مقدمه:
این اثر نفیسِ مذهَّب، اینک به شماره 1224ـ153/م جزء اموال فرهنگی موزه آستانه حضرت معصومه (س) به ثبت رسیده و به مثابه یکی از شاخصههای کتابت، تذهیب و تجلید دوره صفوی به معرض تماشای علاقهمندان گذارده شده است.
این اثر خطی، قرآنی است که قطع آن را میتوان وزیری نامید؛ هر ورق آن به ابعاد 19/5 ضربدر 30 سانتیمتر و صفحات افتتاح و اختتام، تمامی اوراقش در ده سطر به خط فاخر ثلث ریحان بر کاغذ ترمه سمرقندی تحریر یافته است.
کاتب این مُصْحَف شریف، حاجی غیاثالدین محمد بن احمد خلیلی تبریزی (1) است که به سال 992هـ.ق در زمان حکومت سلطانمحمد خدابنده (چهارمین امیر خاندان صفوی) کتابت آن را به اتمام رسانیده و بر زمینه زرافشان غباری در ده سطر به طرز خاصی در سه ستون، متفاوت با کتابت متن و سایر ملحقات آن به رنگ قهوهای روشن به این ترتیب رقم زده است:
الحَمْدُللّهِ الَّذی أنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ/عَبْدَهُ فَوَفَّقَ کاتِبَ هذَا الجامِعِ الحَمیدِ/
/المُنْزَلِ مِنْ حکیمٍ حمیدٍ الّذی هُوَ/ المُصْحَفُ الثّامِنُ والخمسونَ مِنَ المَصاحِفِ/ المرقومةِ المختومةِ عَلی یَدِ/ العَبْدِ الفانی وَ هُوَ العبیدُ/ الجانی خادِمُ کلامِاللّهِ/ الغَنیِّ حاجی غیاثُالدّین/ محمّد بن أحمد الخلیلیّ التّبریزی/ فی سَنَةِ إثْنَی وَ تِسْعینَ وَ تِسْعَمِائة/.
مقایسه سالهای کتابت و وقف اثر، معلوم میدارد که پس از گذشت 106 سال از تاریخ کتابت آن، به هنگام سلطنت شاهسلیمان صفوی (صفی دوم) توسط «فاطمه» مادر پادشاه به وقفیت آستانه مقدسه حضرتمعصومه (س) سپرده شده است و وقفنامه آن در یکی از اوراق آستر کتاب در پانزده سطر به قلم تحریری به شرح ذیل ثبت شده است:
بسماللّه الرحمن الرحیم
الحَمْدُللّهِ الَّذی نَزَّلَ القُرآنَ و بَیَّنَ الأحکامَ والصَّلوةُ والسَّلامُ عَلی فَخْرِ المُرْسَلینَ وَ سَیِّدِ الأنامِ الَّذی نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمینُ/
عَلی قَلْبِهِ لِیَکونَ نَذیرَ الأنامِ وَ لَهُ الأیِمَةُ الکِرامُ الَّذینَ هُمْ حَفَظَةُ الشَّرعِ وَ حَمَلَةُ القُرآنِ لَکَ قیامُ السّاعَةِ والسّاعةُ
القیامِ، و بعد، سبب/
تبیین این کلمات صحّت آیات شرعیّت بیّنات آنکه وقف مخلّد شرعی فرمودند وکلاء اجلاء نواب مستطاب قمر رکاب خورشید/
احتجاب قُدسیةالألقاب فاطمهسیرت مریمسریرت خدیجهمنزلت صفوراطینت بلقیسمرتبت پردهنشین حرم سلطنت و شهریاری/
محجوبه حجابِ عظمت و بختیاری، حاکمه سراپرده دولت و کامرانی، حاویه اسباب دولت دوجهانی، گرامی دُرجِ گوهرِ گرانبهای شاهی، زیبنده/
برج مهر عالمافروز شاهنشاهی، علیه عالیه متعالیه، أدامَ اللّهُ أیّامَ دَوْلَتِها و حِشْمَتِها لَکَ یَومُ الدّین، این قرآن مجید و فُرقان حمید را بر/
روضه منوره مقدسه متبرکه معصومه مطهره جلیلةالقدر والمنزلة صَلَواتُاللّهِ عَلَیها و عَلی آبائِهَا الطّاهرین که واقع است/
در مدینةالمؤمنینِ قم و تولیت آن را تفویض فرمودند به متولی جلیلالقدر آستانه مزبوره و بعد از او به هر کس که حَسَبالرقم مبارک اشرف/
متولی باشد، مشروط به آنکه از روضه مقدسه به جای دیگر نقل ننمایند، مگر آنکه در نقل از آنجا رعایت حفظ و حراست/
آن منظور باشد و حُفّاظ و زُوّار روضه مزبوره تلاوت نمایند و ثواب آن را به روزگار فرخنده آثار نواب اشرف اقدس ارفع هُمیون/
اعلی و نواب مستطاب واقفه موفّقه عاید ساخته، بعد از فراغ از تلاوت فاتحه به جهت خلود دولت ابدمدت بخوانند و/
صیغه شرعیه جریان یافت، فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سِمِعَهُ فَانَّما إثْمُهُ عَلَی الَّذینَ یُبَدِّلونَهُ إنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ و کانَ ذلِکَ فی التّاسعِ/
مِن شَهْرِ جُمادَیالأولی ختم بالاحسن والاولی مِنْ شُهورِ سَنَةِ ثَمانٍ و تِسْعینَ وَ ألْفٍ
واقف نام خود را در یک نقش مُهر مربع متضمن یک بیت شعر به این شرح:
«در حشـر [که] مادر سلیمان
از فاطمه دارد چشـم احسـان»
به خط نستعلیق با تزئینات اسلیمی، در سمت چپ از پیشانی وقفنامه به جای گذارده است.
