نام: سیدمهدی/ نشانی: شهرستان زهک، بخش جزینک، دهستان جزینک، روستای ندام غربی/ قدمت: دوره صفویه/ دایر: آرامستان قدیم و کنونی/ مدیریت: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری/ ثبت در فهرست میراث فرهنگی: 26504
موقعیت مقبره
مقبره سیدمهدی در شرق شهرستان زهک در منطقه‌ای بیابانی و خشک و تقریباً لم‌یزرع در فاصله پانزده کیلومتری مرکز بخش جزینک، دهستان جزینک و صد متری روستای ندام غربی در فاصله پنجاه متری آرامگاه سردار شهید میرحسینی قرار گرفته است. دهستان جزینک دارای جمعیتی در حدود چهار هزار و ششصد و چهل و چهار خانوار برابر با بیست و یک هزار و صد و بیست و هشت نفر است که به کشاورزی و دامداری مشغولاند. دسترسی به این مقبره از طریق جاده زابل به زهک و جاده فرعی روستای ندام غربی به آسانی امکان‌پذیر است.
تاریخچه‌ی مقبره
الف) نام و نشان صاحب مقبره:
در مورد مشخصات فرد مدفون شده هیچ سند معتبری در دست نیست. براساس روایات مردمی منطقه، این مقبره محل دفن شخصی به نام سید مهدی است که مورد احترام گذشتگان و نسل کنونی است. این مقبره به «ادیره میرمهدی» شهرت دارد.
«ادیره» در فرهنگ لغت به معنای مقبره یا محجره و «میر» در دوره صفویه برای سید به کار میرفته است؛ بنابراین بسیاری از افراد محلی اظهار کردند که این مقبره در دوران صفویه بنا شده است و فردی که در این مقبره مدفون شده میرمهدی بوده است.
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
مقبره میرمهدی، براساس معماری سنتی رایج در منطقه سیستان در دشتی مسطح ساخته شده است. بنای مقبره از قدمتی طولانی دارد. زمان ساخت آن را به دوران صفویه نسبت داده‌اند. مهم‌ترین ویژگی این بنا، بلندی گنبد آن است. طرح اولیه‌ی آن همچنان حفظ و در دوران‌های مختلف بازسازی شده است.
در مورد مشخصات فرد مدفون شده هیچ سند معتبری در دست نیست. براساس روایات مردمی منطقه، این مقبره محل دفن شخصی به نام سید مهدی است که مورد احترام گذشتگان و نسل کنونی است. این مقبره به «ادیره میرمهدی» شهرت دارد.
«ادیره» در فرهنگ لغت به معنای مقبره یا محجره و «میر» در دوره صفویه برای سید به کار میرفته است؛ بنابراین بسیاری از افراد محلی اظهار کردند که این مقبره در دوران صفویه بنا شده است و فردی که در این مقبره مدفون شده میرمهدی بوده است.
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
مقبره میرمهدی، براساس معماری سنتی رایج در منطقه سیستان در دشتی مسطح ساخته شده است. بنای مقبره از قدمتی طولانی دارد. زمان ساخت آن را به دوران صفویه نسبت داده‌اند. مهم‌ترین ویژگی این بنا، بلندی گنبد آن است. طرح اولیه‌ی آن همچنان حفظ و در دوران‌های مختلف بازسازی شده است.
محوطه و معماری کنونی مقبره
با نزدیک شدن به قبرستان ندام غربی (دشتک) بنایی مرتفع و گنبددار بی‌اختیار چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. این مقبره در دشت صاف و مسطح و با مساحتی حدود صد مترمربع ساخته شده است. پلان این بنا مشابه چهار طاقی‌های دالان‌دار طواف ساسانی است؛ با این تفاوت که به جای دالان دور بنا، راهرویی در قسمت جنوبی دیده می‌شود که در اصلی بنا نیز در این سمت است.
