پس از آنکه آقامحمدخان قاجار در سال 1200 تهران را به پایتختی ایران برگزید و پس از توسعه‌ی شهر از زمان فتحعلی شاه (1212-1250) به این سو، مدارس و نیز مسجد – مدرسه‌های فراوانی در این شهر بنا شد.

تعداد کلمات: 2159 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 8 دقیقه

نویسنده: سیّد عباس رضوی

پس از آنکه آقامحمدخان قاجار در سال 1200 تهران را به پایتختی ایران برگزید و پس از توسعه‌ی شهر از زمان فتحعلی شاه (1212-1250) به این سو، مدارس و نیز مسجد – مدرسه‌های فراوانی در این شهر بنا شد. (1) در پیگیری سیاست توسعه‌ی تهران، در دوره‌ی محمدشاه و به ویژه با صدارت حاجی میرزاآقاسی، (2) فضلای حوزه‌های دیگر، برای رونق تهران به مهاجرت به این شهر تشویق شدند. بدین ترتیب با روی آوردن علما و طلاب علوم دینی به تهران – که در مجاورت شهر مذهبی ری، آرامگاه حضرت عبدالعظیم حسنی قرار دارد – حوزه‌ی علمی بزرگی در پایتخت جدید ایران پی افکنده شد که به سرعت پیشرفت کرد. تداوم مدرسه سازی در سرتاسر دوره‌ی قاجار در این شهر و نیز جمعیت روزافزون طلاب تهران گواه این پیشرفت است. بنابر یک گزارش آماری، در دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار (1264-1313)، 47 باب مسجد، که بسیاری از آنها مدرسه نیز داشته‌اند، 35 باب مدرسه و 1463 طلبه به ثبت رسیده است. (3) جمعیت طالبان علوم دینی در دوره‌های بعد نیز روی به افزایش داشت، چنانکه مثلاً در دوره‌ی مظفرالدین شاه (1313-1324) انجمن طلاب مشروطه خواه، که از تشکل‌های حوزوی بود، بیش از هزار عضو داشت. (4)

در آن دوره، اهمیت حوزه‌ی تهران، بیش از حوزه‌ی قم بود و طلاب علوم دینی از بسیاری از شهرهای ایران برای تحصیل به تهران می‌آمدند. (5) از اسم نسبت بسیاری از علمای مقیم تهران در عهد ناصری آشکارا پیداست که بیشترشان از شهرهای مختلف ایران به تهران آمده بودند. (6)

حوزه‌ی تهران را باید حلقه‌ی واسط میان حوزه‌های بزرگ و اصلی آن عصر مانند نجف و کربلا و اصفهان و نیز حوزه‌های فرعی شهرستان‌های ایران دانست. مطالعه‌ی زندگی علمای تهران نشان می‌دهد که بسیاری از طالبان علوم حوزوی که بدین حوزه می‌آمدند، پس از گذراندن مقدمات یا سطح، برای تحصیلات عالی به عتبات عراق یا اصفهان می‌رفتند و در آنجاها به درجه‌ی اجتهاد می‌رسیدند. سپس از میان آنان، شماری در اصفهان یا عتبات ماندگار می‌شدند، عده‌ای به زادگاهشان برمی گشتند و گروهی دیگر به تهران می‌آمدند و در آنجا به تدریس در سطوح عالی اشتغال می‌ورزیدند و احیاناً در جایگاه مرجع و ریاست عامه‌ی مسلمانان ایفای وظیفه می‌کردند.

مدارس علمیه

تدریس علوم دینی، صرف نظر از مواردی که در منازل علما صورت می‌پذیرفت، عموماً در مدارسی بود که به همین منظور ساخته شده بودند. این مدارس به مدارس پیش از دوره‌ی قاجار، دوره‌ی قاجار تا آغاز سلطنت ناصرالدین شاه (1264)، دوره‌ی پنجاه ساله‌ی ناصری و مدارس پس از این دوره تقسیم می‌شود؛ معدود مدرسه‌هایی هم در دوره‌ی پهلوی، و نیز در پی پیروزی انقلاب اسلامی تأسیس شد.

