معرفی یک قالی وقفی از مجموعه موزه ملی ایران

قالی‏بافی که هنری است آمیخته با صنعت، در دیار ما حیاتی بس دیرینه دارد؛ حیاتی که با نام ایران و ایرانی قرین شده. آنچه مسلم است بافت قالی در ایران زمان هخامنشی و شاید قبل از آن وجود داشته، و تاکنون وقفه‏ای در آن حاصل نگردیده است.

قدیمی‏ترین قالی مکشوفه متعلق به عهد هخامنشی است که در قبور یخ‏زده پازیریک واقع در رشته جبال آلتائی در سیبریه جنوبی به دست آمده. متن قالی مذکور با طرح گلهای چهارپر و حواشی با ردیف سواران و گوزن و حیوانات افسانه‏ای تزیین شده است. (1)

همچنین در موزه ارمیتاژ یک گلیم پشمی وجود دارد که از پازیریک به دست آمده و نقوش آن عبارت است از زنانی که در دو طرف یک آتشدان ایستاده و مشغول ادای مراسم مذهبی هستند. (2)

وجود روایات مختلف راجع به قالیهای چهارفصل گوهرنشان دربار ساسانی با اینکه به مقدار زیاد آمیخته به افسانه است، خود دلیلی است بر پیشرفت صنعت قالی‏بافی در آن زمان. مشهور است که پس از فتح‏شدن تیسفون در سالهای اولیه هجری سربازان عرب از دیدن غنایم بسیار که عبارت بوده از فرشها، جامه‏ها و گوهرها چشمشان خیره ماند. (3)

پس از گسترش اسلام در ایران در اوائل قرن اول هجری، این هنر ایرانی همچنان به حیات خود ادامه داد و در قرون دهم و یازدهم هجری به اوج تنوع و شکوفایی خود رسید.

با اینکه اکثر فرشهای موجود در موزه‏ها و مجموعه‏های مختلف، متعلق به عصر صفوی (قرون 10 و 11 هجری) و پس از آن است، این امر دلیل فقدان و یا رکود این صنعت در قرون قبل از آن نیست. با استناد به متون مختلف تاریخی می‏توان چنین اظهار داشت که بافت قالی حتی در قرون اولیه اسلامی نیز در مراکز مختلف ایران وجود داشته است.

در کتاب احسن التقاسیم آمده که در داراب گرد، جهرم و فسا (4) و قهستان و بخارا فرشهای خوب بافته می‏شده (5) و بنابر نوشته ابن‏حوقل در جهرم گلیم و جاجیم تهیه می‏گردیده.(6)

همچنین در کتاب تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری به اینکه فارس در قرن مذکور مرکز قالیبافی بوده، اشاره شده است. (7)

تنوع نقوش و طرحهای قالی ایران که خود دلیلی است بر وجود شرایط خاص اقلیمی و فرهنگی هر منطقه از خاک ایران منتهی به چند دسته‏کلی می‏شود که از آن جمله است:

قالیهای ترنج‏دار
قالیهای گلدار
قالیهای طرح گلدانی
قالی با نقوش حیوانات و پرندگان مختلف
قالیهای طرح شکارگاه
قالیهای طرح باغی یا باغچه‏ای
قالی با طرح محراب (سجاده‏ای)
قالیهای کتیب ه‏دار

هریک از این انواع خود دارای تنوع و گوناگونی خاص منطقه‏ای هستند که از این بحث خارج است، ولی الهام‏گیری هنرمند بافنده از طبیعت، موضوعی است که در نقوش قالیها مشترک است و بر تمامی انواع مذکور، طبیعت به گونه‏های مختلف به زیبایی نقش گردیده است.

به عنوان مثال هنرمند هزاران نقش ملهم از گل و درخت بر قالی آفریده، و به قولی ترنج و لچکی‏های قالیهای ترنج‏دار نمادی است از خورشید، که ترنج مرکزی خورشید میانروز و لچکی‏ها خورشید بامدادی تازه دمیده را نشان می‏دهند. (8)

چنان که گفته شد در تقسیم‏بندی یاد شده، هریک از گروهها خود شامل انواع مختلفی هستند؛ مانند فرشهای طرح باغی که در چندین نوع مختلف نقش گردیده، ولی کل هدف هنرمند بافنده و طراح نشان‏دادن باغی پر از درخت و گل به بیننده است.

در نوع اخیر (کتبه‏دار) گاه در مرکز فرش حوض مستطیل یا مربع‏شکلی نقش بسته و اطراف آن را با جویهای آب به چند بخش تقسیم کرده‏اند و هر یک از قسمتها با نقوش درخت و گل و برگ تزئین شده است. (9)

و یا اینکه تمامی متن قالی را نقش درختان مختلف با شاخ و برگهای پیچ‏درپیچ پر نموده است. در نمونه دیگری از قالیهای طرح باغی، سراسر متن به خانه‏های مربع و یا لوزی‏شکل تقسیم، و بر هر خانه درختی نقش گردیده.

