.jpg "یادداشتی بر مقالهی «وقف نامهی میرزا محمد یوسف اشرفی»")
مقدمه:
جهت آگاهی خوانندگان عزیز یادآور میشویم که درباره ی چاپ و انتشار مقاله استاد ستوده مکاتبهای بین ایشان و سردبیر مجله انجام پذیرفت که استاد ارجمند طی آن مکاتبه با تواضع و بزرگواری، نقد و تکمیل مقاله را به جوانان پژوهش گر واگذار کرده اند و یادآور شده اند که فرصت کافی برای رفع نقائص ندارند. خوشبختانه یکی از پژوهش گران نقدی بر این مقاله دارند که در ذیل میآید.(سردبیر محترم مجله ی وقف، میراث جاویدان!)
با تقدیم سلام
مقاله ی «وقفنامه ی میرزا محمد یوسف اشرفی» را در شماره ی 18 آن مجله ی وزین، که حاصل پژوهش استاد ارجمند جناب دکتر ستوده بود، خواندم. ابهاماتی در حین مطالعه پیش آمد و مرا بر آن داشت تا با استفاده از پرونده ی موجود در آرشیو مرکزی سازمان اوقاف به شماره ی 290 موضوع را پی گرفته و به نکات ذیل دست یابم. گرچه در این بررسی غرض نوشتن مقاله ای تازه یا تکمیل تحقیقات آن بزرگوار نبوده است.
- جناب دکتر ستوده یادآور نشده اند که اصل این سند در کجا نگهداری می‌شود. همچنین نمیدانیم ایشان اصل را در اختیار داشته اند یا رونوشت ناقص را. و همچنان این پرسش باقی است که چرا ایشان بخشی از سند را در متن چاپی نیاورده اند.
- دیگر اینکه در مقدمه، به چاپ مجموعه ای از اسناد خاندان اشرفی اشاره فرموده و آن را نیز معرفی ننموده اند؛ حال آنکه این معرفی برای علاقه مندان و پیگیران این موضوع کمک بس بزرگی بود.
- هم چنین این سند را بدون ذکر موارد مشابهت قابل مقایسه با وقفنامه ی «مظفر بتکچی» دانسته اند و چنانکه گفته اند این سند هنوز به چاپ نرسیده است. پس برای خوانندگان چگونه میتواند این مقایسه انجام پذیرد.
- در مورد اندازهی سند نیز اظهار فرموده اند که کمتر وقفنامه ای به این درازا و پهنا - دو و نیم متر در بیست و یک سانتیمتر - یافت می‌شود، حال آنکه در این دوره و حتی پیش از آن خاصه در میان اسناد رجال و سرشناسان و اماکن موقوفهای چون مسجد، مدرسه و... طول و عرض در این مقیاس فراوان دیده می‌شود.
- ایشان درباره ی واقف، تنظیم کننده ی سند و کاتب نیز چیزی ذکر نکرده اند، چه خوب بود با اطلاعات وسیعی که ایشان در اختیار دارند حداقل مقدمهای مختصر و مفید مینگاشتند تا خواننده استفاده ی بیشتری می برد. علاوه بر آن، نام کاتب «کبوری» ذکر شده که در رونوشت‌های موجود در آرشیو سازمان «کجوری» آمده است.
- در اینجا برای اینکه این یادداشت بی‌فایده نباشد متن سجلات نیز که در آن مقاله به چاپ نرسیده است آورده می‌شود:
سجلات زیر بسمله...
سطر اول از چپ به راست:
1. قد وقع الاعتراف عن الواقف الموفق بالوقف حسب ما زبر و رقم فیه لدی و کتبه الداعی لدوام الدولة القاهرة[مهر چهارگوش:] لا اله الا الله الملک الحق المبین علی اصغر.
2. بسم الله اشرف الاسماء، اعترف الواقف المؤید بالوقف المخلد و الحبس المؤید کما رقم فیه لدی حرره الداعی لدوام الدولة القاهره[مهر چهارگوش:]لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده احمد.
