عوامل تربیتی عاطفی فرزندان در خانواده (بخش دوم)

محبت زن و شوهر نسبت به هم از راهکارهای اساسی در شیرینی و شادکامی زندگی زناشویی است که در تحکیم عواطف آنان نسبت به فرزندان نیز بسیار موثر است.
 

میل به محبت‌دیدن و محبت‌ورزی از گرایش‌های فطری انسانی بوده که فرد در هر دوره‌ای از زندگی، تحول و رشد به آن نیازمند است و باید از آغازین لحظات ورود به این جهان تا آخرین زمان وداع از این دنیا متناسب با دوره رشد خویش این نیاز عالی و اساسی تأمین شود (احمدی، 1380: 32). محبت، احساسات و تمایل‌های خانوادگی و اجتماعی انسان‌ها را نسبت به یکدیگر در عرصه‌ها‌ی گوناگون زندگی عمیق و ریشه‌دار می‌کند؛ زیرا محبت، مهربانی و عطوفت، به زندگی خانوادگی و اجتماعی گرما بخشیده و صمیمیت، صداقت و برخورد نیک و شایسته را به‌دنبال دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در باب این مهم می‌فرمایند: «قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَةِ: إِنِّی أُحِبُّکِ، لَا یَذْهَبُ‏ مِنْ‏ قَلْبِهَا أَبَداً»؛ مردی که به زنش بگوید: من تو را دوست دارم [اثر این سخن] هرگز از دل زن بیرون نمی‌رود (کلینی، 1344، ج 5: 569).

محبت زن و شوهر نسبت به هم از راهکارهای اساسی در شیرینی و شادکامی زندگی زناشویی است که در تحکیم عواطف آنان نسبت به فرزندان نیز بسیار مؤثر است. این محبت به‌عنوان آموزه‌ای اخلاقی در اسلام مورد تأکید است (مروّجی طبسی،1383: 62) خداوند در باب اهمیت این موضوع می‌فرماید: «وَ مِنْ ءَایَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکمُ مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُواْ إِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً»؛ از نشانه‌های قدرت خداوند این است که از جنس خودتان همسرانی برایتان آفرید تا در کنار آنها آرامش یابید و در میان‌تان مودت و رحمت قرار داد (روم،21).
بر این اساس می‌توان ادعا کرد که نیرومندترین عامل دوام و رشد خانواده، محبت است و بهترین عامل برای استحکام و بقای آن، برانگیختن عواطف متقابل همسران به یکدیگر است. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: «فَأشْفِقوا عَلَیهِنَّ وَ طَیبوا قُلوبَهُنَّ حَتّی یقِفْنَ مَعَکم و لا تُکْرِهُو النِّساءَ وَ لا تَسْخُطوا بِهِنَّ»؛ با زنان مهربانی کنید و دل‌هایشان را به‌ دست آورید تا با شما همراهی کنند و هرگز آنان را مجبور و خشمگین نکنید. بنابراین لازمه شادابی و نشاط روانی زن و مرد، به‌ویژه زن این است که خود را محبوب همسر خویش ببیند و از عشق و علاقه او به‌خویش مطمئن باشد. اگر زن در مورد محبت و علاقه همسرش نسبت به‌خود تردید کند، احساس درماندگی و ناتوانی عاطفی به او دست می‌دهد.
این مسئله چنان بر روان زن تأثیر می‌گذارد که علاقه او نسبت به فرزندش نیز کمتر می‌شود، به‌عبارتی عاطفه‌ی مادری به‌شدت از عواطف شوهر نسبت به زن تأثیر می‌پذیرد و این خود نشانگرآن است که هرچه محبت و علاقه در روابط عاطفی والدین بیش‌تر برقرار باشد، فرزندانی تربیت خواهند شد که محبت را در کانون اعمال و رفتار خویش قرار دهند (حیدری، 1387: 103). علاوه بر آن، محبت و به‌ویژه ابراز آن در همه مراحل و همدلی با فرزندان، نقش بسیار مهمی در تربیت عاطفی آنان دارد.

