دستیابی به آرامش روانی در خانواده (بخش سوم)

در بخش تغذیه که تأثیر بر سلامت روانی دارد دو مسأله بسیار مهم است. یکی تغذیه از روزی حلال، دوم غذای مناسب که دارای انواع مواد ضروری بدن انسان باشد.
 

قرآن کریم انسان را موجود مرکب از روح و بدن می داند. روح، گوهری غیر مادی، فناناپذیر، دارای قابلیت و قوای و توانایی ویژه است. بدن، موجودی مادی، جسمانی متحول متغیر، فناپذیر و دارای قوا و توانمندیها و نیز نیازمندی های متعدد و متنوع است.[26] خداوند چگونگی خلقت روح بدن و نیز ارتباط روح و بدن را در سوره مؤمنون تبیین می کند[27] که پس از بیان مراحل آفرینش جسمانی انسان، انسان را به آفرینش دیگری متصف می کند که همان روح است و با یک تحول بنیادین دارای حس و حرکت و حیات گردید بنابراین پیوند روح و بدن در اصل هستی وثیق و عمیق است.[28] در مورد پیوند روح و بدن این حالات و کیفیات و انفعالات نفسانی مثل ترس، خشم، غم و اندوه، شادی و انبساط و اضطراب و ... وجود دارد که وضعیت جسمانی بر وضعیت روانی تأثیر گذار است وبالعکس. چنانکه در قرآن کریم به این مسأله اشاره دارد: اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الحَْدِیثِ کِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانىِ َ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یخَْشَوْنَ رَبهَُّمْ ثمُ َّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلىَ ذِکْرِ اللَّهِ[29] خداوند بهترین سخن را نازل کرده، کتابى که آیاتش (در لطف و زیبایى و عمق و محتوا) همانند یکدیگر است آیاتى مکرّر دارد (با تکرارى شوق انگیز) که از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانى که از پروردگارشان مى ترسند مى افتد سپس برون و درون شان نرم و متوجّه ذکر خدا مى شود.

علامه طباطبایی در تفسیر آیه می فرماید: وقتى کلام خدا را بشنوند، متوجه ساحت عظمت و کبریایى او گشته و خشیت بر دل هایشان احاطه مى یابد و پوست بدن هایشان شروع به جمع شدن مى کند. «تلین» متضمن معناى سکون و آرامش است. معنایش این است که: بعد از جمع شدن پوستها از خشیت خدا، بار دیگر پوست بدن شان نرم مى شود. و دل هایشان آرامش مى یابد، چون به یاد خدا مى افتند، و با همان یاد خدا آرامش مى یابند[30]. همینطور درآیه دیگر به خشم(آثار روحی) و سیاه شدن چهره(آثار بدنی) مشرکان جاهل اشاره می کند[31]
 

الف) مهمترین پیام تربیتی دو آیه این است که بین جسم انسان و حالات روانی ارتباط و تعامل وجود دارد. خبری که از گوش وارد سیستم اعصاب می شود بعد از فرایند تحلیل، اگر محتوا دارای پیام خوشایند باشد موجب بهجت وسرور می شود به طوری که آثارش در چهره فرد مشخص می شود و اگر پیام حاوی بار منفی و ناخوشایند باشد خروجی شان به صورت غم و اندو و خشم و نمایی بیرونی پیام در چهره به صورت سیاه یا سرخ شدن چهره خودش را نشان می دهد.

ب) برای این که فرد به آرامش روانی برسد لازم است که جسم سالم باشد و از شرایط مطلوب برخوردار باشد، مقاومت داشته باشد. بنابر این اگر تعامل جسم و روان تعامل مثبت و همیاری داشته باشند لازم است که جسم از شرایط مطلوب برخودار باشد. اینکه چگونه جسم می تواند از به روان کمک کند تا به آرامش روانی برسد وابسته است به عوامل از قبیل ورزش کردن، تغذیه سالم، خواب کافی و متعادل، و آرامش آموزی[32] یا فنون آرام کردن بدن به منظور مقابله با استرس از طریق مدیتشن، یوگاه و غیره است.
 

افرادی که با ورزش کردن وضعیت جسمی خود را به حالت طبیعی و خوب نگهداری می کنند، نسبت به زمانی که از نظر جسمی وضعیت خوبی ندارند کمتر مضطرب و افسرده می شوند. روان شناسان دو گروه افراد را مقایسه کردند.گروه اول ورزش های سخت و گروه دوم ورزش های سبک انجام می دادند. اضطراب افراد گروه اول آشکارا از اضطراب افراد گروه دوم کمتر بوده است. ورزش جسمی آثار منفی استرس را به شیوه های مختلف کاهش می دهد: در درجه اول هورمون های وارد شده درجریان خون به هنگام استرس را مصرف می کند و خطر آنها را در تحت تأثیر قرار دادن دستگاه ایمنی بدن کاهش می دهد؛ در درجه دوم تنش متراکم شده درماهیچه ها را آزاد می سازد؛ و بالاخره ورزش نیرو، نرمی و قدرت بدنی را افزایش می دهد و مقاومت دستگاه قلبی ـ عروقی را زیادتر می کند.[33]
 

