حریم خصوصی در ارتباط بین بیمار و کادر درمانی

طرح مسئله

انسان به عنوان موجودی که از یک سو دارای استقلال فردی بوده و از سوی دیگر به اعتبار زندگی در اجتماع و در ارتباط با دیگران، موجودی اجتماعی به حساب می‌آید، دارای طبیعتی دوگانه است. مفهوم حریم خصوصی و حفظ آن در رابطه با آن بعد از ویژگی انسانی که در رابطه با دیگران است مفهوم پیدا می‌کند و حفظ این حق و حریم ارتباط تنگاتنگی با کرامت انسانی دارد. حفظ حریم خصوصی و احترام به امور خصوصی افراد از اصول اخلاقی و ارزشهای عام است. یکی از آفات زندگی اجتماعی و فعالیت گروهی به مخاطره افتادن استقلال فردی و از بین رفتن حریم خصوصی افراد است. از آنجا که رابطه پزشک و بیمار و یا در حالت کلی‌تر رابطه کادر درمانی با بیمار نیز در حوزه‌ی زندگی اجتماعی انسان قرار می‌گیرد، حفظ حریم خصوصی بیمار و احترام به آن در این رابطه اهمیت می‌یابد. حریم خصوصی در سطوح مختلف و ابعاد گوناگون در ارتباط بین بیمار و کادر درمانی مطرح می‌شود. توجه به ابعاد گوناگون در حفظ حریم خصوصی بیماران و رابطه اخلاقی با آنان راهگشا است. به همین منظور در این مقاله به بررسی ابعاد مختلف و مصادیق این حریم در رابطه با بیمار می‌پردازیم.
 

تحلیل حریم خصوصی

پیش از بیان ابعاد حریم خصوصی در ارتباط بین بیمار و کادر درمانی و بررسی مصادیق این حریم در رابطه با بیمار باید به تحلیل مفهوم حریم خصوصی پرداخت.
واژه Privacy از کلمه لاتین Privatus به معنی جدا شدن از بقیه و یا محروم شدن از چیزی ریشه گرفته است و به معنای توانایی یک فرد یا گروه برای جدا کردن خود و یا اطلاعات مربوط به خود است.

واژه حریم در لغت‌نامه دهخدا به معنای چیزی که حرام باشد و دست بدان نتوان کرد، چیزی که آن را حمایت کنند و جنگ کنند بر آن، حُرمت، آبروی مردم، گرداگرد، دور، دوروبر، حوالی و اطراف ذکر شده است. در تعریف واژه خصوصی آن را در مقابل عمومی قرار داده است. (1)

واژه یا مفهوم حریم خصوصی به طور مکرر در زبان عامه و همچنین مفاهیم فلسفی، سیاسی و حقوقی مورد استفاده قرار می‌گیرد در حالی که هنوز تعریف واحدی از آن قابل ارائه نیست. این مفهوم ریشه عمیقی در مباحث جامعه‌شناختی و انسان‌شناسی دارد. در عین حال حتی در این تاریخچه نیز، یکسانی و هماهنگی دیده نمی‌شود و دوگانگی و پیچیدگی‌هایی در معنا، جنبه‌ها و ارزش‌ این مفهوم وجود دارد. (2) در روان‌شناسی مفهوم «حریم خصوصی» در ارتباط فرد با دیگران و اینکه به چه علت یک فرد ممکن است که بخواهد خود یا اطلاعات مربوط به خود را مخفی نگه داشته یا در معرض دید دیگران قرار دهد، مورد بحث قرار می‌گیرد. از دیدگاه حقوقی حریم خصوصی را می‌توان از بنیادی‌ترین و اساسی‌ترین حقوق بشری تلقی کرد که با شخصیت انسان ارتباط مستقیم و تنگاتنگی دارد. حق انسان برای تنها بودن و با خود بودن، به وسیله دیگران مورد احترام قرار گرفتن و به دور از چشم و نگاه کنترل کننده دیگران و رها از تجسس و تفتیش دیگران زیستن حقی است که لازمه یک شخصیت مستقل به حساب می‌آید. (3)

در روان‌شناسی مفهوم «حریم خصوصی» در ارتباط فرد با دیگران و اینکه به چه علت یک فرد ممکن است که بخواهد خود یا اطلاعات مربوط به خود را مخفی نگه داشته یا در معرض دید دیگران قرار دهد، مورد بحث قرار می‌گیرد.

به دلیل دشواری ارائه تعریف واحد از این مفهوم دو رویکرد مختلف در مورد هویت حریم خصوصی وجود دارد. برخی از صاحبنظران با نگاه شکاکانه و انفعالی حریم خصوصی را مورد مطالعه قرار داده‌اند و مهم‌ترین ادعای آنها این است که حقی نسبت به حریم خصوصی وجود ندارد زیرا حریم خصوصی چیز تازه‌ای نیست. چرا که هر نفعی که به عنوان نفع حاصل از حریم خصوصی مورد حمایت واقع شده است را می‌توان در قالب نفع‌ها یا حق‌های دیگر به ویژه حق مالکیت و حق بر امنیت جسمانی مورد حمایت قرار داد. از این گروه به عنوان تحویل‌گرایان یاد می‌شود.