3. قد وقع الاعتراف عن الواقف الموفق بالوقف المخلد و الحبس المؤبد کما رقم زبر فیه لدی حرره الداعی[مهر چهارگوش:]لا اله الا الله الملک الحق المبین زین العابدین.
4. وضع و صح بتمام ما زبر، و کتبه[مهر بیضی:]عبده سید مرتضی بن محمد مهدی الحسنی الحسینی
5.[در حاشیه ی سمت راست ]وضح... کما زبر و کتبه الداعی[مهر بیضی:]عبده ابوالقاسم بن محمد محسن الحسنی الحسینی.
سطر دوم از راست به چپ:
6. بسم الله تعالی شأنه. قد وضح و صح ما زبر فیه لدی العبد الجانی[مهر بیضی:]عبده الراجی محمد مهدی.
7. بسم الله خیر الاسماء. به هیچ وجه شبهه و ریبی در تحقیق وقف از مرحوم واقف معظم بر وجه مرقوم و صدور اعتراف از آن مرحوم بر وجه مسطور نیست، خداوند بر علو درجات او بیفزاید. حرره الاحقر الجانی حسن آشتیانی فی صفر 1293[مهر بیضی 2 مرتبه:]عبده الراجی محمد حسن.
8. بسمه تعالی. قد صح و وضح وقوع الوقف المسطور علی نهج المزبور لدی، حرره فی 26 شعبان المعظم سنه 1277[ مهر بیضی: ]محمد صادق الحسینی الطباطبایی.
9. قد ثبت توقیف الواقف الموفق - زاد الله توفیقاته بذکر حسناته الاشیاء المسطوره علی الا...اء المسفوره لدی الداعی لدوام الدوله العلیه[ مهر بیضی:]عبده الراجی حبیب الله الحسینی.
سطر سوم از راست به چپ:
10. قد وقع الاعتراف عن الواقف الموفق الموقف حسب ما رقم و زبر و القبض و الاقباض لدی کتب الداعی 1228[مهر بیضی:]عبده الراجی صفر علی
11. قد وضح و صح ما رقم فیه و کتب الخاطی[مهر چهارگوش:]العبد المذنب محمد رضا الحسینی
12. بسم الله تعالی. شبهه در صدور اعتراف از مرحوم واقف موفق بر وقف املاک مزبور ندارم. حرره[مهر چهار گوش:]الراجی عبدالحسین بن علی.
13. هو. قد وضح و صح ما رقم فیه و کتبه الداعی کثرت علی اربع نسخ[مهر بیضی کوچک:]ظنی بالله حسن.
14. هو. قد اقر و اعترف بجمیع ما رقم فیه لدی و کتبه الداعی[مهر بیضی بزرگ:]عبده الراجی محمد کاظم
از راست به چپ:
15. ثبت ما رقم کما رقم و سطر لدی[مهر گرد:]مؤمن الموسوی.
16. قد وقع الاعتراف عن الواقف الموفق بالتوفیقات الربانیه زاده الله توفیقاته کتبه الاثم الجانی[مهر چهارگوش (سمت راست): ]لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده محمد هادی[مهر چهار گوش (سمت چپ:)]یوسف ایها الصدیق.
17. قد وقف الواقف الموفق بالتوفیقات الربانیه زاده الله توفیقا الاملاک المسطوره فی نهج المسطور و انا العبد الاقل المسیح[ مهر چهارگوش:]لا اله الله الملک الحق المبین عبده محمد علی[مهر بیضی:]عبده الراجی مسیح.
18. قد صدر الاعتراف من الواقف الجلیل و الموفق النبیل بجمیع ما زبر فی الزبر الملصقة تقریبا منه الی من وفقه لمراضیه و انا الجانی قرمیسین مولدا و الرازی مسکنا[مهر:]محمد.