در میان مدرسه‌های پیش از عصر قاجاری دو مدرسه مشهورند: یکی مدرسه‌ی حکیم‌هاشم و دیگری مدرسه‌ی رضائیه، هر دو متعلق به قرن دوازدهم در خور ذکرند. مدرسه‌ی نخست را فردی به نام حکیم‌هاشم در اواخر دوره‌ی صفوی ساخت و در دوره‌ی قاجار، مادر ناصرالدینشاه، مهدعلیا (متوفی 1290) به تعمیر آن همت گماشت که از همین رو به مدرسه‌ی مادر شاه نیز شهرت یافت. (7) شیخ محمد جعفر استرآبادی معروف به شریعتمدار (متوفی 1263)، از بزرگان علمای امامی که به دعوت فتحعلی شاه از قزوین به تهران آمده بود، در این مدرسه اسکان یافت و به تدریس مشغول شد. از شاگردان معروف وی در این مدرسه می‌توان به نصرالله استرآبادی، میرزا محمد اندرمانی و جعفربن محمدطاهر نوری اشاره کرد. (8)

دومین مدرسه، مدرسه‌ی رضائیه به ملا آقارضا فیروزآبادی (متوفی 1117) منسوب است (9) و ابوالحسن طهرانی (متوفی 1272)، از فقهای بنام سده‌ی سیزدهم، پیش از سفر علمی به اصفهان و عراق در همین مدرسه نزد مدرسی به نام سیدآغا مقدمات علوم را خوانده بود. (10)

در میان مدارس اوایل دوره‌ی قاجار و پیش از عصر ناصری، درباره‌ی چند مدرسه، از جمله مدرسه‌ی مروی، صدر و دارالشفا اطلاعات بیشتری در دست است. بانی مدرسه‌ی صدر که در جلوخان مسجد سلطانی (نام کنونی آن: مسجد امام) قرار داشت، میرزا شفیع، صدراعظم فتحعلی شاه در بین سال‌های 1215 تا 1234، بود و این مدرسه به همین سبب به مدرسه‌ی میرزا شفیع نیز شهرت یافت. (11) میرزا محمدرضا قمشه‌ای (متوفی 1348 ش) حکیم برجسته و شاگردانش میرشهاب الدین نیریزی شیرازی (متوفی حـ 1320) و میرزا محمود کهکی قمی (متوفی 1346)، متخلص به رضوان، در مدرسه‌ی صدر تدریس می‌کردند. (12) سید اشرف الدین گیلانی، مشهور به نسیم شمال شاعر مشهور و سراینده‌ی اشعار نشریه‌ی نسیم شمال، در همین مدرسه حجره داشت. (13) شیخ عبدالحسین رشتی (متوفی 1373)، فیلسوف و فقیه برجسته، در سال‌های قبل از عزیمت به نجف در 1323 در این مدرسه ادبیات درس می‌داد. (14)

مدرسه‌ی دارالشفا نیز از دیگر مدارس شناخته شده‌ی این دوره است. اطلاق دارالشفا به این مدرسه از آن رو بود که فتحعلی شاه ساختمان آن را ابتدا برای بیمارستان در نظر گرفته بود. (15) به نوشته‌ی آقابزرگ طهرانی، (16) شیخ رمضان اَلَموتی در 1236 در این مدرسه سکونت داشت و ابوالحسن جلوه (17) (متوفی 1314) نیز سال‌ها در این مدرسه ساکن بود. (18) از محصلان مشهور مدرسه‌ی دارالشفا، میرزا طاهر منشی اصفهانی، متخلص به شعری و ملقب به دیباچه نگار (1224- 1270) مؤلف کتاب ادبی گنج شایگان، بود. (19) شیخ محمد حسن طالقانی (1287-1371)، از علمای بزرگ تهران، نیز در این مدرسه فقه و اصول درس می‌داد. (20)

