چپ در آفریقا به تدریج و پس از جنگ جهانی دوم در پرتو مبارزه با استعمار رایج شد. در این زمان برخی از نخبگان و روشنفكران افریقایی در جستجوی باور و اندیشه‌ای بودند كه بتوانند بر مبنای آن اختلافات داخلی را كاهش دهند و مردم را علیه استعمار بسیج كنند؛ از این رو، اندیشه‌ی چپ به عنوان ایدئولوژی مبارزه با استعمار در میان افریقاییان مقیم اروپا گسترش یافت و آنان، پس از بازگشت به وطن، به تبلیغ آن پرداختند. (1) از سوی دیگر، چون آفریقا تحت سلطه‌ی كشورهای استعمارگر غربی بود، به تدریج پس از آغاز جنگ سرد، دامنه‌ی رقابت‌های شرق و غرب به قاره‌ی افریقا نیز گسترش یافت و دولت شوروی خود را حامی مردم و هویت افریقایی و دشمن استعمار معرفی كرد. بدین ترتیب، از 1325 تا 1343ش/ 1946-1964، 31 كشور آفریقایی با حمایت گسترده‌ی بلوك شرق و در پرتو مبارزات جنبش‌هایی كه بسیاری از آنان چپ گرا بودند، به استقلال رسیدند. (2) معدودی از رهبران افریقا، روش های متناسب سرمایه داری و لیبرالیسم را برای كاهش فقر و وابستگی به غرب در نظر داشتند. این روشها، ایدئولوژی استعمارگران بود و همچنان جهان بینی نظام بین المللی‌ای را دنبال می‌كرد كه به تضعیف اقتصاد افریقا ادامه می‌داد. (3)
از سوی دیگر، برخی از رهبران افریقایی كوشیدند بین سوسیالیسم و اندیشه‌های چپ، كه در جوامع غربی و در خارج از افریقا نظریه پردازی شده بودند، و شرایط ویژه‌ی جامعه‌ی افریقایی پیوند ایجاد نمایند. بر این اساس، برخی از آنان بر این باور بودند كه در جوامع افریقایی، برخی اَشكال سوسیالیسم (مانند مالكیت اشتراكی زمین در روستاها و نوعی همكاری تعاونی در جوامع روستایی) وجود دارد، اما وضع افریقا با اروپا، كه مبنای نظریه پردازی ماركس و انگلس قرار گرفته، متفاوت است. آنان به نوعی سوسیالیسم افریقایی باور داشتند كه بتواند میان ارزش های سنتی و اندیشه‌های نو پیوند ایجاد كند؛ سوسیالیسمی كه به توسعه و پیشرفت و كاهش فقر و افزایش رفاه اجتماعی و احترام فردی منجر شود. (4) از جمله این رهبران افریقایی، احمد سكوتره (رئیس جمهوری گینه)، سدار سنگور (رئیس جمهوری سنگال)، جولیوس نایره‌ره (رئیس جمهوری تانزانیا) و قوام نكرومه (رئیس جمهوری غنا) بودند. (5)
در نیجریه در سال‌های 1331 تا 1334ش/ 1952-1955، شمار احزاب چپ افزایش یافت، اما پس از استقلال این كشور در 1339ش/ 1960، به سبب تفاوت مشی دولتمردان و عدم حمایت سیاسی و مالی از آنان، شمار احزاب چپ گرا به دو حزب پویایی نیجریه (6) و اتحادیه‌ی مترقی نیروهای شمال (7) تقلیل یافت و در 1343ش/ 1964 شورای ملی نیجریه و كامرون (8)، به عنوان حزب حاكم، نوعی از سوسیالیسم را به نام سوسیالیسم عمل گرای افریقایی (9) عرضه كرد. (10) دیگر احزاب چپ گرایی كه پس از استقلال به عنوان حزب حاكم فعالیت می‌كردند، عبارت بودند از: حزب افریقایی برای استقلال گینه‌ی بیسائو (11) (تاریخ استقلال: شهریور 1352/ سپتامبر 1973)، حزب ائتلاف خلق (12) در غنا (تاریخ استقلال: 1343ش/ 1964) و حزب اتحاد ترقی خواه سنگال (13) (تاریخ استقلال 1339ش/ 1960). (14) همچنین در كشور مالی، از 1338ش/ 1959 از الگوهای چپ برای اداره‌ی كشور استفاده شد. (15) چپ و سوسیالیسم افریقایی از حل مشكلات جوامع افریقایی ناتوان بود؛ از این رو، از حملات منتقدان در امان نماند. برخی ناموفقی آن را به سبب پیروی نكردن از ماركسیسم كلاسیك دانسته و برخی، آن را فقط ابزاری برای سركوب و محدود كردن آزادی‌های مدنی معرفی كرده‌اند. (16) پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اندیشه‌ی چپ در افریقا جای خود را به الگوهای لیبرالیستی داده است. (17)
پی‌نوشت‌ها
1. دیویدسون (Basil Davidson)، ص523-536؛ درتیام (Der Thiam) و مولیرا (Mulira)، ص801.