مهرهای صفحه ی 41 و 44
مواردی نیز در ذکر مهرهای صفحه ی 41 و 44 مجله به صورت ناقص یا غیر مرتب به چاپ رسیده که به نظر میرسد شکل‌های زیر درستتر است.
1260.1 عبده ابوالقاسم بن محمد حسین[الحسنی ]الحسینی.
2. لا اله الا الله الملک[ الحق المبین علی اصغر ].
3.[عبده سید مرتضی بن محمد مهدی الحسنی ]الحسینی.
در صفحه ی 42 مجله ذکر شده است «در محل اتصال دو ورقه به یکدیگر دو مهر بیضی و یک مهر چهارگوش است که سجع آن شبیه مهرهای بالاست.»
مهرهای اشاره شده پنج بار در محل اتصال پاره های سند تکرار شده است و متن آنها به این قرار است:[سجع مهر سمت راست:]لا اله الا الله الملک الحق المبین. عبده احمد.
[سجع مهرهای سمت چپ:]«عبده الراجی مسیح» و«ظنی بالله حسن»
مهرهای صفحه ی 44 مجله:
1. سومین مهر که همان مهر ردیف 4 است که در رونوشت این گونه حک و اصلاح گردیده است: عبده[سید مرتضی]بن[محمد مهدی]الحسنی الحسینی.
2. چهارمین مهر، همان مهر ردیف 5 است: عبده ابوالقاسم بن محمد محسن الحسنی الحسینی.
- ایشان در مورد «آبهنه» فرموده اند که: «یکی دو فقره از رقبات مربوط به بخشی از تهران موسوم به «آبهنه» است که ظاهرا در انتهای خیابان امیریه و شرق دروازه ی قزوین قرار دارد.» در تأیید و تکمیل سخن ایشان باید گفت با توجه به وقفنامههای دیگر تهران می‌توان چنین نتیجه گرفت که:
آبهنه نام قدیم آب بخش کن است که خود بخشی از محله ی سنگلج محسوب می شود. به طور نمونه می‌توان به وقفنامه ی میرزا زکی نمری به تاریخ 1265 ه ق اشاره کرد که در آن عبارت «محله ی آب بخشان آبهنه» آمده و نیز وقفنامه ی حاجی عبدالرزاق تاجر کاشانی به تاریخ 1278 ه ق با عبارت «محله آبهنه ی سنگلج».
در اینجا شماری از کلماتی را که در متن به صورت ناخوانا (...) ذکر شده یا به اشتباه خوانده شده است، آورده م یشود. مطالب الحاقی در قلاب[]آمده است:
1. نخست بازار آفرینش را به جواهر عقول عقلیه و نفوس نفیسه بیاراست تا نیک را از بد[باز دانند از هر باب ].
4. صفدری که چون به عزم جهاد جهود تیغش[برمیان]مضموم گشته...
9. خود را متولی کفالت سایر اولاد دانسته در صله ی ارحام و شرایط مروت[ و صداقت لازمه ]و انصاف و دقت را منظور بدارد.
10. و در هر حال باید شرایط و لوازم وقف[ را منظور ]و معمول دارد.
در ص 39: واژه ی «کوبند» به اشتباه «گویند» نوشته شده است.
چوگان امرش را مهر و ماه هر دو[ کوبند ]و شکوه از رمحش چون افراخته آمد، هر دو گویند.
در ص 40: واژه ی «مسطوره»، به اشتباه «منظوره» نوشته شده است.
و تفصیل اعیان موقوفه[ مسطوره ]بدین دستور است.
- واژه رسد rasad که اغلب با حصه همراه است - حصه و رسد - در متن اشتباها به سکون سین اعراب گذاری شده است.
در پایان گفتنی است پرونده موجود در آرشیو سازمان اوقاف علاوه بر یک رونوشت خطی و یک رونوشت تایپی پر غلط، شامل یک استشهادیه مبنی بر وقف بودن زمین واقع درشمال خیابان یوسف آباد به کهریزک موسوم به علی شیرآباد قیچاق است (1339 ه ق) و دو مصالحهن امه راجع به همین زمین مربوط به سال‌های 1283 و 1304 ه ق و سه اجارهنامه که مربوط به سال‌های 1268 و 1306 و 1339 ه ق که میتواند در تحقیقات بعدی به کار آید.
منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: امید رضایی دوانی
این مقاله در 1403/8/24 برور رسانی شده است.
با تقدیم سلام
مقاله ی «وقفنامه ی میرزا محمد یوسف اشرفی» را در شماره ی 18 آن مجله ی وزین، که حاصل پژوهش استاد ارجمند جناب دکتر ستوده بود، خواندم. ابهاماتی در حین مطالعه پیش آمد و مرا بر آن داشت تا با استفاده از پرونده ی موجود در آرشیو مرکزی سازمان اوقاف به شماره ی 290 موضوع را پی گرفته و به نکات ذیل دست یابم. گرچه در این بررسی غرض نوشتن مقاله ای تازه یا تکمیل تحقیقات آن بزرگوار نبوده است.
- جناب دکتر ستوده یادآور نشده اند که اصل این سند در کجا نگهداری می‌شود. همچنین نمیدانیم ایشان اصل را در اختیار داشته اند یا رونوشت ناقص را. و همچنان این پرسش باقی است که چرا ایشان بخشی از سند را در متن چاپی نیاورده اند.
- دیگر اینکه در مقدمه، به چاپ مجموعه ای از اسناد خاندان اشرفی اشاره فرموده و آن را نیز معرفی ننموده اند؛ حال آنکه این معرفی برای علاقه مندان و پیگیران این موضوع کمک بس بزرگی بود.
- هم چنین این سند را بدون ذکر موارد مشابهت قابل مقایسه با وقفنامه ی «مظفر بتکچی» دانسته اند و چنانکه گفته اند این سند هنوز به چاپ نرسیده است. پس برای خوانندگان چگونه میتواند این مقایسه انجام پذیرد.
- در مورد اندازهی سند نیز اظهار فرموده اند که کمتر وقفنامه ای به این درازا و پهنا - دو و نیم متر در بیست و یک سانتیمتر - یافت می‌شود، حال آنکه در این دوره و حتی پیش از آن خاصه در میان اسناد رجال و سرشناسان و اماکن موقوفهای چون مسجد، مدرسه و... طول و عرض در این مقیاس فراوان دیده می‌شود.
- ایشان درباره ی واقف، تنظیم کننده ی سند و کاتب نیز چیزی ذکر نکرده اند، چه خوب بود با اطلاعات وسیعی که ایشان در اختیار دارند حداقل مقدمهای مختصر و مفید مینگاشتند تا خواننده استفاده ی بیشتری می برد. علاوه بر آن، نام کاتب «کبوری» ذکر شده که در رونوشت‌های موجود در آرشیو سازمان «کجوری» آمده است.
- در اینجا برای اینکه این یادداشت بی‌فایده نباشد متن سجلات نیز که در آن مقاله به چاپ نرسیده است آورده می‌شود:
سجلات زیر بسمله...
سطر اول از چپ به راست:
1. قد وقع الاعتراف عن الواقف الموفق بالوقف حسب ما زبر و رقم فیه لدی و کتبه الداعی لدوام الدولة القاهرة[مهر چهارگوش:] لا اله الا الله الملک الحق المبین علی اصغر.
2. بسم الله اشرف الاسماء، اعترف الواقف المؤید بالوقف المخلد و الحبس المؤید کما رقم فیه لدی حرره الداعی لدوام الدولة القاهره[مهر چهارگوش:]لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده احمد.
3. قد وقع الاعتراف عن الواقف الموفق بالوقف المخلد و الحبس المؤبد کما رقم زبر فیه لدی حرره الداعی[مهر چهارگوش:]لا اله الا الله الملک الحق المبین زین العابدین.