عده‏ ای از محققین نقش مزبور را با نام قالیهای خانه‏خانه و یا حجره، حجره معرفی نموده‏اند (10)، اما به عقیده نگارنده این طرح نیز یکی از انواع قالیهای طرح باغی به‏شمار می‏رود و بافنده سعی دارد که به‏گونه‏ای خاص باغی را با درختان مختلف نمایان سازد.

از مراکز عمده بافت نوع اخیر فرشهای باغی، اصفهان، جوشقان و کرمان است. در میان مجموعه قالی‏های موجود در موزه ملی ایران، قالی کناره‏ای سه حاشیه‏ای به طول 496 و عرض 172 سانتیمتر وجود دارد.

گره این فرش از نوع گره فارسی و تاروپود و پرز آن پشم است. قالی مورد بحث یکی از انواع فرشهای طرح‏باغی است و نقش لوزیهای متصل به هم که بر هر یک نقش درختی مشاهده می‏شود،

به زمینه سرمه‏ای فرش زینتی خاص بخشیده است. این قالی در سال 1179 هجری به سفارش تقی‏خان درّانی ـ حاکم وقت کرمان ـ و به‏منظور وقف بر حرم امامزاده زید ـ احتمالاً در کرمان ـ بافته شده است.

چنان‏که گفته شد یکی از مراکز عمده بافت قالیهای طرح باغی، کرمان است و اصولاً بافندگان کرمان از دیرباز علاقه شدید به نگاره‏های گلدار داشته‏اند. (11) و از رنگهای روشن استفاده می‏کردند.(12) یکی دیگر از خصوصیات قالیهای کرمان، بافت قالی با گره فارسی است.

گفتنی است که در گره فارسی نخ از کنار یک چلّه می‏گذرد و از فاصله دو چله بیرون می‏آید و پس از دور زدن چلّه دوم از بین دو چله سر بیرون می‏آورد. (13) برای محاسبه رج در گره فرش واحدهایی گوناگون در مناطق مختلف ـ اکثرا بنا بر عرف ـ مرسوم است.

محاسبه رج در گره فرش کرمان 5 /6 سانتیمتر واحد تعیین شده که در اصطلاح به آن یک گره می‏گویند و مجموع دانه‏های موجود در یک گره عرض و یک گره طول واحد بافت قالی است.

به این ترتیب که اگر در یک گره طول 35 دانه و در یک گره عرض هم 35 دانه موجود باشد، فرش را 35 جفت یا 70 رج، می‏گویند. (14) فرش مزبور دارای 40 دانه در 5 /6 سانتیمتر عرض و 45 دانه در 5 /6 سانتیمتر طول می‏باشد. ابعاد قالی 172 ضربدر 496 سانتیمتر است.

قالی مورد بحث ما که در موزه ملی ایران به شماره 20294 موجود است. در دو گروه از تقسیم‏بندی که در مورد طرحهای مختلف قالی بیان شد، قرار می‏گیرد؛ قالی طرح باغی و کتیبه‏ای،

چرا که بر حاشیه میانی فرش که میان دو ردیف حاشیه باریک گل و بوته قرار گرفته، ابیاتی چند به خط نستعلیق و رنگ لاجوردی بر زمینه قرمز بافته شده است. البته به علت پوسیدگی زیاد فرش، ابیات کامل نیست و تعدادی از کلمات آن به طور کلی از بین رفته. آنچه خواناست عبارت است از:

خان ذی‏رتبه تقی‏خان عرب کز دیوان
خان والاشان تقی‏خان آن‏که گفت
[کر]ده داد و دهشش نام فریدون را حک
رستمش در روز میدان مرحبا
آن امیری که به هر کار چو همّت بندد
بر عرب سرخیل و سردار عجم
گویدش قائد توفیق که اللّه‏ معک
سرور فرمانده فرمانروا
بهر فرش حرمی وقف نمود این قالی
کرده فرشی وقف این روضه بهشت
که بود....................

مسکن ذریّه آل عبا
................
زید عبداللّه‏ بن موسی که اوست
تاج لولاک و لعمرک شده زیب تارک
قبله هفتم ز شرع مصطفی
زید عبداللّه‏ بن موسی کاظم که بود
... چو اقرب آن جناب
هفتمین رکن ز ارکان امامت بی‏شک
با امام مسند هشتم رضا
سال تاریخ چو جستم ز فدایی گفتا
سال تاریخش دلیلی بر قبول
نیست قالی که برد عکس پر و بال ملک
بی‏تخلف گشت مقبول رضا
شاعر این دو قطعه ظاهرا حاجی محمد فدایی کرمانی از شعرای قرن سیزدهم هجری است. (15)

در قسمتی از حاشیه نام بافنده و تاریخ بافت فرش به این‏ترتیب بافته شده است:«عمل استاد محمد شریف کرمانی سنه 1179»

در ضمن عبارت «مقبول رضا» و مصراع «نیست قالی که بود عکس پر و بال ملک» ماده تاریخ است، به این ترتیب که جمع اعداد حروف ابجد آن 1179 می‏شود و تقی‏خان چنان که بعدا گفته خواهد شد سه سال بعد از به قدرت‏رسیدن فرش مزبور را سفارش داده است.