یکی دیگر از مدارس قدیم تهران، مدرسه‌ی برهان است. این مدرسه که ظاهراً در دوره‌ی فتحعلی شاه ساخته شده بود، همان مدرسه‌ای است که حاج میرزا آقاسی، پس از درگذشت محمدشاه (1264) و قبل از ورود ناصرالدین شاه به پایتخت، از بیم جان در آن بست نشست. در دوره‌ی پهلوی، به همت شیخ علی اکبر برهان (متوفی 1339 ش)، پیشنماز مسجد لرزاده در خیابان خراسان، تعمیرات کلی در این مدرسه به عمل آمد. (21)

شیخ محمود علائی (متوفی 1365 ش)، از شاگردان آیت الله بروجردی نیز یک چند سرپرست این مدرسه بود و در آن تدریس می‌کرد. (22)

در دوره‌ی طولانی سلطنت ناصرالدین شاه، مدارس بسیاری در تهران ساخته شد. از جمله‌ی این بناها، یکی مسجد- مدرسه‌ی شیخ العراقین است که اکنون به نام مدرسه و مسجد ترک‌ها یا آذربایجانی‌ها نیز معروف و در بازار قدیم تهران واقع است. بانی این مدرسه شیخ العراقین حاج عبدالحسین بود که آن را از مال الوصایه‌ی امیرکبیر در 1270 بنا کرد. 26 باب دکان وقف این مسجد- مدرسه بوده است. (23)

دیگر مدرسه‌ی عهد ناصری، مدرسه‌ی آصفیه است که آن را حاج محمدقلی خان آصف الدوله، از مال الوصایه‌ی میرزا ابوالحسن خان، وزیر خارجه‌ی ناصرالدین شاه، در 1277 در بازار تهران ساخت. (24) آیت الله سیدرضا فیروزآبادی (متوفی 1344 ش)، عالم خیر و بانی بیمارستان فیروزآبادی شهر ری در همین مدرسه تحصیل کرد و در آنجا اقامت داشت. (25) مدرسه‌ی دیگر این دوره، مدرسه‌ی خازن الملک است که آن را حاج رحیم خازن الملک در 1295 وقف کرد. (26) سرپرستی این مدرسه در دست خاندان آشتیانی بود. ملامحمدتقی آملی (متوفی 1391) تحصیلات مقدماتی خود را در همین مدرسه گذراند. (27)

مدرسه‌ی معیّرالممالک / دوستعلی خان، از دیگر مدارسی بود که در عهد ناصری ساخته شد. دوستعلی خان معیّرالممالک، صاحب مناصب مهم حکومتی در عصر قاجار، این مدرسه را در 1290، سال آخر عمرش، در نزدیکی امامزاده سیدنصرالدین ساخت و اراضی و مغازه‌ها و حمام‌های متعددی را وقف آن کرد. (28) شیخ محمدصادق طهرانی (متوفی 1314) فقیه برجسته و برادرش مولی محمد طهرانی، از مدرّسان بنام این مدرسه بودند و طلاب بسیاری از محضرشان استفاده می‌کردند. (29) از دیگر استادان این مدرسه، سیدصالح خلخالی (متوفی 1306)، شاگرد برجسته‌ی حکیم جلوه، و شیخ علی مدرس تهرانی (متوفی 1374)، فقیه برجسته و از شاگردان میرزا محمدتقی شیرازی و آخوند خراسانی، بودند. (30) شیخ مهدی عبدالرب آبادی، مشهور به شمس العلما از مؤلفان نامه‌ی دانشوران ناصری، در همین مدرسه درس خوانده بود. (31) مدرسه‌ی صنیعیه یا حاج ابوالحسن نیز از مدارس دوره‌ی ناصری است که به همت حاج ابوالحسن اصفهانی، ملقب به صنیع الملک و دارای منصب معمارباشی گری، ساخته شد و بنای آن در 1303 به پایان رسید. (32)