4. وضع و صح بتمام ما زبر، و کتبه[مهر بیضی:]عبده سید مرتضی بن محمد مهدی الحسنی الحسینی
5.[در حاشیه ی سمت راست ]وضح... کما زبر و کتبه الداعی[مهر بیضی:]عبده ابوالقاسم بن محمد محسن الحسنی الحسینی.
سطر دوم از راست به چپ:
6. بسم الله تعالی شأنه. قد وضح و صح ما زبر فیه لدی العبد الجانی[مهر بیضی:]عبده الراجی محمد مهدی.
7. بسم الله خیر الاسماء. به هیچ وجه شبهه و ریبی در تحقیق وقف از مرحوم واقف معظم بر وجه مرقوم و صدور اعتراف از آن مرحوم بر وجه مسطور نیست، خداوند بر علو درجات او بیفزاید. حرره الاحقر الجانی حسن آشتیانی فی صفر 1293[مهر بیضی 2 مرتبه:]عبده الراجی محمد حسن.
8. بسمه تعالی. قد صح و وضح وقوع الوقف المسطور علی نهج المزبور لدی، حرره فی 26 شعبان المعظم سنه 1277[ مهر بیضی: ]محمد صادق الحسینی الطباطبایی.
9. قد ثبت توقیف الواقف الموفق - زاد الله توفیقاته بذکر حسناته الاشیاء المسطوره علی الا...اء المسفوره لدی الداعی لدوام الدوله العلیه[ مهر بیضی:]عبده الراجی حبیب الله الحسینی.
سطر سوم از راست به چپ:
10. قد وقع الاعتراف عن الواقف الموفق الموقف حسب ما رقم و زبر و القبض و الاقباض لدی کتب الداعی 1228[مهر بیضی:]عبده الراجی صفر علی
11. قد وضح و صح ما رقم فیه و کتب الخاطی[مهر چهارگوش:]العبد المذنب محمد رضا الحسینی
12. بسم الله تعالی. شبهه در صدور اعتراف از مرحوم واقف موفق بر وقف املاک مزبور ندارم. حرره[مهر چهار گوش:]الراجی عبدالحسین بن علی.
13. هو. قد وضح و صح ما رقم فیه و کتبه الداعی کثرت علی اربع نسخ[مهر بیضی کوچک:]ظنی بالله حسن.
14. هو. قد اقر و اعترف بجمیع ما رقم فیه لدی و کتبه الداعی[مهر بیضی بزرگ:]عبده الراجی محمد کاظم
از راست به چپ:
15. ثبت ما رقم کما رقم و سطر لدی[مهر گرد:]مؤمن الموسوی.
16. قد وقع الاعتراف عن الواقف الموفق بالتوفیقات الربانیه زاده الله توفیقاته کتبه الاثم الجانی[مهر چهارگوش (سمت راست): ]لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده محمد هادی[مهر چهار گوش (سمت چپ:)]یوسف ایها الصدیق.
17. قد وقف الواقف الموفق بالتوفیقات الربانیه زاده الله توفیقا الاملاک المسطوره فی نهج المسطور و انا العبد الاقل المسیح[ مهر چهارگوش:]لا اله الله الملک الحق المبین عبده محمد علی[مهر بیضی:]عبده الراجی مسیح.
18. قد صدر الاعتراف من الواقف الجلیل و الموفق النبیل بجمیع ما زبر فی الزبر الملصقة تقریبا منه الی من وفقه لمراضیه و انا الجانی قرمیسین مولدا و الرازی مسکنا[مهر:]محمد.
مهرهای صفحه ی 41 و 44
مواردی نیز در ذکر مهرهای صفحه ی 41 و 44 مجله به صورت ناقص یا غیر مرتب به چاپ رسیده که به نظر میرسد شکل‌های زیر درستتر است.
1260.1 عبده ابوالقاسم بن محمد حسین[الحسنی ]الحسینی.
2. لا اله الا الله الملک[ الحق المبین علی اصغر ].