در مقابل بسیاری از نظریه‌پردازان بر این باورند که حریم خصوصی فی‌نفسه یک مفهوم با ارزش و بامعناست. مباحث مربوط به این موضوع در نیمه دوم قرن بیستم برجسته شده و از تحولات انجام گرفته در حمایت حقوقی و قانونی از حریم خصوصی متأثر گردیده است. (4) برخی برای دفاع از حریم خصوصی بر کنترل اطلاعات راجع به افراد تأکید کرده‌اند (پرانت در 1983)، برخی دیگر مفهوم حریم خصوصی را گسترده در نظر گرفته و از آن به عنوان دفاع از کرامت انسانی حمایت می‌کنند (بلوستین در 1964)، عده‌ای آن را برای صمیمیت حیاتی دانسته‌اند (گرشتین در 1978 و اینتس در 1992). سایر مفسرین حریم خصوصی از آن به این دلیل دفاع کرده‌اند که آن را برای شکوفایی روابط گوناگون بین اشخاص ضروری می‌بینند (فرید در 1970 و رشل در 1975) یا آن را به عنوان ارزشی دانسته‌اند به انسان توانایی می‌بخشد تا دسترسی دیگران به خود را کنترل کند (گویسن در 1980 و آلن در 1988) و برخی نیز از ترکیب این تعاریف استفاده کرده‌اند. (دکیو، 1997). (5)

به طورکلی تعاریف مختلف مربوط به حریم خصوصی را می‌توان در شش دسته طبقه‌بندی کرد: (6)

1- حریم خصوصی عبارت است از حق بر تنها ماندن

2- حریم خصوصی یعنی محدود کردن دسترسی به خود و توانایی ایجاد مانع در برابر دسترسی ناخواسته به انسان

3- حریم خصوصی یعنی محرمانگی، یعنی پنهان ساختن برخی از امور از دیگران

4- حریم خصوصی یعنی حمایت از شخصیت و کرامت

5- حریم خصوصی یعنی کنترل بر اطلاعات شخصی

6- حریم خصوصی یعنی صمیمیت و نزدیکی (7)

البته بین این تعاریف و برداشت ها تداخل و هم پوشانی نیز وجود دارد.

همچنین برخی از این تعاریف در تعیین ماهیت و اهمیت حریم خصوصی حداقلی و برخی حداکثری‌اند. حداقلی یعنی جنبه‌هایی از زندگی را که نوعاً خصوصی‌اند، در برنمی‌گیرند و حداکثری یعنی اموری را که نوعاً خصوصی شناخته نمی‌شوند از شمول تعریف خارج نمی‌سازند. (8)

همچنین در گذشته توجیه حمایت از حریم خصوصی عمدتاً بر مبنای اصول اخلاقی صورت می‌گرفت. اما اکنون دو گرایش کلی در برخورد با حریم خصوصی وجود دارد: یکی برداشتهای توصیفی که می‌گویند در عمل و واقعیت چه چیزهایی به عنوان امور خصوصی حمایت شده‌اند. و دیگری برداشتهای دستوری از حریم خصوصی است که از ارزش حریم خصوصی و حدودی از آن که باید مورد حمایت قرار گیرند صحبت می‌کند. در هر یک از این برداشتها برخی حریم خصوصی را «نفع» تلقی می‌کنند و برخی دیگر آن را یک «حق» اخلاقی یا قانونی می‌دانند که باید به وسیله جامعه یا قوانین مورد حمایت قرار گیرد. (9)

به هرحال هر یک از تعاریف مذکور و یا هر یک از جنبه‌های آن را در نظر بگیریم، توجه به این نکته ضروری است که تحولات و پیشرفتهای رخ داده در عرصه‌های مختلف زندگی مفهوم و قلمرو حریم خصوصی را دچار تغییر و تحول کرده است.

حریم خصوصی در آیات قرآن و سنت اسلامی

در آیات متعددی از قرآن مجید بر لزوم رعایت حریم خصوصی اشخاص تأکید شده است. سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار و نیز سیره مسلمانان هم سرشار از توصیه‌هایی در پرهیز از نقض مصادیق حریم خصوصی است. البته نه در آیات قرآن و نه در روایات از اصطلاح «حریم خصوصی» استفاده نشده است بلکه از ماهیت و محتوای حریم خصوصی حمایت شده است بدون آنکه نامی از آن برده شود. حریم خصوصی در قالب احاله به حقوق و آزادیهای دیگر نظیر حق مالکیت، حق آزادی از تجسس، حق برخورداری از اصل برائت و حق غیرقابل تعرض بودن حقوق وابسته به شخصیت مورد حمایت قرار گرفته است.
نکته مهمی که در تفسیر آیات و روایات اسلامی مربوط به حریم خصوصی باید مورد توجه قرار گیرد، آن است که آیات و روایات مذکور بیشتر در قالب احکام تکلیفی از مصادیق حریم خصوصی حمایت کرده‌اند نه در قالب احکام وضعی. (10)

رایج‌ترین اصطلاحاتی که در آیات و روایات اسلامی درباره حریم خصوصی به کار رفته‌اند به شرح زیر می‌باشند: (11)

- ممنوعیت تجسس و تحسس و تفتیش

تعاریف مختلفی در مورد تجسس و تحسس وجود دارد. برخی این دو را مترادف با یکدیگر گرفته‌اند و برخی هم برای آنها معانی مختلف قائل شده‌اند. اما به طور خلاصه می‌توان تجسس را پرسش از امور پنهان اشخاص یا عیوب آنها و یا هر پرسشی ولی به نیت شر دانست. و تحسس عبارتست از احوالپرسی و یا پرسش یا آگاه شدن از امور آشکار و بدون کتمان دیگران.

ممنوعیت تجسس در امور دیگران در آیه 12 سوره حجرات آمده است: «یا ایها الذین آمنوا... لاتجسسوا».