ذیل وقفنامه را مرحوم علاّمه محمدباقر بن محمدتقی مجلسی به عنوان وکیل واقف در شش سطر تحریری به شرح ذیل رقم زده و نقش مُهر خود را به جای گذارده است.
بسماللّه الرحمن الرحیم/ لَقَدْ أجْرَیْتُ الصّیغةَ عَلَی الشُّروطِ/ المَرْقومةِ وکالةً عَنِ الحضرةِ العلیّةِ العالیةِ/ و کَتَبَ الدّاعی لِدَوامِ الدَّولَةِ القاهِرةِ/ الباهِرةِ أحْوَجُ العِبادِ إلی عَفْوِ رَبِّهِ/ الغَنیِّ محمّد باقرُ بْنُ محمّد تقیّ عُفیَ عَنْهُما/
با نقش یک مُهر با سجع «محمد باقرالعلوم» در ذیل دستخط ایشان، ایضا یک اثر انگشت در همین قسمت مشاهده میشود (2)
آنگونه که از مفاد وقفنامه مستفاد میشود، مُصْحَف مورد بحث را مرحوم علامه مجلسی در تاریخ جمادیالاول سال 1098هـ.ق به هنگام سلطنت شاهسلیمان صفوی وکالتا از سوی مادر پادشاه به وقفیت «روضه منوره در مدینةالمؤمنین قم» سپرده است.
حواشی این صفحه توسط کتابداران دوره صفوی تا قاجاریه به نشانه تحویل و تحول کتاب به این شرح رقم گذاشته شده است:
«به تاریخ 23 شهر جُمادَیالاول سنه 1125 مطابق سیچقانئیل (3) ملاحظه و تحویل کتابدار سرکار شد»
مُهر مربع «محمدرحیم بن محمدمهدی حسینی»
«به تاریخ شهر محرم سنه 1172 ملاحظه و تحویل کتابدار شد» با نقش مُهر مربع «محمدخلیل بن محمد الحسینی 1129»
«به تاریخ 3 شهر ربیعالثانی سنه 1143 مطابق سنه
لویئیل(4) ملاحظه و تحویل تحویلدار شد». با نقش مُهر «محمدخلیل بن محمدمهدی الحسینی 1129».
«به تاریخ 24 شهر ذیحجةالحرام سنه 1111 مطابق لویئیل در خزانه سرکار ملاحظه و عرض دیده شد» با نقش مُهر بیضوی «محمدمعصوم بن ابوطالب».
«به تاریخ 13 شهر رمضانالمبارک سنه 1102 قویئیل (5) ملاحظه شد»، با نقش مُهر بیضوی «محمدامین بن محمدمهدی الحسینی»
«به تاریخ 19 شهر رمضان سنه 1104 تخاقویئیل (6) ملاحظه شد» با نقش مُهر بیضوی «لا اله الا اللّه محمد امیناللّه علیّ ولیّاللّه»
«به تاریخ دهم شهر جمادیالاولی سنه 1125 در خزانه سرکار عرض دیده شد» با نقش مُهر «یا علی بن ابوطالب».
به علاوه دو مورد تحویل و تحول کتابداران در سالهای 1172 و 1253 در ذیل صفحه مقابل وقفنامه.
یادداشتهای کتابداران مؤید وجود تنظیمات نظارتی در کتابخانههای صفوی است، ایضا دریافته میشود که غالب متصدیان از یک خانواده هستند و کتابداری در مدت هفتاد سال به صورت موروثی منتقل شده است.