در قسمت بالای متن درون قابی مستطیل شکل بر زمینه نخودی این جمله به خط نستعلیق بافته شده: «طمع‏کننده و دزد و خریدار و فروشنده و غصب‏کننده به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود.»

چهار سال پس از حکمرانی خدا مرادخان ـ حاکم وقت کرمان در زمان سلطنت کریمخان زند ـ در سنه هزار و صد و هفتاد و شش، تقی نامی از قریه دران که پیشه‏اش زغال‏فروشی بود، و در ضمن از تفنگ‏چیان به نام بود،

روزی بر سر راه خود گوسفندی بزرگ دید، او را شکار کرد و نزد حکمران برد، ولی نه تنها حاکم به او پاداشی نداد بلکه فراشان او را به زیر مشت و لگد گرفتند. فردای آن روز وقتی حاکم به عزم تفرّج بیرون رفت، تقی جلو او را گرفت و ماجرا را گفت، ولی خان دستور داد او را بزنند.

پس از چند روز تقی‏خان به زادگاه خود بازگشت و اقارب را با خود متحد ساخت و با سیصد تفنگچی به دارالحکومه حمله کرد و حاکم و فراشان را کشت و خود بر مسند قدرت نشست و برادرش احمد را داروغه شهر کرد.

چون این اخبار به کریمخان رسید، وی محمدامین‏خان گروسی را به تسخیر کرمان فرستاد. وی شهر را محاصره کرد و در روز ششم عده‏ای از اهالی کرمان که حکومت تقی‏خان را بر خود گران می‏دیدند از شهر بیرون آمدند و محمدامین‏خان را با سپاهش به شهر آوردند.

تقی‏خان با افرادش به جانب زادگاه خود درّان گریخت، ولی چهار ماه بعد بار دیگر با مکر وارد شهر شد و آن را تصرف کرد. خان زند پس از استماع این خبر تقی‏خان بافقی‏الاصل را که حکومت یزد بر عهده او بود مأمور نمود تا به کرمان برود و فتنه تقی‏خان را رفع بنماید.

وی قبای آیة‏الکرسی پوشیده و به کرمان حمله کرد، ولی در حمله اول شکست خورد و سرانجام نظرعلی‏خان زند مأمور شکست‏دادن تقی‏خان شد و پس از چند روز محاصره کرمان، کاسبان بازار دروازه را به روی نظرعلی‏خان گشودند و تقی‏خان گرفتار شد. او را به شیراز بردند و در آنجا کشته شد. (16)

به عقیده عده‏ای، تقی‏خان رهبری قیامی را به عهده داشت که در سال 1176 علیه ظلم و بیدادگری خدامرادخان ـ حاکم کرمان - به وقوع پیوست و سرانجام نیز به واسطه نیرنگ عده‏ای از همراهانش اسیر و سپس در سال 1179 اعداد گردید. به عقیده این عده، تقی‏خان پس از به‏قدرت‏رسیدن دارایی بیشتر توانگران و بازرگانان کرمان را مصادره کرد و نیروی اصلی این جنبش دهقانان بودند. (17)

پی نوشت :

1- رمان گیرشمن، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، ترجمه دکتر عیسی بهنام، تهران، 1346، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ص360.
2- همان، ص362.
3- ر. ن. فرای، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، مترجم حسن انوشه، تهران، 1363، امیر کبیر، ج4، ص18.
4- ابوعبداللّه‏ محمد بن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه دکتر علی‏نقی منزوی، تهران، اسفند 1361، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ص658.
5- همان، ص475.
6- ابن‏حوقل، صورة‏الارض، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران، اردیبهشت 1345، بنیاد فرهنگ ایران، ص66.
7- آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو.
8- احمد حامی، بغ مهر، چاپ داورپناه، مهر 1355، ص17.
9- Joseph V. MC Mullan: Islamic carpets. 120 NEW YORK 1965 P.PL28.
10- Arthur Upham Pope: A Survey of Persian Art, Volume XII PL1240. 1241.
11- بهمن خانمحمد آذری، «قالی ایران»، هنر و مردم، ش175، ص28.
12- همان، ص27.
13- همان، ص25.
14- همان، ص27.
15- ع خیامپور، فرهنگ سخنوران، تبریز 1340.
16- احمدعلی خان وزیری کرمانی، تاریخ کرمان (سالاریه) به تصحیح و تحشیه و مقدمه محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1340، کتابخانه خاندان فرمانفرمائیان، وابسته به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، صص322 تا 329.
17- ا. آگرانتوسکی. م. داندامایو. گ. آ. کاشلنکو. پروفسور م. س. ایوانف پروفسور ای. پتروشفسکی. ل. ک. بلوی، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ترجمه کیخسرو کشاورزی، پویش، ص301 و 302.