امام علی نیز در نامه خویش به مالک اشتر به هنگامی که وی را به سمت فرماندار مصر انتخاب کردند. تجسس حاکم در احوال مردم را منع کرده و مالک را به پوشاندن عیوب مردم و دوری جستن از افرادی که عیوب دیگران را آشکار می‌سازند توصیه فرموده‌اند. (12)

- ممنوعیت سوءظن به عنوان منشاء و ریشه اصلی تجسس و تفتیش در امور خصوصی دیگران.

- ممنوعیت ورود به منازل بدون استیذان.

در آیات قرآن و سنت اسلامی، ورود به منازل اشخاص بدون کسب اتیناس و استیذان ممنوع است. استیناس یعنی هنگام ورود خود را معرفی و آشنایی دادن تا وی در صورت تمایل در را بگشاید. استیذان نیز یعنی کسب رضایت صاحب منزل پیش از ورود به آن. (13)

برای نمونه آیات 27 و 28 سوره نور در قرآن کریم بر این موضوع تأکید دارند: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید در غیر از منزل خودتان بدون اجازه و سلام کردن بر صاحب منزل وارد نشوید. و اگر کسی در منزل نبود وارد مشوید تا به شما اجازه ورود بدهند و اگر به شما گفته شد که برگردید، پس برگردید که این برای شما سزاوارتر است».

- ممنوعیت استراق سمع و بصر.
استراق سمع نیز در سنت اسلامی ممنوع است به گونه‌ای که پیامبر اسلام فرموده‌اند هر کس به مکالمات دیگران در حالی که آنها مایل نیستند، گوش دهد روز قیامت در گوش وی سرب گداخته ریخته می‌شود. همچنین هتک ستر و نگاه کردن به هر آنچه که نوعاً یا شخصاً در قلمرو حریم خصوصی قرار می‌گیرد ممنوع است.

- ممنوعیت سب، هجو و قذف.

- ممنوعیت خیانت در امانت.

به نظر می‌رسد از میان تعابیر ذکر شده ممنوعیت تجسس و تحسس، ممنوعیت ورود بدون اذن، ممنوعیت استراق سمع و بصر و ممنوعیت خیانت در امانت مهم‌ترین مصادیق حمایت از حریم خصوصی بوده و قابل انطباق بر موازین و معیارهای حاکم بر روابط بیمار و کادر درمانی می‌باشند.

در نظام حقوقی ایران نیز حریم خصوصی به صورت مشخص مورد حمایت واقع نشده است. همانند موضع نظام حقوقی اسلام، موضع نظام حقوقی موضوعه ایران در مواجهه با حریم خصوصی یک موضع تحویل‌گرایانه است. حقوق و آزادیهایی که تحت عنوان «حریم خصوصی» قابل حمایت هستند به طور منفرد و در بطن سایر قواعد هرچند به طور ناقص مورد حمایت قرار گرفته‌اند.

مبانی نظام حقوقی ایران، قانون اساسی، قانون مجازات اسلامی، قانون آئین دادرسی کیفری، قانون آئین دادرسی مدنی، قوانین مربوط به مسئولیت مدنی و مقررات مربوط به ارتباطات پستی، تلفنی، اینترنتی و قانون مطبوعات در زمره قوانینی هستند که گاه به طور ضمنی و گاه صریحاً از برخی مصادیق حریم خصوصی حمایت کرده‌اند. و این حریم را در حوزه‌های خلوت و تنهایی، حریم مکانی، حریم اطلاعات، حریم ارتباطات و حریم جسمانی دسته‎‌بندی کرده‌اند.

در رهیافت حقوقی و با توجه به قوانین حقوقی ایران مصادیقی که در مفهوم و قلمرو حریم خصوصی قرار می‌گیرند در سه دسته کلی عبارتند از:

1- حریم خصوصی مربوط به اموال، مسکن، تمامیت جسمانی و تمامیت معنوی.

2- حریم خصوصی مربوط به اطلاعات.

3- حریم خصوصی مربوط به اسرار و ارتباطات. (14)

نکته قابل تأمل در جنبه‌های حقوقی حریم خصوصی این است که از منظر حقوقی کلیه افراد بشر صرف‌نظر از تابعیت، سن، اهلیت مدنی یا توانایی ذهنی و یا مقام از حق حریم خصوصی برخوردارند. (15)

حریم خصوصی و پزشکی

افراد، مؤسسات و دولتها بر ارزشها و اعمال حریم خصوصی در پزشکی تأکید دارند. (16)

آنها تلاش می‌کنند که دسترسی به اطلاعات پزشکی را محدود کرده، به اصل خودمختاری پزشکی فرد احترام بگذارند و برای انتظاراتی مانند تمامیت جسمانی، حفظ عفت و پوشش و تسلط بر خود ارزش قائل شوند. (17)

سازمان جهانی بهداشت نیز در سال 1994 این مفهوم را در اصل اخلاقی پزشکی و در بیانیه حقوق بیمار قید کرده است. (18)

در بند 4 منشور حقوق بیماران پیشنهادی وزارت بهداشت نیز ذکر شده است که: «ارائه خدمات سلامت باید مبتنی بر احترام به حریم خصوصی بیمار (حق خلوت) و رعایت اصل رازداری باشد». (19)

به نظر می‌رسد با توجه به جنبه‌های حقوقی و شکل ارتباط کادر درمانی با بیمار حفظ حریم خصوصی در مراودات درمانی و پزشکی را بتوان در پنج گروه اصلی دسته‌بندی نمود:

* حریم خصوصی فیزیکی (مثل احترام به جسم بیمار و تمامیت آن)

* حریم خصوصی اطلاعاتی (شامل رازداری، بی‌نام بودن، محرمانه بودن و حفاظت از اطلاعات)