3.[عبده سید مرتضی بن محمد مهدی الحسنی ]الحسینی.
در صفحه ی 42 مجله ذکر شده است «در محل اتصال دو ورقه به یکدیگر دو مهر بیضی و یک مهر چهارگوش است که سجع آن شبیه مهرهای بالاست.»
مهرهای اشاره شده پنج بار در محل اتصال پاره های سند تکرار شده است و متن آنها به این قرار است:[سجع مهر سمت راست:]لا اله الا الله الملک الحق المبین. عبده احمد.
[سجع مهرهای سمت چپ:]«عبده الراجی مسیح» و«ظنی بالله حسن»
مهرهای صفحه ی 44 مجله:
1. سومین مهر که همان مهر ردیف 4 است که در رونوشت این گونه حک و اصلاح گردیده است: عبده[سید مرتضی]بن[محمد مهدی]الحسنی الحسینی.
2. چهارمین مهر، همان مهر ردیف 5 است: عبده ابوالقاسم بن محمد محسن الحسنی الحسینی.
- ایشان در مورد «آبهنه» فرموده اند که: «یکی دو فقره از رقبات مربوط به بخشی از تهران موسوم به «آبهنه» است که ظاهرا در انتهای خیابان امیریه و شرق دروازه ی قزوین قرار دارد.» در تأیید و تکمیل سخن ایشان باید گفت با توجه به وقفنامههای دیگر تهران می‌توان چنین نتیجه گرفت که:
آبهنه نام قدیم آب بخش کن است که خود بخشی از محله ی سنگلج محسوب می شود. به طور نمونه می‌توان به وقفنامه ی میرزا زکی نمری به تاریخ 1265 ه ق اشاره کرد که در آن عبارت «محله ی آب بخشان آبهنه» آمده و نیز وقفنامه ی حاجی عبدالرزاق تاجر کاشانی به تاریخ 1278 ه ق با عبارت «محله آبهنه ی سنگلج».
در اینجا شماری از کلماتی را که در متن به صورت ناخوانا (...) ذکر شده یا به اشتباه خوانده شده است، آورده م یشود. مطالب الحاقی در قلاب[]آمده است:
1. نخست بازار آفرینش را به جواهر عقول عقلیه و نفوس نفیسه بیاراست تا نیک را از بد[باز دانند از هر باب ].
4. صفدری که چون به عزم جهاد جهود تیغش[برمیان]مضموم گشته...
9. خود را متولی کفالت سایر اولاد دانسته در صله ی ارحام و شرایط مروت[ و صداقت لازمه ]و انصاف و دقت را منظور بدارد.
10. و در هر حال باید شرایط و لوازم وقف[ را منظور ]و معمول دارد.
در ص 39: واژه ی «کوبند» به اشتباه «گویند» نوشته شده است.
چوگان امرش را مهر و ماه هر دو[ کوبند ]و شکوه از رمحش چون افراخته آمد، هر دو گویند.
در ص 40: واژه ی «مسطوره»، به اشتباه «منظوره» نوشته شده است.
و تفصیل اعیان موقوفه[ مسطوره ]بدین دستور است.
- واژه رسد rasad که اغلب با حصه همراه است - حصه و رسد - در متن اشتباها به سکون سین اعراب گذاری شده است.
در پایان گفتنی است پرونده موجود در آرشیو سازمان اوقاف علاوه بر یک رونوشت خطی و یک رونوشت تایپی پر غلط، شامل یک استشهادیه مبنی بر وقف بودن زمین واقع درشمال خیابان یوسف آباد به کهریزک موسوم به علی شیرآباد قیچاق است (1339 ه ق) و دو مصالحهن امه راجع به همین زمین مربوط به سال‌های 1283 و 1304 ه ق و سه اجارهنامه که مربوط به سال‌های 1268 و 1306 و 1339 ه ق که میتواند در تحقیقات بعدی به کار آید.
منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: امید رضایی دوانی
این مقاله در 1403/8/24 برور رسانی شده است.
