نویسنده: علی غفوری
زمان مناسب
در 241 میلادی شاهپور اول در ایران به قدرت رسید و پس از آن که از سامان اوضاع داخلی مطمئن شد در همان سال به نصیبین (در نزدیکی موصل امروزی) و از آن جا به انطاکیه حمله برد اما گوردین، امپراتور رُم، با سپاهی بزرگ وی را شکست داد و پس از شکست دادن شاهپور او را به دجله عقب راند و تیسفون را محاصره کرد. اما این پیروزی دوام نیافت چرا که در رُم افسری که از نژاد عرب بود گوردین را کشت و چون اعتقادی به جنگ در بین‌النهرین نداشت این منطقه و ارمنستان را به ایران واگذار کرد. اما خود وی نیز کشته شد و دسیوس تامر جای وی را گرفت. وی نیز در نبرد با ژرمن‌ها کشته شد و پس از وی سه امپراتور به طور هم‌زمان به حکومت در رُم پرداختند که دو نفر اول به سرعت کشته شده و تنها والرین ماند.در 258 میلادی شاهپور زمان را برای مبارزه با ارتش رُم مناسب دید چرا که در شمال امپراتوری مذکور به شدت درگیر نبرد با ژرمن‌ها بود. در مرکز نیز تغییرات مداوم امپراتوران قدرت رُم را ضعیف کرده بود. بنابراین شاهپور با گذر از فرات، انطاکیه را تصرف کرد و آماده نبرد با والرین شد. امپراتور رُم با تجهیز سپاهی عظیم از جنوب اروپا عازم انطاکیه شده و در 259 شهر را از ایران بازپس گرفت و عقب‌نشینی زودهنگام ایرانی‌ها او را به طمع تسخیر بین‌النهرین انداخت اما سپاه ایران ارتش او را به مانند ارتش کراسوس محاصره کرده و سرنوشتی مشابه برایش ایجاد کردند. در این نبرد که در نزدیک شهر ادسا روی داده ده‌ها هزار رُمی کشته شدند و هرچه تلاش کردند توانستند از محاصره خلاص شوند. والرین پس از تسلیم، به اسارت شاهپور درآمد و تا سال‌ها تحت خدمت شاهپور بود چرا که شاه ایران از او به عنوان خدمتکار استفاده کرد.
نتیجه جنگ
این جنگ آثار بسیار مهمی داشت. ابتدا آن که امپراتور رُم به طور خفت‌باری به اسارت گرفته شد و این سبب توجه جهان متمدن آن روز نسبت به قدرت ساسانیان شد.دوم آن که این شکست سنگین سپاه رُم سبب سقوط آسیای غربی به دست سپاه ایران شد. شاهپور در 260 میلادی آسیای صغیر را نیز تسخیر کرد و چنان‌چه مورخان نوشته‌اند تا سال‌ها در آسیای غربی و آسیای صغیر بدون مزاحم جدی به تاخت و تاز سرگرم بود. حال آن که رُمی‌ها به دلیل ضعف داخلی قادر به بیرون کردن او از مرزهای شرقی خود نبودند. شکست والرین و اسارت او در جنوب امپراتوری همچنین سبب ضعف قدرت سیاسی رُم در سایر نقاط امپراتوری شد به طوری که آلامان‌ها از آلپ گذشته و به ایتالیا حمله کردند و گوت‌ها نیز با عبور از دانوب یونان را تسخیر کردند.
تنها اشتباه بزرگ شاهپور نبردی بیدلیل با امیر عرب، ادنیات بود، در این نبرد فرسایشی سواران عرب ضربات جدی به ارتش ایران وارد کرده و سبب تضعیف موقعیت ایران در سوریه شدند اما به هر حال به نظر می‌رسید امپراتوری رُم از دوران قدرت خود فاصله گرفته چرا که به سادگی تن به تسخیر صدها کیلومتر از مرز شرقی خود داد.
درباره جنگ‌های ایران و رُم
ممکن است این سؤال برای خوانندگان پیش آید که چرا نبردهای رُم و ایران از این درجه اهمیت برخوردار بوده که بخش بزرگی از 100 جنگ را به خود اختصاص داده است. باید گفت که جنگ‌های ایران و رسم 700 سال به طول انجامید و در دنیای متمدن آن زمان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بود چرا که اگر رُم می‌توانست مشابه فتوحات قطعی در مرکز و شمال غرب اروپا در بین‌النهرین و فلات ایران دست یابد «شرق» را نیز به مانند غرب در اختیار می‌گرفت و برای ارتش رُم گذر از سند و پنجاب نیز کار مشکلی نبود چرا که هندی‌ها از روحیه جنگاوری برخوردار نبودند بنابراین ماوراءالنهر و شبه قاره هند هم می‌توانست جزو امپراتوری بسیار عظیم رُم شود. امپراتوری رُم تقریباً در تاریخ دنیا نظیر نداشت.این امپراتوری با برخورداری از 200 هزار سرباز حرفه‌ای و همین مقدار نیروی محلی، وجود 96 شهرستان، سنا و ثروت فراوان قادر به تسخیر هر نقطه حاصلخیز دنیای آن زمان بود چنان که شمال آفریقا، مدیترانه، آسیای صغیر، بالکان، اروپای غربی، اسپانیا و پرتغال و کلیه جزایر و سواحل مهم آن زمان را در اختیار داشت.
در چنین شرایطی تنها ژرمن‌ها در شمال و ایرانی‌ها در شرق در برابر توسعه این امپراتوری مقاومت می‌کردند، که مقاومت گروه اول به دلیل عدم وجود سازمان جدی نمی‌توانست گسترده باشد اما نبردهای شرق جدی و تعیین کننده بود.
شاهپور اول برنامه و نیروی رزم به مقدار کافی نداشت در غیر این صورت می‌توانست با نفوذ به داخل مصر و بالکان امپراتوری رُم را به زحمت بیندازد اما به هر تقدیر ایران نتوانست از این فرصت استفاده کند و رُم دوباره قوی شد.
به هر حال نبردهای ایران و رُم را می‌توان مهم‌ترین وقایع نظامی قرن دوم قبل از میلاد تا قرن ششم میلادی دانست و شاید بتوان تداوم همین نبردها را از دلایل فرسایش امپراتوری رُم و ناتوانی آن در سرکوب اقوام شمالی و هون‌ها دانست. البته این نبردها برای ایران نیز نتیجه بهتری نداشت چرا که شاهنشاهی پارت و ساسانی را مبدل به دولت‌های نظامی کرده بود که مرتب مجبور به جنگ با لژیون‌های رُمی بودند.
منبع مقاله :
غفوری، علی؛ (1386)، 100 جنگ بزرگ تاریخ، تهران: هیرمند، چاپ دوم