* حریم خصوصی معاشرتی (ایجاد فضای صمیمی و خلوت در لحظاتی چون مرگ، بیماری و نقاهت)

* حریم خصوصی مالکیتی (احترام به مالکیت و کنترل فرد بر معیارهای هویتی خویش، اطلاعات ژنتیکی و بافتهای بدن)

* حریم خصوصی در تصمیم‌گیری (احترام به خودمختاری فرد در تصمیم‌گیریهای پزشکی) (20)

آنیتا آلن (Anita Allen) چهار شکل از این محدوده حریم خصوصی را که نمایانگر محدود کردن دسترسی به فرد است، بدین صورت تعریف کرده است: حریم خصوصی اطلاعاتی که غالباً در اخلاق زیستی بسیار مهم تلقی می‌شود، حریم خصوصی فیزیکی که بر فرد و فضای پیرامون او تأکید دارد، حریم خصوصی در تصمیم‌گیریها که به انتخابهای فرد احترام می‌گذارد و حرم خصوصی مالکیتی که توجه به داراییهای فرد را برجسته می‌کند و حریم خصوصی معاشرتی توسط Beauchamp و Childress به این مجموعه افزوده شد. (21)

بنابراین کاستن مفهوم حریم خصوصی به محدودیت دسترسی به اطلاعات فرد، باعث می‌شود که سایر جنبه‌های این مفهوم که در مناسبات درمانی مطرح است، مورد غفلت قرار گیرد.

در عین حال گستره‌ای که برای عدم دسترسی و یا محدود کردن آن تعریف می‌شود تنها به شکل و میزان این دسترسی بستگی نداشته و جنبه‌های دیگری چون فرد مداخله کننده هدف از این مداخله و جنبه‌ای از وجود فرد که مورد مداخله قرار می‌گیرد نیز بستگی خواهد داشت.
 

حریم خصوصی فیزیکی

درجه‌ای از حریم فرد است که وی را به طور فیزیکی در دسترس دیگران قرار داده و به عبارتی دست یافتنی می‌کند. این بعد در مفهوم فضای شخصی و حریم خصوصی نیز جای دارد.

به نظر می‌رسد که در مباحث فلسفی توجه چندانی به مفاهیم فیزیکی حفظ حریم خصوصی نشده است در حالی که در پزشکی، بیماران توقعات عدیده‌ای از حفظ عفت و حیا، درخواست برای تنها بودن و حفظ تمامیت جسمانی را به پزشکان منتقل می‌کنند. به ویژه اینکه در حال حاضر مراقبتهای بهداشتی به طور تیپیک با ارتباط فیزیکی با دیگران همراه است.

با توجه به تعاریف ذکر شده برای مفهوم حریم خصوصی می‌توان حریم خصوصی فیزیکی را به گروه‌های زیر تقسیم کرد:

حرم خصوصی پیرامونی یا فضای شخصی، فضای شخصی به عنوان شرط لازم برای حفظ حریم و خلوت بیمار مطرح است. (22) منظور از فضای شخصی همان مکان قابل دیدی است که بدن انسان را احاطه کرده و این فضا جدا از سایرین بوده و یک منطقه حفاظتی برای فرد تلقی می‌گردد. (23)

خلوت و تنهایی شکلی از حریم خصوصی فیزیکی است که در مباحث اخلاق پزشکی مطرح است. بیماران نمی‌خواهند که تنها و فراموش شده به حساب آیند اما ممکن است که نیاز به فضای خصوصی و زمانی برای تنها بودن داشته باشند. یک دوره خلوت پس از انجام یک مشاوره پزشکی یا آموزش نکاتی در مورد بیماری به منظور فکر کردن در مورد اقدامات ممکن درمانی مفید است.

حریم جسمانی، این شکل از حفظ حریم خصوصی نیز از موضوعات مورد توجه اخلاق پزشکی است. بیماران برای دریافت مراقبتهای بهتر می‌بایستی که بدن خود را به منظور بررسی و معاینات روتین پزشکی در اختیار پزشکان و پرسنل درمانی قرار دهند. اتاقهای اورژانس شلوغ و یا درمانگاه‌های مجاور و نزدیک به هم امکان جدا کردن مناسب بیماران را فراهم نمی‌کنند. بسیاری از اوقات در پزشکی حریم خصوصی اطلاعاتی مساوی با محرمانه بودن اطلاعات در نظر گرفته می‌شود و برای حفظ آن در بین پزشکان، پرستاران، داروسازان، شرکتهای بیمه و سایر افراد کادر درمانی و بیمارستانها قوانین و کدهای اخلاق حرفه‌ای وجود دارد. پزشکان عجول ممکن است که آداب معاینه را به خوبی رعایت نکنند و به توقعات بیماران در این خصوص احترام کافی نگذارند. به علاوه در بیمارستانهای آموزشی امکان حفظ این جنبه از حریم بیمار به دلیل شرکت دانشجویان و دستیاران در معاینات روتین بخشها کمتر است. در حالی که این موضوع و رعایت آن برای بسیاری از افراد دارای اهمیت است. در برخی از ادیان از جمله اسلام و یهودیان ارتودوکس حفظ پوشش جسمانی بخشی از ایمان مذهبی به شمار می‌آید و درخواست برای برهنه شدن حتی به دلایل کاملاً موجه ممکن است رفتاری برخلاف اصول و اعتقادات به شمار آید. (24)

کادر درمانی به روشهای مختلفی می‌توانند به درخواست بیماران در این خصوص توجه کنند، از جمله فراهم کردن پوششهای ویژه برای کاستن از میزان برهنگی و درخواست برای برهنه کردن تنها آن بخش از بدن که لازم است و برای حداقل زمان مورد نیاز. در بیمارستانها هنگامی که امکان اختصاص اتاق جداگانه به هر بیمار ممکن نباشد، جدا کردن بیماران با پرده‌های محافظ، محیط خصوصی حداقلی را برای بیمار فراهم می‌کند. استفاده از دستیار خانم در مورد پزشکان مرد متخصص زنان و زایمان و رعایت برخی نکات در خدمات پیراپزشکی مانند انجام ماموگرافی توسط تکنیسینهای خانم و همچنین استفاده از یک پرستار همجنس برای بیماران بستری بسیار کمک کننده است.

