امروزه با توجه به تغییرات گسترده در نوع آموزش و ایجاد تحولات در روند یادگیری، دولت‌ها وظیفه دارند سیستم‌های آموزشی خود را مطابق نیازهای جدید و در جهت رفع مشکلات پیشین بازمهندسی کنند. سیستم‌های آموزشی در دهه اخیر سبکی پویا به خود گرفته و به جای مطالعه‌محور بودن صرف، در کنار فرآیند آموزشی و تشویق به مطالعه، آگاهی‌دهنده‌تر شده اند.

به گونه‌ای که با استفاده حداکثری از منابع موجود به بازدهی بالاتری رسیده اند. به‌طور کلی، اهمیت دانش‌آموزان در ساختن آینده کشور به قدری مهم است که دولت‌ها هرساله مقدار زیادی از سرمایه‌های خود را در جهت رشد آن‌ها هزینه می‌کنند. اما لزوم این تغییرات چیست؟ این تغییرات باعث ایجاد چه مشکلاتی می‌شوند و چاره‌ی راه چیست؟

لزوم تغییرات و بهینه سازی نظام آموزشی

در عصری زندگی می‌کنیم که عصر تحولات و تغییرات پیوسته و گاهی برق‌آسا بوده و این مساله به خودی خود موجب شده که نظام‌های مختلف در سرتاسر دنیا، خود را در برابر تغییرات محک زده و توانایی سیستم‌های خود را در جهت تطابق با شرایط جدید بسنجند. در این بین، چیزی که بدون شک مورد توجه بوده، لزوم استفاده از تجربه‌های موجود است.

امروزه سرعت رشد اطلاعات به قدری بالاست که اگر سازمانی در جهت بهره‌وری خود نکوشد، قطعا پس از مدتی به سمت نابودی خواهد رفت. نظام آموزشی نیز این قاعده مستثنا نیست. این نظام در کشورهای مختلف تغییر و تحولاتی داشته که باعث ایجاد تاثیرات مثبت شده و به رشد جامعه هدف خود کمک کرده اند.

در این بین کشور هایی نیز بوده اند که با به‌کارگیری سیاست‌های غلط در بخش آموزشی و یا آزمون و خطا در پیدا کردن روش‌های مناسب، باعث هدررفت بخش اعظمی از سرمایه‌های خود شده اند. [1]

تغییرات نظام آموزشی در ایران

هیچ کشوری در دنیا نیست که ادعا کند می‌تواند بدون تغییر نظام آموزشی قدیم خود و با تکیه بر همان ارزش گذاری‌ها و شیوه‌های آموزشی گذشته در کنار دیگر کشورها در جهت رشد علمی به رقابت بپردازد. تغییر در این زمینه اجتناب‌ناپذیر است، همان‌گونه که این تغییرات در کشورهای پیشرفته‌ای مثل کانادا و فنلاند وجود داشته، در نظام آموزشی ایران نیز به وجود آمده است. [1]

در ایران، از همان شروع انقلاب، آموزش و پرورش هم دچار تغییراتی شد. تا سال 84 بیشتر این تغییرات در سطح وزارت‌خانه‌ای بوده و نه نظام آموزشی. البته در همان روزهای آغازین انقلاب، ایجاد تحول در آموزش و پرورش به منظور تعمیق و استمرار انقلاب فرهنگی، از دغدغه‌های اصلی مسئولان ارشد نظام نوپای اسلامی بوده است.

این دغدغه‌ها سال‌ها در سطح کلان وجود داشتند، تا اینکه در سال 1382 شورای عالی آموزش و پرورش، سندی در این رابطه و در پاسخ به دغدغه های موجود تنظیم کرد که از آن تحت عنوان سند ملی آموزش و پرورش یاد می‌شود. در این سند به ایجاد فرایند رشد و تعالی در کنار توجه به آرمان‌های بلند انقلاب اسلامی، تاکید می‌شود. [2]

آخرین تغییرات نظام آموزشی در ایران

همان‌گونه که پیش‌تر عنوان شد بیشترین تحولات آموزش و پرورش بعد از انقلاب اسلامی مربوط به سال 1380 تا به امروز است. بعد از تدوین سند ملی، آموزش و پرورش تصمیم گرفت دوره‌های آموزشی را به دو دوره ابتدایی و متوسطه تقسیم کند. یعنی دوره راهنمایی حذف شده و کلاس ششم به دوره ابتدایی اضافه شده و مقاطع تحصیلی دبیرستان ها از کلاس هفتم تا دوازدهم مقرر شده‌اند. البته دوره متوسطه به دو دوره اول و دوم تقسیم شده‌است.