در بخش تغذیه که تأثیر بر سلامت روانی دارد دو مسأله بسیار مهم است. یکی تغذیه از روزی حلال، دوم غذای مناسب که دارای انواع مواد ضروری بدن انسان باشد. معمولا در تأثیر تغذیه بر سلامتی بیشتر به بخش کمی انواع غذاها توجه گردیده است اما به بخش دیگر تغذیه که همان به دست آوردن و استفاده کردن از روزی حلال، کمتر توجه می شود. در اینکه چه غذاهای برای بهداشت روانی مفید است تنوع در استفاده از مواد غذایی مورد سفارش است و بخصوص خوردن انواع میوه ها و غذاهای گیاهی و دریایی مورد تأکید بیشتر است و گوشت قرمز کمتر توصیه می شود[34] اما در باره اینکه غذا چه تأثیری روانی دارد حضرت علی(ع) عدم قبولی عبادت، مستحق آتش جهنم[35]
 

یکی دیگر از عوامل مهم آرامش، اعتدال در خواب است، قرآن کریم در باره خواب می فرماید: « وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً»[36] و خواب شما را مایه آرامش تان قرار دادیم. در آیه دیگر است: «وَ هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً»[37] او کسى است که شب را براى شما لباس قرار داد، و خواب را مایه استراحت، و روز را وسیله حرکت و حیات . کلمه«سبات» به معناى راحتى و فراغت است، چون خوابیدن باعث آرامش و تجدید قواى حیوانى و بدنى مى شود، و خستگى ناشى از بیدارى و تصرفات نفس در بدن از بین مى رود.[38] «سبات» بودن خواب به معناى این است که در هنگام خواب آدمى از هر کارى منقطع مى شود[39] امام رضا (ع) در تأثیر خواب بر آرامش روانی می فرماید : ;أَنَّ النَّوْمَ سُلْطَانُ الدِّمَاغِ وَ هُوَ قِوَامُ الْجَسَد. خواب مایه شهیار (آرامش بخش) مغز است و مایه نیروی بدن[40]

به اهمیت حیاتی خواب برای بقای زندگی ونیز به اهمیت خواب متعادل برای آرامش روانی وقتی بیشتر پی می بریم که بدانیم محرومیت از خواب موجب مرگ شخص می شود و اختلال در خواب موجب بیماری های روانی خواهد شد. در این زمینه یافته های پاره ای از پژوهش ها نشان می دهند که طولانی ترین محرومیت از خواب یازده روز (264ساعت) بوده است. آزمودنی از شب سوم دیگر نمی توانسته بیدار بماند و کم کم آزمودنی به خطای حسی وتوهم دیداری و شنیداری دچار شده و از روز چهارم افکار پارانویاگونه از خود نشان داده است. تغییرات در سوخت و ساز بدن همراه باتغییرات تمرکز و هشیاری از دیگر عوارض محرومیت از خواب به شمار می آیند.[41] بر والدین و مربیان است اگر برنامه های تربیتی و آموزشی را هماهنگ با تأمین نیازهای جسمانی متربیان تنظیم کند و شرایطی فراهم کنند تا آنان بتوانند با آمادگی جسمانی روانی در برنامه های پرورشی مشارکت فعالی داشته باشند.
 

یکی دیگر از عوامل که آرامش روانی را فراهم می نماید شب است؛ خداوند در قرآن کریم می فرماید: هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فیهِ[42]، او کسى است که شب را براى شما آفرید، تا در آن آرامش یابید. وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ [43]؛ و از رحمت اوست که براى شما شب و روز قرار داد تا هم در آن آرامش داشته باشید و هم براى بهره گیرى از فضل خدا تلاش کنید. اللَّهُ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً[44]؛ خداوند کسى است که شب را براى شما آفرید تا در آن بیاسایید و روز را روشنى بخش قرار داد.

در این آیات به این مسأله اشاره دارد که خداوند شب را تاریک قرارداد تا در آن از خستگى روز که در اثر کار و کوشش و تلاش روزى عارض شده، به آرامش برسند و روز را روشن قرار داد تا از فضل خدا روزی به دست آورید. علامه طباطبایی ره گفته اند: این که خداوند، شب را برای آرامش و روز را برای کسب روزی و طلب فضل خدا قرار داده است این دو از ;ارکان تدبیر زندگى انسان هاست[45].

پیام تربیتی: علاوه بر اینکه انسان برای کسب معاش و تلاش برای بهبودی زندگی و رسیدن به پیشرفت های مختلف نیاز به برنامه دارد، برنامه های تربیتی موفقیت آمیز است که مطابق بر برنامه ی الهی باشد و با چرخه طبیعت هماهنگ باشد. در منابع دین اسلام برای پیشگیری از مبتلا شدن به تنش روانی، اضطراب، افسردگی و برای جلوگیری از انواع بیماری های روانی گزینه های متعدد وجود دارد که در این نوشته تنها به برخی از آنها اشاره گردید.

نتیجه ای که از این نوشته می توان گرفت عبارتند از:
- پای بندی به آموزه های دین اسلام عامل سعادتمندی، جاویدانگی، قرب و رستگاری انسان است
- نفس ارزش های دین اسلام مانند ارزش ایمان، ارزش تقوا، ارزش نهاد خانواده، مثبت نگری، توکل بخدا، و... عوامل اساسی خود شکوفایی، سلامت روانی، و آرامش روان است.
- به دلیل وجود تعامل پیچیده جسم و روان؛ عواملی که برای حفظ سلامت جسمانی مفید است مانند ورزش، تغذیه مناسب، خواب متعادل، تأثیر مستقیمی هم بر سلامت و آرامش روانی دارد.

منبع: پژوشکده باقرالعلوم (علیه السلام)