این بنا با مصالح آجر و خشت ساخته شده که برای زیبایی بنا، پوششی از گل کلیه قسمت‌های داخلی و خارجی بنا را احاطه کرده است. در بالای دیوارها دو رج آجر بدون پوشش دیده می‌شود که زیبایی خاصی به بنا داده است. دور تا دور بنا به عرض بیش از یک متر با آجر مربع شکل فرش شده است. این مقبره با طول سیزده متر و عرض هشت متر تقریباً مستطیل شکل ساخته شده است که دیوارهای آن چهار متر و گنبد آن سه متر ارتفاع دارد. برای تحمل بار، گنبد عظیمی به قطر یک و نیم متر ساخته شده است.
این بنا دارای شش در ورودی فلزی است که بالای آنها حالت هلالی دارد و در زمان بازسازی، این درها به بنا افزوده شده است و طبق روایات محلی قبلاً دری چوبی داشته است که با گذشت زمان فرسوده شده و از بین رفته است.
ورودی اصلی مقبره در قسمت جنوبی تعبیه شده است که ابتدا وارد راهرو و از آنجا وارد فضای گنبددار می‌شویم. با توجه به تعدد درها و چگونگی ساخت بنا می‌توان از تمامی درها به داخل مقبره وارد شد. همه‌ی درهای ورودی عرضی نود سانتی‌متر و یکسان دارند جز ورودی شمالی که درِ آن، دارای عرضی یک متر و شصت سانتی‌متر است.
بنای فوق از دو قسمت جداگانه و مجزا ساخته شده است که قسمت اول در ضلع جنوبی سقفی مسطح دارد. این قسمت از طریق یک در به فضای اصلی راه می‌یابد که دارای گنبدی مرتفع است.
در چهار ضلع اصلی و در قسمت ورودی، پنجره‌های فلزی مربع شکلی با طاق هلالی به جهت تأمین نور داخل مقبره ساخته شده است. در هنگام مرمت، داخل مقبره را با آجرهای چهارگوش مفروش کرده‌اند. چهار قبر درون مقبره دیده می‌شود. دو قبر در داخل راهرو و دو قبر دیگر زیر گنبدخانه وجود دارد. این قبرها بدون نام و نشان است و قبر متعلق به میرمهدی مشخص نیست. سه قبر دیگر هم احتمالاً متعلق به مریدان یا خانواده میرمهدی بوده است.
با توجه به احترامی که مردم منطقه نسبت به مقبره‌ی سید مهدی دارند و همچنین تعمیراتی که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بر بنای این مقبره انجام می‌دهد، این بنا از وضعیت نسبتاً خوبی برخوردار است.
این بنا با مصالح آجر و خشت ساخته شده که برای زیبایی بنا، پوششی از گل کلیه قسمت‌های داخلی و خارجی بنا را احاطه کرده است. در بالای دیوارها دو رج آجر بدون پوشش دیده می‌شود که زیبایی خاصی به بنا داده است. دور تا دور بنا به عرض بیش از یک متر با آجر مربع شکل فرش شده است. این مقبره با طول سیزده متر و عرض هشت متر تقریباً مستطیل شکل ساخته شده است که دیوارهای آن چهار متر و گنبد آن سه متر ارتفاع دارد. برای تحمل بار، گنبد عظیمی به قطر یک و نیم متر ساخته شده است.
این بنا دارای شش در ورودی فلزی است که بالای آنها حالت هلالی دارد و در زمان بازسازی، این درها به بنا افزوده شده است و طبق روایات محلی قبلاً دری چوبی داشته است که با گذشت زمان فرسوده شده و از بین رفته است.
ورودی اصلی مقبره در قسمت جنوبی تعبیه شده است که ابتدا وارد راهرو و از آنجا وارد فضای گنبددار می‌شویم. با توجه به تعدد درها و چگونگی ساخت بنا می‌توان از تمامی درها به داخل مقبره وارد شد. همه‌ی درهای ورودی عرضی نود سانتی‌متر و یکسان دارند جز ورودی شمالی که درِ آن، دارای عرضی یک متر و شصت سانتی‌متر است.
بنای فوق از دو قسمت جداگانه و مجزا ساخته شده است که قسمت اول در ضلع جنوبی سقفی مسطح دارد. این قسمت از طریق یک در به فضای اصلی راه می‌یابد که دارای گنبدی مرتفع است.