والدینی که با فرزندشان محبت شدید و همدلی دارند، می‌توانند احساس سرخوردگی احتمالی فرزند را از نتایج توصیه‌های خود و چگونگی ارتباط خود با فرزندان کشف کرده و برای یافتن راه حلی که برای هر دو قابل قبول باشد، کوشش کنند. به‌عبارت دیگر، والدینی که با احساسات فرزند خود همدلی می‌کنند مایل و قادرند که به‌طور سازنده به‌سمت مطلوب حرکت کنند و زمینه‌ی ارتباط مطلوب و مؤثر با فرزندشان را فراهم کنند. امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: «اِنَّ اللّه‏َ لَیَرحَمُ العَبدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ»؛ بدون تردید، خداوند بر بنده خود برای شدت محبت و همدلی به فرزندش، رحم مى‌‏کند (کلینی، 1344، ج6: 50).
همدلی والدین تأثیر مهمی در محافظت و مراقبت از فرزند دارد؛ زیرا هنگامی‌که والدین از وضعیت و شرایط فرزندشان آگاه باشند و او را درک کنند، به دقت و درجه مراقبت خود نسبت به فرزندشان در هنگام بروز چالش و آسیب می‌افزایند و در زندگی فردی و اجتماعی وی مهر و الفت را به ارمغان می‌آورند (احمدی، 1385: 22؛ کامران، 1384: 110). البته این نکته حائز اهمیت است که در ابراز محبت و تکریم شخصیت فرزند نباید راه افراط را پیمود؛ زیرا در آن صورت شخصیت فرزند در اثر زیاده‌روى والدین در ابزار محبت‌هاى نابه‌جا لطمه جبران ناپذیرى خواهد خورد و او از جامعه توقعات و انتظارات نابه‌جایى خواهد داشت.
 

خوش‌رویی محبوب‌ترین و ارزشمندترین عمل نزد خدا پس از واجبات الهی است و از رحمت الهی ریشه می‌گیرد که خدای مهربان با معرفی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به‌عنوان الگوی برتر حسن خلق، در خطاب به آن گرامی می‌فرماید: «به‌سبب لطف و رحمت خدا بود که با آنان نرم‌خویی کردی و اگر درشتخوی و سخت‌دل بودی، بی‌گمان از گرد تو پراکنده شده بودند»[12](آل‌عمران: 159). خوش‌رویی و مهربانی والدین به یکدیگر و فرزندان از عوامل برجسته‌ی پرورش شخصیت عاطفی و مطلوب اسلامی است که در ایجاد صفا، آرامش روانی، اعتماد به نفس و شکوفایی استعداد‌های فرزندان تأثیر زیادی دارد (حسین‌زاده، 1388: 163).
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله درباره‌ی ارزش و جایگاه خوش‌رویی می‌فرمایند: «أحسَنُ الناس ایماناً أحْسَنَهُمْ خُلْقاً وَ اَلطَفُهُم بِأهلِهِ وأنا ألطفُکُمْ بِأهْلی» (حرعاملی، 1412ق، ج12: 153) شایسته‌ترین مردم از نظر ایمانی، خوش اخلاق‌ترین و مهربان‌ترین آنها با خانواده‌اش است. امام باقر علیه السلام می‌فرمایند: «البشر الحسن و طلاقه الوجه مکسبه للمحبة و قربة من الله»؛ خوش‌روئی در برخورد با دیگران، مایه جلب محبت آنان و نزدیکی به خدا است (کلینی، 1344، ج2: 103).
ارتباط والدین با چهره‌ی گشاده رشته دوستی را با دوام‌تر کرده و از یکسو سبب کسب مهارت‌های اجتماعی و عاطفی و از سوی‌دیگر، سازگاری بهتر با مسائل را برای فرزندان به ارمغان می‌آورد و به فرموده امام صادق علیه السلام سبب افزایش عمر و بهره‌مندی از نعمت‌ها شده[13](کلینی، 1344، ج4: 49) و نسلی منتظر و مزین به محاسن اخلاق و شخصیت مطلوب عاطفی پرورش می‌یابد[14] (نعمانی، 1376: 200). بنابراین از نتایج شکوفاسازی و پرورش توانمندی‌های فطری، خوش‌رویی است. هر یک از والدین با اخلاق و رفتارهای خوب، ریشه‌های نگرشی و گرایشی حسن خلق در فرزندان را زمینه‌سازی می‌کنند.
 