مدرسه‌ی مهم دیگر، کاظمیه ساخته‌ی میرزا سید کاظم، مستوفی اصطبل سلطنتی، بود که علی اکبر مجتهد تفرشی در آن تدریس می‌کرد. (33)

مدرسه‌ی دانگی نیز از مدارس پراعتبار عصر ناصری است. مؤسس این مدرسه سیدجعفر لاریجانی بود. (34) از بزرگ ترین مدرّسان این مدرسه، میرزاحسن کرمانشاهی (متوفی 1336) بود که پس از استادش، ابوالحسن جلوه، کرسی تدریس حکمت را در اختیار داشت. (35) شیخ داوود لاریجانی (متوفی بعد از 1315) از فقهای تهران و آقابزرگ طهرانی در همین مدرسه حجره داشتند و تحصیل می‌کردند. (36)

دیگر مدرسه‌ی شناخته‌ی دوره‌ی ناصری، مدرسه‌ی منیریه، متصل به بقعه‌ی سیدنصرالدین در خیابان خیام تهران بود که به همین اعتبار نام سیدنصرالدین نیز بدان داده‌اند. این مدرسه از بناهای امیرنظام، حاکم تهران بود که خواهرش منیرالسلطنه، همسر ناصرالدین شاه، به تکمیل آن همت گماشت. و در 1311 با مراسمی خاص افتتاح شد. (37) ملامحمد هیدجی (متوفی 1314)، حکیم برجسته‌ی حوزه‌ی تهران، و میرزا ابراهیم بن ابی الفتح زنجانی (متوفی 1351)، فقیه، فیلسوف و ریاضیدان برجسته، از استادان مشهور این مدرسه بودند و آقابزرگ طهرانی، دانش حساب هیئت را در این مدرسه خواند. (38) به جز اینها مدارس و مسجد- مدرسه‌های دیگری نیز در دوره‌ی ناصری دایر بود، مانند سپهسالار، عبدالله خان، حاج ابوالفتح / فتحیه، آقارضاخان، و نیاکی. (39)

ساخت مدارس علمیه پس از عصر ناصری از رونق افتاد. حسین کریمان (40)در کنار مدارس بسیاری که از دوره‌ی ناصری و قبل از آن نام برده، فقط به یک مدرسه‌ی پس از عصر ناصری به نام محمودیه اشاره کرده است که سیدمحمود جواهری آن را در 1325 در سرچشمه‌ی تهران ساخته بود. (41)

سرآمد استادان این مدرسه، شیخ عبدالنبی نوری (متوفی 1344)، از مراجع تقلید تهران و استاد بسیار برجسته‌ی فقه و اصول، بود. (42) براساس وقف نامه‌ی مدرسه، افراد عاطل و دانش گریز حق سکونت در مدرسه را نداشتند و فقط طلاب درس خوان و نیک اندیش مجاز به سکونت در مدرسه بودند. نیز کسانی که فقط حکمت خوانده بودند حق اقامت در مدرسه را نداشتند مگر آنکه یک دوره فقه و اصول را نیز گذرانده باشند. همچنین طلاب می‌بایست به قرائت روزانه‌ی یک حزب از قرآن پایبند می‌ماندند. دوره‌ی تحصیل مدرسه، که بیشتر درس‌های آن به فقه و اصول اختصاص داشت، دوازده سال به درازا می‌کشید و طلاب هر چندگاه می‌بایست در آزمون شرکت می‌کردند. نکته‌ی جالب توجه آنکه خود طلاب بر دست اندرکاران مالی مدرسه نظارت می‌کردند. (43) از مدرّسان قدیم تر این مدرسه میرزا محمدتقی گرکانی (متوفی 1336) بود که آقابزرگ طهرانی در درس مکاسب و قوانین وی شرکت کرده بود. (44)

