نویسنده: دکتر محمد شیخ‌الرئیس کرمانی

نام ابوالعتاهیه در بیشتر منابع در ردیف شعرای شیعه نیامده و سیدمحسن امین هم او را شیعه زیدی دانسته است لکن اشعار زهدی او بیدارکننده و آموزنده است و ارزش والایی دارد، بنابراین گمان به تشیع او را کافی شمرده نام و نمونه اشعار او را اینجا آوردیم.

1- ولادت و وفات ابوالعتاهیه

ابوالعتاهیه اسماعیل‌بن‌قاسم، در سال 130 هـ.ق در نزدیکی کوفه یا مدینه یا انبار، در محلی به نام عین‌التمر به دنیا آمد و در کوفه رشد و نما یافت. درگذشت او در بغداد اتفاق افتاده و تاریخ فوت او را 211 هـ.ق ضبط کرده‌اند. (1) مرحوم سیّد امین سال 218 هـ.ق را سال فوت او اختیار کرده، ولی 209، 210، 213 هـ.ق را نیز حسب نقل، احتمال داده است. (2)

2- زندگی و شعر او

ابوالعتاهیه در اوایل عمر به لهو ولعب و عشق مجازی پرداخت، و در زمان مهدی عباسی به بغداد رفت و او را مدح گفت، ولی در دوران پایانی عمر به زهد گرائید. اشعار زاهدانه فراوان دارد و از لحاظ صورت، شعرش همچون شعر بشّار است. (3)
اشعار ابوالعتاهیه، بخصوص «زهدیات» او روان و مطبوع است. (4) و به علت روانی و جنبه اخلاقی و زهدی که دارد، بر زبانها جاری است. برخی از معاصران او را متظاهر به زهد و نه زاهد واقعی، پنداشته و در واقعی بودن زهد او شک کرده‌اند. (5) و همچنین برخی از نویسندگان تاریخ و تاریخ ادب نوشته‌اند وی هادی و رشید و مأمون را مدح گفته و سپس به زهد گراییده و در زمان مأمون مرده است.
برخی دیگر از نویسندگان زهدگرایی او را به زمان هارون نسبت داده و گفته‌اند که هارون‌الرشید از او خواست تا مانند گذشته به سرودن غزل بپردازد و چون او نپذیرفت دستور داد که او را کتک زدند و او را حبس کردند و هارون قسم خورد تا غزل نسراید آزادش نکنند. سرانجام هارون از کرده خود پشیمان شد، آزادش کرد. (6)
در آغاز در امور دینی دچار شک بود و در نهایت به اسلام خاص و زهد روی آورد. بیشتر اشعار دیوانش، بی‌ارزشی دنیا و زوال نعمت‌های آن را خاطرنشان می‌کند و به تقوی تشویق می‌نماید.
او زعیم شعر زهدی، در ادب عرب شناخته شده است. (7) ابن قتیبه در الشعر و الشعراء آورده: «به ابوالعتاهیه نسبت الحاد و زندقه داده شده و او از جمله کسانی بوده که سخنش همه شعر بوده است.»
از جمله اشعاری که ابن قتیبه از او نقل کرده، بیت زیر است که چون ابوالعتاهیه نزد احمدبن یوسف کاتب رفته و او خود را پنهان داشته است، در وصف این حال گفته است:

متی یظفَرُ الغادی الیک بحاجةٍ *** و نِصفُک محبوبٌ و نصفکُ نائِم (8)

3. داستان عبرت‌آموز ابوالعتاهیه با هارون

روزی هارون الرشید مجلسی عالی بیاراست و غذاهای فراوان آماده کرد و ابوالعتاهیه را بر سر سفر خود حاضر نموده و به او گفت: نعمتهای دنیوی ما را وصف کن. ابوالعتاهیه بالبداهه گفت: عش ما بَدالک سالماً/ فی ظِلّ شاهة القصور: در سایه کاخ‌های بلند به سلامت زندگی کن.
هارون گفت: احسنت، دیگر چه؟ ابوالعتاهیه گفت:
تُسعی الیکَ بما اِشتهیتَ/ لِدَ الرّواح و فی البکورِ: صبح و شام، آنچه میل تو باشد برایت مهیا کنند.
هارون گفت: احسنت، دیگر چه؟ ابوالعتاهیه گفت:
فاذَا النُّقوُس تَقَعقَعَت/ فی ضیقِ حشرَجَةِ الصُدوِر: وقتی که مرگ فرا رسد و جان در سینه تنگی کند.
هارون گفت: احسنت، دیگر چه؟ ابوالعتاهیه گفت:
فَهُناکَ تَعلَمُ موقِناً/ ما کُنتَ الّا فِی غروِرٍ (9): آن وقت است که به یقین می‌فهمی که سخت در گمراهی و اشتباه بودی!!! در اینجا هارون به گریه افتاد.

4. نمونه‌هایی از اشعار ابوالعتاهیه:

1-آرزوی بازگشت جوانی:

بکَیتُ عَلی الشَّبابِ بِدَمعِ عَینی *** فَلَم یُغنِ البُکاءُ وَ لا النَّحیبُ
عَرَیتُ مِنَ الشَّبابِ و کان غَضّاً *** کَما یعری مِنَ الوَرَقی القَضِیبُ
اَلا لَیتَ الشَّبابَ یعود یوماً *** فَأخبِرَهُ بِما فَعَل المَشِیبُ (10)
و...