شروع نسخه شریف، صفحات دوم و سوم پس از وقفنامه، در دو صفحه متقابل سراسر مذهّب و مرصّع با نقش لچک ترنج و هر ترنج با کتیبهای به خط رِقاع تحریر سفیدابی شامل کلام قرآنی «إنَّهُ لَقرآنٌ کریمٌ/ فی کتابٍ مَکْنونٍ/ لایَمَسُّهُ إلاَّ المُطَهَّرونَ/ تَنْزیلٌ مِنْ رَبِّ العالَمین» میباشد.
پس از دو صفحه اخیر، متن شریف آغاز میگردد و دو صفحه (7) نخستین، فاتحةالکتاب و آغاز سوره مبارکه بقره به تحریر سفیدابی خط رِقاع و هر صفحه در شش سطر بر زمینه کلاً زرپوش مرصع با جدول ستونبندی و شرفه است و دو کتیبه در صدر و ذیل مشتمل بر عنوان، شماره آیات و محل نزول سوره مذکور دارد؛ تزئینات اخیر نمونههای ارزشمندی از تذهیب و کتابآرایی در مکتب اصفهان است.
ـ مسطر عموم صفحات داخلی این مجلد به استثنای افتتاح و اوراق اختتامیه به ابعاد 10ضربدر17 سانتیمتر و هر صفحه در ده سطر به شیوهای تنظیم یافته که شروع صفحات یکدرمیان به تحریر مشکی و سطر دیگر به قلم زر، طلای اشرفی است و نمونه بسیار نفیسی از رنگیننویسی و توأماننگاری در رنگ و خط را عرضه میدارد. مسطر کلیه صفحات با جدولکشیهای متعدد زر، لاجورد، شنجرف و... احاطه شده و حاشیههای خارجی در عموم اوراق، زرافشان پرموری و طبعا آهار مهره شده است.
سر سورههای این مُصْحَف شریف کلاً مذهَّب و مرصّع بوده، عناوین و شماره آیات آنها به قلم سفیداب به خط رقاع تحریر یافته است؛ تذهیب سر سورهها عموما در آغاز سوره اجرا گردیده بجز چند مورد استثنایی نظیر سوره الانفال که تذهیب سر سوره در صفحه ماقبل از متن سوره است.
در سر سوره ها بنا به ضرورت مکانی و موقعیت سطرها، تغییراتی در شیوه تنظیم و اجرای آنها داده شده است. در یک مورد (سوره مبارکه الصافات) عنوان سوره بدون عدد آیات و به صورت دوپاره به شکل «سورة الصّافات» قید شده است،
و یا نظیر عنوان «سورة فُصّلت» فقط نام سوره تحریر یافته. ایضا محل نزول سوره نیز استثنائا ذکر میگردد؛ نظیر سوره مبارکه «ص»، و بهطور کاملاً استثنایی دو صفحه شروع سوره مبارکه «کهف» و پایان سوره «الاسری» همانند افتتاح کتاب سراسر مذهّب و مرصّع اجرا شده است.
در آغاز کلیه سورهها، وقفیت اثر به صورت عبارتهای «وقف حضرت معصومه (ع)»، «وقف آستانه معصومه (ع)»، «وقف خاص» و «وقف» به قلم شنجرف افزوده شده تا علاوه بر صفحه مستقل وقفنامه در افتتاح نسخه، اجزای کتاب شریف نیز بهطور مجزا نشانه وقفیت را به همراه داشته باشند و در یک مورد کاملاً منفرد، عبارت «وقف حضرت معصومه (ع)» در گوشه سمت راست فوقانی از مسطرِ آغازِ سوره مبارکه «توبه» قید شده است.
حاشیه این طرحها را شرفههای پایهبلند به رنگ لاجوردی تکمیل مینماید؛ این شرفهها مختص به خمسها هستند و با اندکی دقت میتوان دریافت که شمسههای عشر بدون شرفه و یا با شرفههای بسیار کوتاه بهگونهای که طول شرفهها میتواند وجه تمایز تقسیمات پنجگانه و دهگانه باشد (عکس).
در بسیاری موارد علاوه بر شمسهها، کلمات عشر نیز در جوار شمسههای مربوطه به تحریر شنجرفی افزوده شده اند.
تقسیمات دیگر این مجلد شریف، نظیر حزب، جزو، الجزو، نصف، نصفالقرآن، و تقسیمات کماستعمال، همانند «نصفالقرآن باعتبارالحروف» و «نصفالقرآن باعتبارالکلمات» و تعیین مواضع سجدات (8) با کلمه «سجده»، همگی به تحریر شنجرفی در حاشیه صفحات افزوده شدهاند تا راهنمای قاریان باشند.
