای حافظه بینایی، حافظه فضایی، یا ترکیب بندی رویدادهایی که با هم در یک فرصت واحد روی می دهند حیاتی است.

چند راهکار برای کنترل استرس

1. شوخ طبع باشید. هنر شوخ طبعی سبب برون رفت شما از عوارض استرس خواهد شد. رسول خدا(ص) فرمودند: «المومن دَعِبٌ لَعِبٌ و المنافق قَطَبٌ غًضًبٌ»[2] مومن شوخ طبع و خوش برخورد است و منافق گرفته و خشم آلود می باشد.
2. فضائل اخلاقی را در خود تقویت نمایید. این کار سبب می شود تا کمتر از دیگران برنجید. وجود رذائل اخلاقی در فرد سبب سخت شدن زندگی او و ایجاد مشکلات روحی و روانی برای او خواهد شد. امام علی(ع) فرمودند: «الحقود معذَب النفس، متضاعف الهم»[3] جان کینه توز در عذاب است و اندوهش دوچندان.
3. مثبت اندیش باشید. تفکر مثبت داشته و خودگویی مثبت داشته باشید. این کار سبب می شود تا ذهن شما بیشتر معطوف به زوایای مثبت رویداد شود و استرس در شما کمتر بوجود آید.
4. ذهن برگردانی کنید. سعی کنید ذهن خود را کم تر به رویداد استرس زا معطوف کنید و حواس خود را درگیر به رویدادی دیگر نمایید.

منابع
کالات، جیمز ، روانشناسی فیزیولوژیکی، یحیی سیدمحمدی، تهران: روان، 1388.
حرانی، حسن بن علی بن شعبه ، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین، 1404ق.
لیثی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم: دارالحدیث، 1376.
 

بیشتر بخوانید
پیامدهای استرس و راهکارهای مقابله با آن1
پیامدهای استرس و راهکارهای مقابله با آن2
مدیریت استرس در زندگی
مقابله با استرس از دیدگاه قرآن و علم