تمامیت جسمانی، حفظ تمامیت جسمانی یکی دیگر از جنبه‌های حریم خصوصی فیزیکی است. ارزیابیها و بررسیهای مختلف بیماران را در معرض تماس و نگاه‌های ناخواسته به بدنشان قرار می‌دهد. مثل آزمایشات ادراری بر روی دانش آموزان و یا شاغلین، بررسی سطح خونی الکل در رانندگان در بزرگراه‌ها و یا در اورژانسها پس از تصادف رانندگی و یا گرفتن نمونه ادرار در حضور شخص ثالث برای آزمایش اعتیاد.

بند 1-4. منشور پیشنهادی حقوق بیمار هم می‌گوید: «در کلیه‌ی مراحل مراقبت اعم از تشخیصی و درمانی باید به حریم خصوصی بیمار احترام گذاشته شود. ضروری است بدین منظور کلیه‌ی امکانات لازم جهت تضمین حریم خصوصی بیمار فراهم گردد». (25)

چنین مواردی مباحث فلسفی در مورد حق دولتها برای اعمال چنین اقداماتی بر روی بدن افراد یا بافتها و مایعات مترشحه آنان را مطرح کرده است. (26)
 

حریم خصوصی اطلاعاتی

بسیاری از اوقات در پزشکی حریم خصوصی اطلاعاتی مساوی با محرمانه بودن اطلاعات در نظر گرفته می‌شود و برای حفظ آن در بین پزشکان، پرستاران، داروسازان، شرکتهای بیمه و سایر افراد کادر درمانی و بیمارستانها قوانین و کدهای اخلاق حرفه‌ای وجود دارد. (27)

اما این جنبه از حریم بیماران دارای ابعاد دیگری نیز هست، که می‌توان به آنها پرداخت.

محرمانه ماندن اطلاعات، محرمانه ماندن اطلاعات بیمار یعنی حفظ اطلاعاتی که به بیماری فرد وابسته است و از طریق سکوت حرفه‌ای و مدیریت اطلاعات به دست می‌آید. گرچه سلامت هر فرد یکی از جنبه‌های حیاتی تکامل و زندگی شخصی او محسوب می‌شود و بر لزوم حفظ اطلاعات شخصی افراد اتفاق‌نظر وجود دارد، اما از سوی دیگر جامعه و سیاستگذاران بهداشتی در مقابل حفظ سلامت سایر افراد نیز تعهداتی دارند و دست‌اندرکاران بهداشت عمومی در جامعه با موضوعات متنوعی مواجه‌اند که ممکن است این اصل را در معرض خطر قرار دهند مانند بیماریهای مسری.

آنجا که این محرمانگی با مصلحت اجتماعی در تعارض قرار می‌گیرد محل بحث و گفتگو درخصوص حدود این دو وجه خواهد بود. فلاسفه طب، اخلاقیون و متخصصین اخلاق پزشکی متفق‌القولند که به جز در موارد استثنایی، محرمانه ماندن اطلاعات بیماران برای فرد و هم سلامت عمومی سودمند است. (28)

در عین حال حفظ اطلاعات با مفاهیمی مانند اتونومی بیمار تداخل می‌یابد. در برخی حالات بیمارانی که به دنبال اقداماتی خلاف عرف و قانون رایج مانند سقط جنین، و یا زوج‌هایی که در جستجوی درمانهای کمک باوری هستند نمی‌خواهند که دیگران از تصمیم آنها آگاه شوند.

بیمارانی که با مواردی چون جنایت، تجاوز و یا بیماریهای بدنام کننده (29) مواجه‌اند خواهان حفظ دقیق اطلاعات و راز خود هستند.

در تحقیقات پزشکی نیز کمیته‌های اخلاق پزشکی بر حفظ اطلاعات و محرمانه ماندن اطلاعات شرکت کنندگان در تحقیق تأکید و نظارت دارند. چنین محدودیتهایی در حفظ اطلاعات بیماران کدگذاری اطلاعات به جای استفاده از مشخصات فردی را در پروسه جمع‌آوری اطلاعات توجیه‌پذیر می‌کند. بی‌نام کردن در مورد بسیاری از موضوعات بهداشت اجتماعی و تحقیقات پزشکی مورد توجه است. در تحقیقات پزشکی اطلاعات جمع‌آوری شده از بیماران به مواردی مربوط می‌شود که بیماران تمایل به حفظ آنها دارند، مثل نمونه‌های خون و ادرار و یا بررسیهای ژنتیکی و محققان با استفاده از شیوه بی‌نام کردن اطلاعات می‌توانند در این خصوص به بیماران اطمینان خاطر دهند.
در شرایطی که نتایج حاصل از تحقیقات انتشار می‌یابد توجه به حفظ راز بیمار در هنگام سخنرانیها، ویزیت بیماران، و در انتشار و آرشیو کردن مقالات علمی و نوشته‌های شخصی ضروری است. سئوال مطرح در این باب این است که آیا در مواردی که تنها آنالیز آماری بر روی اطلاعات موجود انجام می‌گیرد هم مفهوم حریم خصوصی قابل توجه است؟ به نظر می‌رسد افراد حتی در شرایطی که مشخصات‌شان برای محقق ناشناخته است هم نسبت به استفاده از اطلاعات پزشکی خود حساسیت دارند. (30)