الحاقات مزین در اختتامیه این نسخه شریف به دنبال سوره مبارکه «ناس» آغاز میگردد و بخش عمده آنها را بیش از دو صفحه اسماء جلاله شامل میشود که به طرز خاصی در هر سطر سه و چهار اسم از اسماءاللّه رنگیننویسی به تحریر زر، لاجورد و شنجرف با یک کتیبه مذهّب و عنوان «هُوَاللّهُ الَّذی لا اله الا هو» به قلم سفیداب و خط رِقاع آغاز میشود. پس از اسماء جلاله پنج سطر دعای بعد از تلاوت با یک سطر عنوان «الدُّعاءُ الَّتی تُتْلی بَعْدَ خَتْمِ القرآنِ و یُسْتَحَبُّ قِرائَتُها» به تحریر شنجرفی، زر و لاجورد است و نهایتا رقم کاتب به شیوهای که پیش از این بیان شده به ملحقاتِ مزینِ این مصحف نفیس خاتمه میدهد.
ـ این مجلد جمعا شامل 305 برگ است که دو ورق آن را برگهای آستر و بدرقه تشکیل میدهد و عموم صفحات آن به شیوه ایرانی رادهگذاری شده است تا قاریان، نسخهبرداران و بویژه صحافان و مرمتکاران را در حفظ توالی اوراق و تسلسل کلام ربانی یاری نماید.
رویه، عطف و سرطبل، بویژه تزئینات اندرون جلد به دلیل ظرافت بسیار بهطور جزئی مصدوم و برخی قسمتهای کوچک از تزئینات آن کسر است، شیرازه این مجلد تهدوخت و گسیختگی دارد، اوراق آستر و بدرقه آن شکافته و در معدودی صفحات به علت هجوم حشرات، سوراخهای ریزی پدید آمده است؛ به منظور پیشگیری از گسترش آسیبها و تثبیت وضعیت این نسخه نفیس، نیازمند اقدامات حفاظتی ـ مرمتی است، گرچه برخی علایم کوچک از وصّالیهای ناشیانه بویژه در جلد آن وجود دارد که محتملاً از دوره قاجاریه است.
این نسخه شریف از نمونههای بسیار نفیس کتابت، جلدسازی و هنر تذهیب ایرانی دوره صفویه است که هر بخش آن حاکی از احاطه هنرمندان و فنآوران این مرز و بوم بر قواعد کاغذسازی، استخراج رنگهای اصیل از مواد معدنی، خوشنویسی، تذهیب، صحافی و جلدسازی است.
علیرغم همه جستجوهایی که به عمل آمد، متأسفانه نشانی از مذهِّب، صحاف و جلدساز این اثر نفیس به دست نیامد، لیکن این امر چیزی از نفاست خط و تذهیب و ظرافت جلد آن، که همچون شاهکاری از هنرهای ایرانی است، نمی کاهد.
در خاتمه، نگارنده ضروری میداند به خاطر مساعدتهایی که بویژه از سوی مقام محترم تولیت آستانه حضرت معصومه (س) و مسؤولان محترم موزه قم بهعمل آمد و دستیابی به بایگانی، تهیه عکس و بررسی این مجلد کلاماللّه را میسّر ساخت، از آن عزیزان قدردانی نماید.
میراث جاویدان
نویسنده: قربان عزیززاده
این مقاله در تاریخ 1403/6/8 بروز رسانی شده است.
این اثر خطی، قرآنی است که قطع آن را میتوان وزیری نامید؛ هر ورق آن به ابعاد 19/5 ضربدر 30 سانتیمتر و صفحات افتتاح و اختتام، تمامی اوراقش در ده سطر به خط فاخر ثلث ریحان بر کاغذ ترمه سمرقندی تحریر یافته است.
کاتب این مُصْحَف شریف، حاجی غیاثالدین محمد بن احمد خلیلی تبریزی (1) است که به سال 992هـ.ق در زمان حکومت سلطانمحمد خدابنده (چهارمین امیر خاندان صفوی) کتابت آن را به اتمام رسانیده و بر زمینه زرافشان غباری در ده سطر به طرز خاصی در سه ستون، متفاوت با کتابت متن و سایر ملحقات آن به رنگ قهوهای روشن به این ترتیب رقم زده است:
الحَمْدُللّهِ الَّذی أنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ/عَبْدَهُ فَوَفَّقَ کاتِبَ هذَا الجامِعِ الحَمیدِ/
/المُنْزَلِ مِنْ حکیمٍ حمیدٍ الّذی هُوَ/ المُصْحَفُ الثّامِنُ والخمسونَ مِنَ المَصاحِفِ/ المرقومةِ المختومةِ عَلی یَدِ/ العَبْدِ الفانی وَ هُوَ العبیدُ/ الجانی خادِمُ کلامِاللّهِ/ الغَنیِّ حاجی غیاثُالدّین/ محمّد بن أحمد الخلیلیّ التّبریزی/ فی سَنَةِ إثْنَی وَ تِسْعینَ وَ تِسْعَمِائة/.