2. درتیام و مولیرا، ص798، 800-803؛ دخانیاتی، ص282.
3. تامسون (Thomson)، ص38؛ كوك كرافت (Laurence Cookkraft)، ص151-152.
4. رك. اسمیت (William Edgett Smith)، ص219-220؛ آده دجی (Adedeji)، ص397-398؛ تامسون، ص51.
5. رك. بابو(Babu)، ص55؛ تامسون، ص38-39؛ براگینسكی (M. Bragins kii)، ص274؛ الهی، ص313؛ آده دجی، ص398.
6. Dynamic Party.
7. Northern Elements Progressive Union(NEPU).
8. National Council of Nigeria and the Cameroon(NCNC).
9. Pragmatic African Socialism.
10. آماكری (Amakiri)، ص5، 41-42، 46، 52؛ كی زربو (Ki-Zerbo)، و همكاران، ص459؛ آدامولكن (Adamolekun)، ص57-58.
11. Partido Africano da Independenica da Guine e Cabo Verde(PAIGC).
12. Convention People`s Party(CPP).
13. Convention People`s Party(CPP).
14. رك. سورت كنل (Suret-Canale) و باهن (Boahen)، ص175-176، 187؛ كی زربو و همكاران، ص472-475، 483؛ گوك (Joseph Cuoq)، ص163.
15. رك. احمدی نوحدانی، ص142، 145-146، 320؛ كوك، ص224.
16. تامسون، ص39-0.
17. كی زربو و همكاران، ص486، 489.
سیروس احمدی نوحدانی، فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد 1384ش.
ویلیام اجت اسمیت، نیه رره، ترجمه‌ی عبدالله گله داری، تهران 1355ش.
حسین الهی، تاریخ آفریقا، [تهران] 1368ش.
م. براگینسكی، بیداری آفریقا: بررسی جنبش‌های آزادیبخش ملی در آفریقای استعماری، ترجمه‌ی ج. علوی نیا و ا. ح. رضوانی، [تهران] 1352ش.
علی دخانیاتی، تاریخ افریقا، [تهران: توكا، بی‌تا].
بزیل دیویدسون، افریقا: تاریخ یك قاره، ترجمه‌ی هرمز ریاحی و فرشته مولوی، تهران، 1369ش.
ژوزف كوك، مسلمانان افریقا، ترجمه‌ی اسدالله علوی، مشهد، 1373ش.
لارنس كوك كرافت، راه افریقا: سفری از گذشته تا امروز، ترجمه‌ی خسرو قدیری، تهران، 1372ش.
منبع مقاله :
رحیم رئیس نیا و. . . [دیگران]؛ (1389)، چپ و چپ‌گرایی در جهان اسلام، تهران: نشر كتاب مرجع، چاپ اول