اصل اولیه حاکم بر حفاظت از اطلاعات گردآوری شده نظم دادن به مراحل جمع‌آوری، کیفیت اطلاعات و به اشتراک‌گذاشتن اطلاعات مربوط به سلامتی است. در نگاه اول به نظر می‌آید که اطلاعات گردآوری شده مورد حفاظت قرار می‌گیرند اما در واقع در موارد بسیاری مانند تحقیقات، گزارشهای بهداشتی و موضوعات حقوقی و قانونی این اطلاعات مورد استفاده قرار می‌گیرند.

به علاوه استفاده روزافزون از کامپیوتر و تکنولوژیهای الکترونیکی نیاز به توجه به حفظ این اطلاعات را افزایش می‌دهد.

از طرفی محافظت از اطلاعات در همه موارد یک اصل اخلاقی خوب تلقی نمی‌شود. در مواردی مثل کودک‌آزاری و سوء استفاده جنسی دست‌اندرکاران پزشکی و کادر درمانی موظف به گزارش موارد مشاهده شده (از جمله شکستگی‌های متعدد و نشانه‌های سوء تغذیه) هستند. به علاوه روانپزشکان و روان درمانگران می‌بایستی نسبت به اعلام مواردی که بیمار می‌تواند برای دیگران خطرساز باشد، هوشیار باشند.

همچنین در مواردی جامعه حق دارد که نسبت به مشکلات بهداشتی موجود، مثل امراض واگیر آگاه باشند و رسانه‌ها نیز حق انتشار آن را دارند. احساس تعهد نسبت به اجتماع و پاسخگو بودن در مسائل پزشکی نیز یکی از مظاهر زندگی مدرن است. به همین خاطر امروزه صحبت کردن از موضوعاتی که سالها قبل ممکن نبود، در عرصه عمومی پذیرفته شده است. بیماران بیشتری در مورد بیماری خود حرف می‌زنند و به اقدامات حفاظتی تن می‌دهند. برای مثال در ژاپن پوشاندن صورت با ماسک برای افراد سرماخورده یا دچار آنفلوانزا امری مرسوم است و یا گردشگران خارجی در زمان اپیدمی بیماریهای عفونی به اسکن درجه حرارت بدن رضایت می‌دهند. (31)

نکته قابل توجه این است که هرچه دایره این احساس تعهد و ارائه اطلاعات وسیع‌تر شود، محدوده حریم خصوصی پزشکی فرد و خانواده او کوچکتر می‌گردد.
رازداری، برخی از بیماران تمایلی به افشاء علائم بیماری خود حتی به خانواده و نزدیکترین دوستانشان ندارند. دلیل این امر ممکن است ترس از بیماری یا مرگ، مسائل شغلی یا تحصیلی، موارد مربوط به بیمه، شرم یا ترس از انگشت نما شدن و طرد از جامعه باشد. پرسشهایی در مورد اجبار دندانپزشکان و سایر مراقبین بهداشتی برای صرف‌نظر کردن از اصل رازداری و گزارش موارد آلوده به HIV وجود دارد. بیماران نابارور ممکن است به دلایل اجتماعی یا مذهبی ناباروری خود را مخفی نگه دارند.

افراد به طور معمول در مورد برخی از اقدامات درمانی نیز تمایل به رازداری دارند. از جمله اقدامات زیبایی، جراحیهای تغییر جنسیت، سقط جنین و درمانهای ناباروری و عقیم‌سازی.
 

حریم خصوصی معاشرتی

احترام به حفظ و فراهم آوردن فضایی مناسب و صمیمی برای بیماران مواجه با وضعیتهای خاص همچون به دنیا آوردن نوزاد، در حال گذراندن دوران نقاهت و یا بیماران در حال مرگ از موضوعات مورد توجه اخلاق پزشکی است. بیماران مواجه با درد یا ناراحتی تمایل دارند که افراد به خصوصی را در کنار خود داشته باشند. همچنین ممکن است به همان اندازه که تقسیم درد و رنج ناشی از بیماری با افراد خاصی مطلوب باشد، در شرایط لذت‌بخش پزشکی مثل به دنیا آوردن نوزاد نیز حضور افراد خاصی مطلوب باشد. این امر دلیل توجه به فراهم کردن حریم خصوصی است که افراد خاصی بتوانند در آن شریک باشند. مثلاً بیماران در حال مرگ ممکن است که تمایل داشته باشند فرد مورد علاقه‌شان را بدون مزاحمت کادر درمانی برای ساعاتی در کنار خود داشته باشند. همچنین بیمارستانها و بیماران باید در مورد اینکه چه کسانی حق ملاقات با بیمار یا تصمیم‎‌گیری در این خصوص را دارند به توافق برسند. برخی از مؤسسات درمانی کودکان و یا بستگان دورتر را از ملاقات با بیمار منع می‌کنند و یا در مقابل در بیمارستانها یا بخشهای کودکان فضای مناسب برای ماندن والدین در کنار کودک بیمار فراهم می‌شود.
 