در چهار ضلع اصلی و در قسمت ورودی، پنجره‌های فلزی مربع شکلی با طاق هلالی به جهت تأمین نور داخل مقبره ساخته شده است. در هنگام مرمت، داخل مقبره را با آجرهای چهارگوش مفروش کرده‌اند. چهار قبر درون مقبره دیده می‌شود. دو قبر در داخل راهرو و دو قبر دیگر زیر گنبدخانه وجود دارد. این قبرها بدون نام و نشان است و قبر متعلق به میرمهدی مشخص نیست. سه قبر دیگر هم احتمالاً متعلق به مریدان یا خانواده میرمهدی بوده است.
با توجه به احترامی که مردم منطقه نسبت به مقبره‌ی سید مهدی دارند و همچنین تعمیراتی که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بر بنای این مقبره انجام می‌دهد، این بنا از وضعیت نسبتاً خوبی برخوردار است.
توضیحات تکمیلی و ملاحظات
زائران:
مقبره مذکور زائر چندان ندارد و ساکنان محلی با توجه به احترام خاصی که به سید مهدی دارند به ذکر فاتحه اکتفاء می‌نمایند.
نذورات:
با توجه به گفته‌های راوی، در گذشته ذبح احشام و پخش نذوراتی چون نان محلی و کلوچه در این مکان صورت می‌گرفته ولی با گذشت زمان کمرنگ و رو به فراموشی رفته است.
موقوفات:
مالکیت این اثر وقفی است.
مراسم:
مراسم خاصی در این محل صورت نمی‌گیرد اما با توجه به قرار گرفتن این در قبرستان، عصر روزهای پنجشنبه شلوغ است؛ زیرا افراد بر سر مزار عزیرانشان می‌روند.
دفن شدگان:
این قبرستان محل دفن ساکنان روستاهای اطراف است. همچنین تعدادی از سرداران شهید از جمله برادران شهید میرحسینی در این قبرستان به خاک سپرده شده‌اند. این مکان در سال‌های دور گذشته محل دفن اموات روستاهای اطراف بوده است که هیچ‌گونه مشخصاتی ندارند.
متولیان و خادمان:
در حال حاضر فرد خاصی از این مقبره نگهداری نمی‌کند. با توجه به مرمتهایی که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری انجام داده است این سازمان نگهداری از مقبره را برعهده دارد.
راویان محلی:
حاج غلام زهکنی؛ حاج حسن داوری
تحقیق میدانی:
1389/4/25
نویسنده: امین رضا کمالیان
مقبره مذکور زائر چندان ندارد و ساکنان محلی با توجه به احترام خاصی که به سید مهدی دارند به ذکر فاتحه اکتفاء می‌نمایند.
نذورات:
با توجه به گفته‌های راوی، در گذشته ذبح احشام و پخش نذوراتی چون نان محلی و کلوچه در این مکان صورت می‌گرفته ولی با گذشت زمان کمرنگ و رو به فراموشی رفته است.
موقوفات:
مالکیت این اثر وقفی است.
مراسم:
مراسم خاصی در این محل صورت نمی‌گیرد اما با توجه به قرار گرفتن این در قبرستان، عصر روزهای پنجشنبه شلوغ است؛ زیرا افراد بر سر مزار عزیرانشان می‌روند.
دفن شدگان:
این قبرستان محل دفن ساکنان روستاهای اطراف است. همچنین تعدادی از سرداران شهید از جمله برادران شهید میرحسینی در این قبرستان به خاک سپرده شده‌اند. این مکان در سال‌های دور گذشته محل دفن اموات روستاهای اطراف بوده است که هیچ‌گونه مشخصاتی ندارند.
متولیان و خادمان:
در حال حاضر فرد خاصی از این مقبره نگهداری نمی‌کند. با توجه به مرمتهایی که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری انجام داده است این سازمان نگهداری از مقبره را برعهده دارد.
راویان محلی:
حاج غلام زهکنی؛ حاج حسن داوری
تحقیق میدانی:
1389/4/25
نویسنده: امین رضا کمالیان
منبع‌مقاله: کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.
مطالب مرتبط
مقبره‌ی سادات
مقبره‌ی ابراهیم نمکی
مقبره‌ی پیر سبز