2- همه در چنگال مرگ:

لِدوُا اللِموتِ وابنو لِلخَرابِ *** فَکلُّکُمُ یصِیرُ اِلی تَبابٍ
اَلا یا مَوتُ لَم اَرَمِنکَ بُدّاً *** اَتَیتَ و ما تَحیفُ و ما تُحابی
کَانَّکَ قَد هَجَمتَ عَلی مَشِیبی *** کَما هَجَمَ المشِیبُ عَلی شَبابِی (11)
و...

3- آیت‌ الهی در همه چیز:

فیا عَجَباً کیفَ یعُصَی الاِلهُ *** وَ اَم کیفَ یجحدُهُ الجاحِدُ
ولله فِی کلِّ تَحرِیکَةٍ *** وَ تَسکینةٍ فِی الوَری شاهِدٌ
وَ فی کُلِّ شی لَهُ آیهٌ *** تدُلِّ عَلی اَنَّهُ واحِدَ (12)

4- ابیات زیر را برای سنگ قبر خود سروده است:

اُذُنُ حَیٍّ تَسَمَّعِی *** وَ اسمَعِی ثُمَّ عی وَعِی
اَنا رهنٌ بِمَضجَعی *** فاحذرُوا مِثلَ مَصَرعی
عَشتُ تسعینَ حِجَّةً *** اَسلَمَتنی لِمَضجَعِی
کَم تَرَی الحَّی ثابِتاً *** فِی دِیارِ التَّزَعُزُع
لَیسُ دارٌ سَوی التُّقی *** فَخُذی منهِ اَودَعِی (13)

5- و از اوست:

الف - من لِعبدٍ اَذَنَّهُ مُولاهُ *** مالَه شافِعُ اللهِ سِواهُ (14)
و ...
ب - وَحدَهُ الانسانِ خیرٌ *** مِن جَلیسِ السُّوء عِندَه
و جَلیسُ الخیرِ خیرٌ *** مِن جلوسِ المَرءِ وَحدَه (15)
و ...
ج- اُقسمُ بِاللهِ وَ آیاتِهِ *** شَهادَةً باطِنَةً ظاهرةً
ما شرفُ الدّنیا بِشیءٍ إذا *** لَم یتَّبِعهُ شَرَفُ الآخِرةِ (16)

برخی از تاریخ نویسان سال فوت او را به استناد مصرع: عَشُت تسعین حِجَّةً و مقایسه با تاریخ تولدش که سال 130 هـ.ق می‌باشد. سال 220 هـ.ق دانسته‌اند. مرحوم سید محسن امین، ابوالعتاهیه را شیعه زیدی دانسته و گفته چون در آن زمان کوفیان بیشتر شیعه بودند، تشیع را از مردم کوفه گرفته است. (17) کتابهای ادب الطّف و تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام نام او را در شعراء شیعه نیاورده‌اند و ما نیز که دیوان او را (به شرح و ضبط دکتر عمر فاروق الطباء، طبع شرکت دارالارقم، بیروت سال 1417 هـ.ق) که مشتمل بر 384 صفحه است به تمام بررسی نمودیم اشعار فراوانی در ذَم دنیا و یادآوری مرگ و آخرت و اندکی مدح از او دیدیم. ولی شعر شیعی ملاحظه نشد با این همه چون سید امین به تشیع او گواهی داده و نیز چون اشعار زهدی او، از بهترین اشعار مؤثر در تهذیب نفس و بیداری خواب زدگان وادی غفلت است، اجمالی از ترجمه و نمونه‌هایی از شعر بیدارگر او را آوردیم.

پی‌نوشت‌ها:

1. عمر فروخ، تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 192 - 190.
2. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 3، ص 393.
3. عمر فروخ، تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 192 - 190 حناالفاخوری، تاریخ الادب العربی (ادب القدیم)، ص 720 - 715 و محمدبن اسحاق ابن‌ندیم، الفهرست، ص 181.
4. صلاح الدین خلیل بن ابیک الصفدی، الوافی بالوفیات، ج 2، ص 209.
5. عمر فروخ، تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 192 - 190 و حناالفاخوری، تاریخ الادب العربی (ادب القدیم)، ص 715 الی 720.
6. پطرس البستانی، دائرة المعارف، ج 2، ص 253.
7. کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربیه (نقل به عربی توسط دکتر عبدالحلیم نجار)، ج 1، جزء 2، ص 34 و جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیه، ج 2، ص 373.
8. ابن قتیبه دینوری، الشعر و الشعرا، ج 2، ص 677.
9. حکیمی، شیخ محمدرضا، تاریخ العلما عبرالعصور المختلفه، ص 65.
10. عمر فروخ، تاریخ الادب العربی، ص 192 و 193 و حناالفاخوری، تاریخ الادب العربی (الادب القدیم)، ص 120 - 115.
11. بطرس البستانی، ادباء العرب فی الاعصر العباسیه، ج 4، ص 29.
12. ابواسحاق ابراهیم بن علی الحصری القیروانی (453 هـ.ق)، زهرالآداب، ج 2، ص 378.
13. امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج 3، ص 393.
14. دیوان ابی العتاهیه، (به تصحیح و ضبط دکتر عمر فاروق الطباء)، ص 33.
15. همان، ص 123.
16. همان، ص 158.
17. امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج 3، ص 396.