حریم خصوصی مالکیتی

تئوریسینهای اخلاق ارتباطاتی را بین مالکیت و حریم خصوصی و نیز حق مالکیت و حق حریم خصوصی قائلند. (32) در پزشکی زیر مجموعه حریم خصوصی گاهی از حق افراد بر خود و یا بر بخشها و اعضایی از بدن خود صحبت می‌شود. (33) در این حالتها بافتهای بدن افراد، ژنها و یا ساختار ژنوم آنها جزء حریم خصوصی‌شان به حساب می‌آید. در عین حال می‌توان باورها و اعتقادات بیماران را نیز جزء بخشهای معنوی تحت مالکیت او به حساب آورد.

افراد نسبت به ژنها و بافتهای ذخیره شده بدن خود حساسیت زیادی دارند. اینها منابعی هستند که جنبه‌هایی از سلامت فرد و وابستگانش را در گذشته، حال و آینده نشان می‌دهند. به علاوه از آنجا که ذخیره ژنتیکی هر فرد یگانه است، DNA در واقع نشانگر یگانه و منحصر به فردی است.

در زمینه پزشکی ناباروری مواردی مثل گامت، تخمک و یا جنین منجمد نیز شامل این محدوده می‌شوند. افراد همچنین نسبت به سرنوشت این مواد حساس هستند که این حساسیت می‌تواند به دلیل احساس مالکیت نسبت به آنها باشد. گرچه بسیاری از دادگاه‌ها جنین منجمد را به عنوان یک مایملک در نظر نمی‌گیرند، اما در مواردی مانند طلاق یا مرگ و یا تغییر عقیده والدین نسبت به این موضوع تصمیم‌گیری می‌نمایند. (34)
 

حریم خصوصی در تصمیم‌گیریها

این جنبه از حریم خصوصی در پزشکی اغلب با اصطلاح اتونومی بیمار، حق او را برای تصمیم‌گیریهای مرتبط با سلامتی‌اش آمیخته است. افراد حق دارند که نسبت به مواردی مثل تنظیم خانواده، IVF، رحم جایگزین و سایر فناوریهای کمک‌باروری تصمیم‌گیری نمایند. (35) همچنین بیماران در مراحل آخر حیات نیز حق تصمیم‌گیری درخصوص امتناع از درمانهای نگهدارنده، دستگاه‌های تنفسی و مراقبتهای درمانی را خواستارند. (36)

اقدامات لازم برای جلوگیری از بارداری و سقط جنین در تمامی دنیا انجام می‌شوند. گرچه در این زمینه ملاحظات اخلاقی و قانونی متفاوتی در نقاط مختلف وجود دارد ولی همه این اقدامات به طور عام و عمده‌ای در دسترس است. در برخی از کشورها که تصمیم‌گیری در این خصوص بر مبنای مدل «حریم خصوصی» است، مانند کانادا، امکان دسترسی به این اقدامات بدون وجود محدودیتها و یا ملاکهایی از طرف دولت امکان‌پذیر است. (37)

همچنین این امر که رفتارهای پرخطری که فرد در شیوه زندگی خویش اتخاذ می‌کند را می‌توان در محدوده حریم خصوصی او به حساب آورد و یا به دلیل اثری که این رفتارها بر اجتماع می‌گذارد، می‌توان مجوز مداخله در آنها را صادر کرد از موضوعات مورد بحث در این حوزه است.
 

نتیجه

مفهوم حریم خصوصی و حفظ آن در رابطه با آن بعد از ویژگی انسانی که در رابطه با دیگران است مفهوم پیدا می‌کند و از آنجا که رابطه پزشک و بیمار و یا در حالت کلی‌تر رابطه کادر درمانی با بیمار نیز در حوزه زندگی اجتماعی انسان قرار می‌گیرد، حفظ حریم خصوصی بیمار و احترام به آن در این رابطه اهمیت می‌یابد. گرچه دوگانگی و پیچیدگی‌هایی در معنا، جنبه‌ها و ارزش این مفهوم وجود دارد. اما به نظر می‌رسد و با توجه به جنبه‌های حقوقی و شکل ارتباط کادر درمانی با بیمار حفظ حریم خصوصی در مراودات درمانی و پزشکی را بتوان در گروه‌های زیر دسته‌بندی نمود:

حریم خصوصی فیزیکی (مثل احترام به جسم بیمار و تمامیت آن)، حریم خصوصی اطلاعاتی (شامل رازداری، بی‌نام بودن، محرمانه بودن و حفاظت از اطلاعات)، حریم خصوصی معاشرتی (ایجاد فضای صمیمی و خلوت در لحظاتی چون مرگ، بیماری و نقاهت)، حریم خصوصی مالکیتی (احترام به مالکیت و کنترل فرد بر معیارهای هویتی خویش، اطلاعات ژنتیکی و بافتهای بدن) و حریم خصوصی در تصمیم‌گیری (احترام به خودمختاری فرد در تصمیم‌گیریهای پزشکی).

بنابراین کاستن مفهوم حریم خصوصی به محدودیت دسترسی به اطلاعات فرد، باعث می‌شود که سایر جنبه‌های این مفهوم که در مناسبات درمانی مطرح است، مورد غفلت قرار گیرد.

یکی از عوامل مهمی که می‌تواند حفظ حریم و خلوت افراد را محدود کند تجاوز به خلوت و تنهایی آنان و لمسهای غیرضروری فیزیکی است. در موضوع حفظ تمامیت جسمانی لازم است که میزان و سطح دسترسی و اعمال حاکمیت جامعه و دولتها به منظور انجام اقداماتی بر روی بدن افراد یا بافتها و مایعات مترشحه آنها مورد توجه قرار گیرد.