مقایسه سالهای کتابت و وقف اثر، معلوم میدارد که پس از گذشت 106 سال از تاریخ کتابت آن، به هنگام سلطنت شاهسلیمان صفوی (صفی دوم) توسط «فاطمه» مادر پادشاه به وقفیت آستانه مقدسه حضرتمعصومه (س) سپرده شده است و وقفنامه آن در یکی از اوراق آستر کتاب در پانزده سطر به قلم تحریری به شرح ذیل ثبت شده است:
متن وقف بر آستان مقدسه حضرت معصومه
هُوَ الواقِفُ عَلَی الضَّمایِربسماللّه الرحمن الرحیم
الحَمْدُللّهِ الَّذی نَزَّلَ القُرآنَ و بَیَّنَ الأحکامَ والصَّلوةُ والسَّلامُ عَلی فَخْرِ المُرْسَلینَ وَ سَیِّدِ الأنامِ الَّذی نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمینُ/
عَلی قَلْبِهِ لِیَکونَ نَذیرَ الأنامِ وَ لَهُ الأیِمَةُ الکِرامُ الَّذینَ هُمْ حَفَظَةُ الشَّرعِ وَ حَمَلَةُ القُرآنِ لَکَ قیامُ السّاعَةِ والسّاعةُ
القیامِ، و بعد، سبب/
تبیین این کلمات صحّت آیات شرعیّت بیّنات آنکه وقف مخلّد شرعی فرمودند وکلاء اجلاء نواب مستطاب قمر رکاب خورشید/
احتجاب قُدسیةالألقاب فاطمهسیرت مریمسریرت خدیجهمنزلت صفوراطینت بلقیسمرتبت پردهنشین حرم سلطنت و شهریاری/
محجوبه حجابِ عظمت و بختیاری، حاکمه سراپرده دولت و کامرانی، حاویه اسباب دولت دوجهانی، گرامی دُرجِ گوهرِ گرانبهای شاهی، زیبنده/
برج مهر عالمافروز شاهنشاهی، علیه عالیه متعالیه، أدامَ اللّهُ أیّامَ دَوْلَتِها و حِشْمَتِها لَکَ یَومُ الدّین، این قرآن مجید و فُرقان حمید را بر/
روضه منوره مقدسه متبرکه معصومه مطهره جلیلةالقدر والمنزلة صَلَواتُاللّهِ عَلَیها و عَلی آبائِهَا الطّاهرین که واقع است/
در مدینةالمؤمنینِ قم و تولیت آن را تفویض فرمودند به متولی جلیلالقدر آستانه مزبوره و بعد از او به هر کس که حَسَبالرقم مبارک اشرف/
متولی باشد، مشروط به آنکه از روضه مقدسه به جای دیگر نقل ننمایند، مگر آنکه در نقل از آنجا رعایت حفظ و حراست/
آن منظور باشد و حُفّاظ و زُوّار روضه مزبوره تلاوت نمایند و ثواب آن را به روزگار فرخنده آثار نواب اشرف اقدس ارفع هُمیون/
اعلی و نواب مستطاب واقفه موفّقه عاید ساخته، بعد از فراغ از تلاوت فاتحه به جهت خلود دولت ابدمدت بخوانند و/
صیغه شرعیه جریان یافت، فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سِمِعَهُ فَانَّما إثْمُهُ عَلَی الَّذینَ یُبَدِّلونَهُ إنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ و کانَ ذلِکَ فی التّاسعِ/
مِن شَهْرِ جُمادَیالأولی ختم بالاحسن والاولی مِنْ شُهورِ سَنَةِ ثَمانٍ و تِسْعینَ وَ ألْفٍ
واقف نام خود را در یک نقش مُهر مربع متضمن یک بیت شعر به این شرح:
«در حشـر [که] مادر سلیمان
از فاطمه دارد چشـم احسـان»
به خط نستعلیق با تزئینات اسلیمی، در سمت چپ از پیشانی وقفنامه به جای گذارده است.
ذیل وقفنامه را مرحوم علاّمه محمدباقر بن محمدتقی مجلسی به عنوان وکیل واقف در شش سطر تحریری به شرح ذیل رقم زده و نقش مُهر خود را به جای گذارده است.