از دیگر عوامل مؤثر در تربیت عاطفی، حاکمیت فرهنگ احترام متقابل در خانواده است؛ زیرا تکریم شخصیت، نیاز طبیعی هر انسانی است و آن هم به‌دلیل وجود غریزه حب ذات است که در طبیعت وی نهاده شده و علاقه‌مند است دیگران شخصیت او را بپذیرند و گرامی بدارند (قائمی امیری، 1383: 258؛ اسماعیلی یزدی، 1385: 258-259). با احترام و تکریم، بستری عاطفی فراهم می‌شود که عزت و کرامت در افراد نهادینه و هنجارهای ارزشی، انسانی و معنوی در خانواده و جامعه جایگاه متناسب خود را باز یافته و گسترش می‌یابد.
در فرهنگ‌سازی، تکریم و احترام در خانواده ابتدا باید میان زن و شوهر برقرار شود، به این صورت که آنان نگرش کرامتی نسبت به همدیگر داشته باشند و برای هم احترام زیادی قائل شوند و یکدیگر را ارزشمند بدانند و این ارزشمندی را به زبان آورند و آن را به نوعی ابراز کنند و به هنگام صحبت یکدیگر به سخنان هم گوش دهند و بر گفته‌های همدیگر متمرکز شوند و از نگرش و حرف فراتر روند و به ارزش‌گذاری فعالانه و قدردانی عملی احترام‌آمیز تبدیل شوند (فقیهی و همکاران، 1392: 70؛ برنشتاین، 1377: 124-125).

امام سجاد علیه السلام تکریم همسران به یکدیگر را ادای حق آنها مطرح کرده و می‌فرمایند: «اما حق همسر تو این است که توجه داشته باشی که خداوند او را آرامش جان، راحت باش تو و مونس، همدم و پناه تو ساخته است. تو باید باور داشته باشی که او نعمت خداوندی است برای تو و شکر این نعمت را باید به‌جای آوری و با وی مباحصت و همراهی خوب داشته باشی و او را تکریم و با او با مدارا رفتار کنی ...» (حرانی، 1404ق: 268 ). امام سجاد علیه السلام در این بیان زن و شوهر را مصاحب و همراه یکدیگر دانسته است و در بیان دیگری برای مصاحب و همراه حقوقی را مطرح کرده است که از جمله آنها اکرام و تکریم یکدیگر است (همان، 272). بنابراین زن و شوهر و همچنین دیگر اعضای خانواده از آن جهت که هم صحبت و رفیق هم هستند باید فرهنگ تکریم را در میان خویش حاکمیت بخشند.

امام صادق علیه السلام به احترام متقابل زن و شوهر بسیار سفارش کرده و می‌فرمایند: «رحم الله عبداً اَحسن فیما بینه و بین زوجته»؛ خدا رحمت کند، بنده‌ای را که رابطه میان خود و همسرش را نیکو قرار دهد (حرعاملی، 1412 ق، ج 14: 124) همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: «خَیْرُکُمْ خَیْرُکُمْ لِنِسَائِکُمْ»؛ برترین شما خیرخواه‌ترین کس نسبت به زنان خویش است (نوری طبرسی، 1408 ق، ج 14: 255).
رابطه‌ی احترام‌آمیز میان زوجین، در نظام تربیتی دینی نشانه‌ها و نمودهای ویژه‌ای دارد. شایسته است که احترام متقابل همسران نسبت به هم، افزون بر احترام قلبی در برخی رفتارهای بیرونی نیز ابراز شود. از جمله این رفتارها می‌توان خواندن همسر به‌نام مناسب و شایسته‌ی شأن او را برشمرد (موسوی زنجانرودی، 1377: 37 ؛ انصاریان، 1389: 370). رفتار دیگر سلام کردن زوجین به هم (آمدی، 1373، ج4: 329 ؛ حسینی، 1388: 26) و تشکر و قدردانی از همسر (ملکی، 1385: 26) اشاره کرد.
فرهنگ‌سازی تکریم و احترام متقابل در میان همسران، در پرورش این فرهنگ در میان اعضای دیگر خانواده تسری می‌یابد و شخصیت مطلوب عاطفی در فرزندان نیز پرورش می‌یابد. در اسلام جدای از توجه به اثربخشی تکریم والدین نسبت به همدیگر در تربیت مطلوب فرزند، تکریم فرزند را وظیفه همگان دانسته است. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ضمن دستور به اکرام فرزندان، به نقش این اکرام را در خوب تربیت کردن فرزند توجه کرده و فرموده است: «اکرموا اولادکم و احسنوا آدابهم»؛ لازم است که فرزندان خود را اکرام کنید و برخوردهای خود را با آنان نیکو کنید (کلینی، 1344، ج6: 50).

ادامه دارد...

نویسنده : حسن نجفی