در حفظ حریم اطلاعاتی، محرمانه بودن اطلاعات مورد توجه ویژه قرار می‌گیرد در حالی که سایر جنبه‌های آن مثل رازداری و حفاظت از اطلاعات گردآوری شده نیز مهم هستند. توجه به حدود این رازداری در هنگامی که مصالح اجتماعی مطرح است، مثل اپیدمی‌ها، مهم است.

برای احترام به محدوده حریم مالکیتی افراد، توجه به داشته‌های معنوی فرد به همان میزان توجه به بافتها و ساختار ژنتیکی او حائز اهمیت است.

موضوع حریم خصوصی در تصمیم‌گیریها به میزان زیادی با اصل خودمختاری فرد در تصمیم‌گیریها همپوشانی دارد و نحوه رویکردها به این اصل بر تعیین محدوده این جنبه از حریم افراد تأثیرگذار است.
 

 پی نوشت ها:

1- http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail On Line لغت نامه‌ی دهخدا
2- Stanford Encyclopedia of Philosophy; privacy, at: http://plato.stanford.edu/entires/privacy
3- باقر انصاری، «حریم خصوصی و حمایت از آن در حقوق اسلام، تطبیقی و ایران» (مجله حقوق دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، زمستان 1383)، شماره66، صفحه54-1.
4- Stanford Encyclopedia of Philosophy; privacy, at
http://plato.stanford.edu/entires/privacy:
5- Ibid
6- باقر انصاری، پیشین.
7- intimacy
8- باقر انصاری، پیشین.
9- Stanford Encyclopedia of Philosophy; privacy, at:
http://plato.stanford.edu/entires/privacy
10- باقر انصاری، پیشین.
11- همان.
12- نهج البلاغه، ص327.
13- باقر انصاری، پیشین.
14- منصور رحمدل، «حق انسان بر حریم خصوصی»، (دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، زمستان 1384)، شماره 70، صفحه141-119.
15- همان.
16- Tom l. Beauchamp, James F. Childress, principles of Biomedical Ethics, 2009, Oxford University Press, P.296
17- Stanford Encyclopedia of Philosophy;
privacy, at: http://plato.stanford.edu/entires/privacy and Medicine
18- WHO. A declaration on the promotion of patients rights in Europe. WHO, Regional Office for Europe, Kluwer Law International, The Hague; 1994
19- منشور حقوق بیمار، دفتر امور حقوقی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی: http://lowoffice.mohme.gov.ir
20- Stanford Encyclopedia of Philosophy;
privacy, at: http://plato.stanford.edu/entires/privacy and Medicine
21- Tom l. Beauchamp, James F.
22- Kerr JA. Space use, privacy, and territoriality. West J Nurs Res. 1985 May; 7 (2): 199-219
23- Leino-Kilpi H, Valimaki M. Patients Autonomy, Privacy and informed consent. Biomedical and Health Research. Amsterdam: ISO Press; 2000
24- Stanford Encyclopedia of Philosophy;
privacy, at: http://plato.stanford.edu/entires/privacy and Medicine
25- Kerr JA.
26- Stanford Encyclopedia of Philosophy;
privacy, at: http://plato.stanford. edu/entires/privacy and Medicine
27- Ibid
28- Ibid
29- stigma
30- Newcombe, Howard B., 1994, Cohorts and Privacy, Cancer Causes and Control, 5 (3): 287-291
31- Stanford Encyclopedia of Philosophy;
privacy, at: http://plato.stanford.edu/entires/privacy and Medicine
32- May, L., 1988, Privacy and Property, Philosophy in Context, 10 (40): 40-5
33- Moore, A., (ed), 2005, Information Ethics: Privacy, Property, and Power, Seattle: University of Washington Press
34- Stanford Encyclopedia of Philosophy;
35- Ibid
36- Beauchamp, T., 2000, The Right to Privacy and the Right to Die, Social Policy and Rractice 1 (2): 276-292
37- Stanford Encyclopedia of Philosophy;
privacy, at: http://plato.stanford.edu/entires/privacy and Medicine

نمایش منبع ها:
انصاری، باقر، «حریم خصوصی و حمایت از آن در حقوق اسلام، تطبیقی و ایران»، مجله حقوق دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، زمستان 1383، شماره 66، صفحه 54-1.
رحمدل، منصور، «حق انسان بر حریم خصوصی»، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، زمستان 1384، شماره 70، صفحه 141-119.
منشور حقوق بیمار، دفتر امور حقوقی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی: http://lowoffice.mohme.gov.ir
Beauchamp, T. The Right to Privacy and the Right to Die, Social Policy and Practice 1 (2), 2000
Kerr JA. Space use, privacy, and territoriality. West J Nurs Res. 1985 May; 7 (2)
Leino-Kilpi H, Valimaki M. Patients Autonomy, Privacy and informed consent. Biomedical and Health Research. Amsterdam: ISO Press; 2000
May, L., Privacy and Property, Philosophy in Context, 10 (40), 1988.
Moore, A, (ed)., Information Ethics: Privacy, Property, and Power, Seattle: University of Washington Press. 2005
Newcombe, Howard B, Cohorts and Privacy, Cancer Causes and Control, 5 (3), 1994
Stanford Encyclopedia of Philosophy; privacy, at:
http://plato.stanford.edu/entires/privacy and Medicine
Stanford Encyclopedia of Philosophy; privacy, at:
http://plato.stanford.edu/entires/privacy
Tom 1. Beauchamp, James F. Childress, principles of Biomedical Ethics, Oxford University Press, P 296, 2009
WHO. A declaration on the promotion of patients' rights in Europe.
WHO, Regional Office for Europe, Kluwer Law International, The Hague; 1994
(http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail لغت نامه دهخدا On Line)