بسماللّه الرحمن الرحیم/ لَقَدْ أجْرَیْتُ الصّیغةَ عَلَی الشُّروطِ/ المَرْقومةِ وکالةً عَنِ الحضرةِ العلیّةِ العالیةِ/ و کَتَبَ الدّاعی لِدَوامِ الدَّولَةِ القاهِرةِ/ الباهِرةِ أحْوَجُ العِبادِ إلی عَفْوِ رَبِّهِ/ الغَنیِّ محمّد باقرُ بْنُ محمّد تقیّ عُفیَ عَنْهُما/
با نقش یک مُهر با سجع «محمد باقرالعلوم» در ذیل دستخط ایشان، ایضا یک اثر انگشت در همین قسمت مشاهده میشود (2)
آنگونه که از مفاد وقفنامه مستفاد میشود، مُصْحَف مورد بحث را مرحوم علامه مجلسی در تاریخ جمادیالاول سال 1098هـ.ق به هنگام سلطنت شاهسلیمان صفوی وکالتا از سوی مادر پادشاه به وقفیت «روضه منوره در مدینةالمؤمنین قم» سپرده است.
حواشی این صفحه توسط کتابداران دوره صفوی تا قاجاریه به نشانه تحویل و تحول کتاب به این شرح رقم گذاشته شده است:
«به تاریخ 23 شهر جُمادَیالاول سنه 1125 مطابق سیچقانئیل (3) ملاحظه و تحویل کتابدار سرکار شد»
مُهر مربع «محمدرحیم بن محمدمهدی حسینی»
«به تاریخ شهر محرم سنه 1172 ملاحظه و تحویل کتابدار شد» با نقش مُهر مربع «محمدخلیل بن محمد الحسینی 1129»
«به تاریخ 3 شهر ربیعالثانی سنه 1143 مطابق سنه
لویئیل(4) ملاحظه و تحویل تحویلدار شد». با نقش مُهر «محمدخلیل بن محمدمهدی الحسینی 1129».
«به تاریخ 24 شهر ذیحجةالحرام سنه 1111 مطابق لویئیل در خزانه سرکار ملاحظه و عرض دیده شد» با نقش مُهر بیضوی «محمدمعصوم بن ابوطالب».
«به تاریخ 13 شهر رمضانالمبارک سنه 1102 قویئیل (5) ملاحظه شد»، با نقش مُهر بیضوی «محمدامین بن محمدمهدی الحسینی»
«به تاریخ 19 شهر رمضان سنه 1104 تخاقویئیل (6) ملاحظه شد» با نقش مُهر بیضوی «لا اله الا اللّه محمد امیناللّه علیّ ولیّاللّه»
«به تاریخ دهم شهر جمادیالاولی سنه 1125 در خزانه سرکار عرض دیده شد» با نقش مُهر «یا علی بن ابوطالب».
به علاوه دو مورد تحویل و تحول کتابداران در سالهای 1172 و 1253 در ذیل صفحه مقابل وقفنامه.
یادداشتهای کتابداران مؤید وجود تنظیمات نظارتی در کتابخانههای صفوی است، ایضا دریافته میشود که غالب متصدیان از یک خانواده هستند و کتابداری در مدت هفتاد سال به صورت موروثی منتقل شده است.
شروع نسخه شریف، صفحات دوم و سوم پس از وقفنامه، در دو صفحه متقابل سراسر مذهّب و مرصّع با نقش لچک ترنج و هر ترنج با کتیبهای به خط رِقاع تحریر سفیدابی شامل کلام قرآنی «إنَّهُ لَقرآنٌ کریمٌ/ فی کتابٍ مَکْنونٍ/ لایَمَسُّهُ إلاَّ المُطَهَّرونَ/ تَنْزیلٌ مِنْ رَبِّ العالَمین» میباشد.
پس از دو صفحه اخیر، متن شریف آغاز میگردد و دو صفحه (7) نخستین، فاتحةالکتاب و آغاز سوره مبارکه بقره به تحریر سفیدابی خط رِقاع و هر صفحه در شش سطر بر زمینه کلاً زرپوش مرصع با جدول ستونبندی و شرفه است و دو کتیبه در صدر و ذیل مشتمل بر عنوان، شماره آیات و محل نزول سوره مذکور دارد؛ تزئینات اخیر نمونههای ارزشمندی از تذهیب و کتابآرایی در مکتب اصفهان است.
ـ مسطر عموم صفحات داخلی این مجلد به استثنای افتتاح و اوراق اختتامیه به ابعاد 10ضربدر17 سانتیمتر و هر صفحه در ده سطر به شیوهای تنظیم یافته که شروع صفحات یکدرمیان به تحریر مشکی و سطر دیگر به قلم زر، طلای اشرفی است و نمونه بسیار نفیسی از رنگیننویسی و توأماننگاری در رنگ و خط را عرضه میدارد. مسطر کلیه صفحات با جدولکشیهای متعدد زر، لاجورد، شنجرف و... احاطه شده و حاشیههای خارجی در عموم اوراق، زرافشان پرموری و طبعا آهار مهره شده است.