پس از سقوط رضاشاه که پیگیر سیاست‌های ضد مذهب و روحانیت بود، در دهه‌ی 1320 ش، شیخ علی اکبر برهان (متوفی 1339 ش) اقدام به تأسیس مدرسه‌ی لرزاده کرد. میرزا علی آقا فلسفی، مجتهد نامبردار ساکن مشهد (متوفی 1384 ش)، پس از بازگشت از نجف و پیش از انتقال به مشهد، یک چند در این مدرسه کفایه تدریس می‌کرد. (45)

پی‌نوشت‌ها:
1. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «تهران، بخش 3: شهر».
2. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «حاجی میرزا آقاسی».
3. ر. ک. نجم الدوله، ص 363.
4. رفیعی، ص 28.
5. ر. ک. سمامی حائری، 1361 ش، بخش 1، ص 25، 51؛ همو، 1372 ش، ص 25، فلسفی، ص 31.
6. ر. ک. اعتماد السلطنه، 1363 ش، ص 190-305.
7. بلاغی، ص 40.
8. آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکرام، قسم 1، ص 253-254.
9. کریمان، ص 306.
10. آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکرام، قسم 1، ص 32.
11. بامداد، ج 6، ص 170 و پانویس 4.
12. آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم 2، ص 845؛ صدوقی سها، ص 60، 62.
13. ر. ک. یغما، سال 21، ش 12، اسفند 1347، ص 708.
14. آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم 3، ص 1064-1065.
15. سلطان زاده، ص 309.
16. آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکرام، قسم 2، ص 582.
17. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «جلوه، ابوالحسن».
18. بامداد، ج 1، ص 40-41.
19. آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج 18، ص 238.
20. شریف رازی، گنجینه‌ی دانشمندان، ج 4، ص 506-507.
21. ر. ک. بامداد، ج 2، ص 208 و پانویس 1.
22. شریف رازی، اختران فروزان ری و طهران، ص 122.
23. اعتمادالسلطنه، 1363 ش، ص 117؛ بلاغی، ص 172-173.
24. اعتمادالسلطنه، 1363 ش، ص 117.
25. یادنامه ی آیة الله سیدرضا فیروزآبادی، ص 14.
26. بلاغی، ص 175.
27. ر. ک. حسن زاده آملی، ص 203.
28. اعتمادالسلطنه، 1363 ش، ص 117-118؛ بلاغی، ص 184.
29. آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم 2، ص 859.
30. اعتمادالسلطنه، 1363 ش، ص 250؛ شریف رازی، اختران فروزان ری و طهران، ص 115-116.
31. اعتماد السلطنه، 1363 ش، ص 228.
32. همان، ص 117؛ بلاغی، ص 180.
33. اعتماد السلطنه، 1363 ش، ص 121.
34. اعتمادالسلطنه، 1363 ش، ص 121؛ قس آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج 7، ص 109 که در آن نام مؤسس مدرسه سید حسین لاریجانی ضبط شده است.
35. صدوقی سها، ص 61.
36. آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم 2، ص 711؛ همو، «شرح زندگی من»، ص 305.
37. اعتمادالسلطنه، 1350 ش، ص 954.
38. آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم 1، ص 7-8؛ حبیب آبادی، ج 6، ص 1965-1966.
39. کریمان، ص 307-308.
40. کریمان، ص 308.
41. نیز ر. ک. آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج 4، ص 19.
42. رضوی، ص 109.
43. «وقف نامه‌ی مسجد و مدرسه‌ی محمودیه‌ی تهران»، ص 101-102، 107.
44. آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم 1، ص 240-241.
45. موسوی تهرانی، ص 252.
منبع: عباس رضوی و [دیگران ...]؛ (1390)، حوزه‌‌ی علمیه (تاریخ، ساختار، کارکرد)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.