سر سورههای این مُصْحَف شریف کلاً مذهَّب و مرصّع بوده، عناوین و شماره آیات آنها به قلم سفیداب به خط رقاع تحریر یافته است؛ تذهیب سر سورهها عموما در آغاز سوره اجرا گردیده بجز چند مورد استثنایی نظیر سوره الانفال که تذهیب سر سوره در صفحه ماقبل از متن سوره است.
در سر سوره ها بنا به ضرورت مکانی و موقعیت سطرها، تغییراتی در شیوه تنظیم و اجرای آنها داده شده است. در یک مورد (سوره مبارکه الصافات) عنوان سوره بدون عدد آیات و به صورت دوپاره به شکل «سورة الصّافات» قید شده است،
و یا نظیر عنوان «سورة فُصّلت» فقط نام سوره تحریر یافته. ایضا محل نزول سوره نیز استثنائا ذکر میگردد؛ نظیر سوره مبارکه «ص»، و بهطور کاملاً استثنایی دو صفحه شروع سوره مبارکه «کهف» و پایان سوره «الاسری» همانند افتتاح کتاب سراسر مذهّب و مرصّع اجرا شده است.
در آغاز کلیه سورهها، وقفیت اثر به صورت عبارتهای «وقف حضرت معصومه (ع)»، «وقف آستانه معصومه (ع)»، «وقف خاص» و «وقف» به قلم شنجرف افزوده شده تا علاوه بر صفحه مستقل وقفنامه در افتتاح نسخه، اجزای کتاب شریف نیز بهطور مجزا نشانه وقفیت را به همراه داشته باشند و در یک مورد کاملاً منفرد، عبارت «وقف حضرت معصومه (ع)» در گوشه سمت راست فوقانی از مسطرِ آغازِ سوره مبارکه «توبه» قید شده است.
علایم و نشانه ها
تقسیمات معمول در مصاحف خطی در این جلد نیز به صورتهای مختلف درج و اجرا شده است و در آنها، بیان تقسیمات گوناگون با ابداعات هنری همراه شده و بویژه نشانههای پایانی آیات به صورت گلهای ششپر مذهّب و تقسیمات پنجگانه و دهگانه آیهها (خمس و عشر یا تخمیس و تعشیر) به شکل شمسههای مذهّب در حاشیه صفحات اجرا شدهاند؛ در این طرحها کلمات «خمس» و «عشر» به قلم سفیداب و به خط کوفی زینتی بهگونهای تحریر یافتهاند که در نگاه نخستین، کلمات کاملاً شبیه یکدیگرند (عکس).حاشیه این طرحها را شرفههای پایهبلند به رنگ لاجوردی تکمیل مینماید؛ این شرفهها مختص به خمسها هستند و با اندکی دقت میتوان دریافت که شمسههای عشر بدون شرفه و یا با شرفههای بسیار کوتاه بهگونهای که طول شرفهها میتواند وجه تمایز تقسیمات پنجگانه و دهگانه باشد (عکس).
در بسیاری موارد علاوه بر شمسهها، کلمات عشر نیز در جوار شمسههای مربوطه به تحریر شنجرفی افزوده شده اند.
تقسیمات دیگر این مجلد شریف، نظیر حزب، جزو، الجزو، نصف، نصفالقرآن، و تقسیمات کماستعمال، همانند «نصفالقرآن باعتبارالحروف» و «نصفالقرآن باعتبارالکلمات» و تعیین مواضع سجدات (8) با کلمه «سجده»، همگی به تحریر شنجرفی در حاشیه صفحات افزوده شدهاند تا راهنمای قاریان باشند.
الحاقات مزین در اختتامیه این نسخه شریف به دنبال سوره مبارکه «ناس» آغاز میگردد و بخش عمده آنها را بیش از دو صفحه اسماء جلاله شامل میشود که به طرز خاصی در هر سطر سه و چهار اسم از اسماءاللّه رنگیننویسی به تحریر زر، لاجورد و شنجرف با یک کتیبه مذهّب و عنوان «هُوَاللّهُ الَّذی لا اله الا هو» به قلم سفیداب و خط رِقاع آغاز میشود. پس از اسماء جلاله پنج سطر دعای بعد از تلاوت با یک سطر عنوان «الدُّعاءُ الَّتی تُتْلی بَعْدَ خَتْمِ القرآنِ و یُسْتَحَبُّ قِرائَتُها» به تحریر شنجرفی، زر و لاجورد است و نهایتا رقم کاتب به شیوهای که پیش از این بیان شده به ملحقاتِ مزینِ این مصحف نفیس خاتمه میدهد.
ـ این مجلد جمعا شامل 305 برگ است که دو ورق آن را برگهای آستر و بدرقه تشکیل میدهد و عموم صفحات آن به شیوه ایرانی رادهگذاری شده است تا قاریان، نسخهبرداران و بویژه صحافان و مرمتکاران را در حفظ توالی اوراق و تسلسل کلام ربانی یاری نماید.
جلد
این مجلد شریف را جلد سوخت طبلهدار(9) از تیماج سرخ ـ قهوهای با رویه زرپوش و طرح لچک ترنج با شاخههای اسلیمی و حواشی واگیرهدار پوشانیده، اندرون آن معرّق و مرصّع با نقش شاخههای اسلیمی روی چهار قطعه ورق طلا با حواشی واگیرهای اجرا شده است؛ سرطبل مربوط، طلاپوش و نظیر رویه با طرح لچک ترنج و به شیوه مرسوم دارای یک نیمترنج است.رویه، عطف و سرطبل، بویژه تزئینات اندرون جلد به دلیل ظرافت بسیار بهطور جزئی مصدوم و برخی قسمتهای کوچک از تزئینات آن کسر است، شیرازه این مجلد تهدوخت و گسیختگی دارد، اوراق آستر و بدرقه آن شکافته و در معدودی صفحات به علت هجوم حشرات، سوراخهای ریزی پدید آمده است؛ به منظور پیشگیری از گسترش آسیبها و تثبیت وضعیت این نسخه نفیس، نیازمند اقدامات حفاظتی ـ مرمتی است، گرچه برخی علایم کوچک از وصّالیهای ناشیانه بویژه در جلد آن وجود دارد که محتملاً از دوره قاجاریه است.
این نسخه شریف از نمونههای بسیار نفیس کتابت، جلدسازی و هنر تذهیب ایرانی دوره صفویه است که هر بخش آن حاکی از احاطه هنرمندان و فنآوران این مرز و بوم بر قواعد کاغذسازی، استخراج رنگهای اصیل از مواد معدنی، خوشنویسی، تذهیب، صحافی و جلدسازی است.
علیرغم همه جستجوهایی که به عمل آمد، متأسفانه نشانی از مذهِّب، صحاف و جلدساز این اثر نفیس به دست نیامد، لیکن این امر چیزی از نفاست خط و تذهیب و ظرافت جلد آن، که همچون شاهکاری از هنرهای ایرانی است، نمی کاهد.
در خاتمه، نگارنده ضروری میداند به خاطر مساعدتهایی که بویژه از سوی مقام محترم تولیت آستانه حضرت معصومه (س) و مسؤولان محترم موزه قم بهعمل آمد و دستیابی به بایگانی، تهیه عکس و بررسی این مجلد کلاماللّه را میسّر ساخت، از آن عزیزان قدردانی نماید.
پی نوشت :
1-مؤلف کتاب راهنمای قم، چاپ تهران، 1317هـ.ش، چاپخانه مجلس، ص91. نام کاتب را با افزودن الحسینی به صورت حاج غیاثالدین محمد بن احمد الحسینی التبریزی ذکر نموده است. ایضا مرحوم محمدتقی دانشپژوه در فهرست نسخ خطی کتابخانه آستانه مقدسه قم، ص هفدهم نام کاتب را غیاثالدین محمد بن احمد خلیلی حسینی تبریزی ثبت نموده است، دلایل مغایرتها با اصل سند، بر نگارنده معلوم نشد.
2-در صورتی که اثر انگشت را متعلق به مرحوم مجلسی فرض کنیم، موضوع به لحاظ تاریخی اهمیت ویژهای مییابد. در عین حال به احتمال ضعیفتر، اثر انگشت میتواند به شخص واقف تعلق داشته باشد.
3-اسامی سالها با منشأ اویغوری است؛ نظیر سال موش، سال گاو و...
4-اسامی سالها با منشأ اویغوری است؛ نظیر سال موش، سال گاو و...
5-اسامی سالها با منشأ اویغوری است؛ نظیر سال موش، سال گاو و...
6-اسامی سالها با منشأ اویغوری است؛ نظیر سال موش، سال گاو و...
7-مرحوم بیانی در احوال و آثار خوشنویسان، دانشگاه تهران، ج4، 1358هـ.ش، ص118 این دو صفحه را متن و حاشیه ذکر نموده است، لیکن با همه دقتی که به عمل آمد، چنین موردی در هیچ یک از اوراق این مجلد مشاهده نشد.
8-در تعیین مواضع سجدهها، ذکری از تقسیم آنان به سجدههای واجب و مندوبه یا مستحب نشده است، و فقط تعیین سجدههای واجب مورد نظر بوده است.
9-مرحوم دانشپژوه در فهرست یادشده جلد را لولادار ذکر نمودهاند؛ احتمالاً منظور آن فقید، طبلهدار یا سرطبلدار بوده است. (فهرست نسخ خطی آستانه، ص17).
میراث جاویدان
نویسنده: قربان عزیززاده
این مقاله در تاریخ 1403/6/8 بروز رسانی شده است.