با وجود تغییرات اعمال شده بر نظام آموزشی، متاسفانه آمارهای آموزش و پرورش به تعداد قابل توجهی از دانش‌آموزان ترک تحصیلی اشاره می‌کند. علت ترک تحصیل این دانش آموزان مسائلی تحت عنوان عدم درک مفاهیم علمی و یا عدم کسب حداقل نمرات با وجود فراگیری دروس عنوان می‌شوند. که از این رو در مقایسه با کشورهای دیگر در رده‌های بالای جدول دانش آموزان ترک تحصیل قرار گرفته‌ایم.

یونسکو در سال 2007 گزارشی تحت عنوان آموزش برای همه ارائه کرد که در آن به بررسی دستاوردهای عمده این برنامه مهم در کشورهای عضو یونسکو پرداخته شده است. در این گزارش نظام آموزشی ایران با وجود پیشرفت‌های بسیار در زمینه کمیت مسائل آموزشی، در بخش کیفیتی، موفق به ثبت عملکرد خوبی نشده ‌است.

از نظر یونسکو آموزش کیفی آموزشی است که در آن با آگاهی از تنوع استعداد‌ها و نیازهای دانش آموزان، برنامه آموزشی مطابق با این نیازها ایجاد و اجرایی شود. به بیان ساده‌تر آموزش کیفی دانش آموزان را در کسب توانمندی‌های اصلی مثل کارآمدی آموخته‌ها در زندگی روزمره یاری می‌کند و تنها محدود به مطالعه دروس و ارزیابی در مدرسه نمی‌شود. [2]

نظام آموزشی فعلی و مشکلات آن

نظام آموزشی فعلی ایران، با وجود ارائه رویکرد‌های کلی در کاربردی شدن اطلاعات عنوان شده در زندگی روزمره دچار نقص‌ها و مشکلات متعددی است که نه تنها دانش آموزان را از کاربردی کردن علوم آموزشی باز می‌دارد بلکه زحمت تدریس و ایجاد انگیزه برای معلمان را دو چندان می‌کند.

در صورتی که یک نظام آموزشی درست باید به گونه‌ای باشد که در وهله اول خود دانش آموز برای یادگیری اشتیاق داشته و این اشتیاق بعدها توسط معلم مربوطه بیشتر و بیشتر شود. مشکلات متعدد دیگری نیز در نظام آموزشی فعلی به چشم می‌خورند که به اختصار به توضیح برخی از آنها می‌پردازیم:

وقتی دانش آموز کاربردی حقیقی در یادگیری مطالب موجود در کتاب درسی خود نبیند، طبیعی است معلم هرقدر به تشویق او برای یادگیری و ارائه متدهای جدید بپردازد، نتیجه‌ای نخواهد گرفت. در چنین نظامی، گرفتن مدرک و تمام کردن تحصیل، تنها انگیزه دانش آموزان برای ادامه تحصیل بوده و این انگیزه باعث ایجاد ذهنیت مدرک گرایی صرف در جامعه می‌گردد.

حافظه محوری

با اینکه در مرحله ارزیابی روی سایر شکل‌های یادگیری مثل درک، فهم، تجزیه، تحلیل و نوآوری تاکید می‌شود اما متاسفانه نظام آموزشی ایران همچنان یک نظام آموزشی حافظه‌محور است. مطالب موجود در کتاب‌های درسی با وجود نوآوری‌های بسیار، همچنان دارای همان ویژگی گذشته هستند که باعث می‌شود دانش‌آموزی در این نظام موفق‌تر باشد که صرفا حافظه بهتری در بخاطر سپردن دارد.

نقش دانش‌آموزان خنثی است

در یک نظام آموزشی پویا، دانش‌آموزان باید در فرآیند تدریس نقش بازی کنند. این آموزش‌ها باید از طریق دوره‌های ضمن خدمت به معلمان داده شود و معلمان باید بتوانند کلاس‌های خود را با آموزه‌های جدید خود، مدیریت کنند. در این کلاس‌ها دانش آموزان باید به انجام کارهای گروهی تشویق شده تا روحیه مسئولیت‌پذیری خود را بالا ببرند. [3]

چالش‌های پیش روی معلمان [4]

نحوه برنامه ریزی آموزشی

منظور، نداشتن یک طرح تحقیقی مناسب برای مقاطع تحصیلی است. به طوری که مشاهده می‌شود هنوز بر سر وجود کلاس ششم به عنوان کلاس ابتدایی اتفاق نظر وجود نداشته و یا به مانند حذف دوره راهنمایی و جایگزینی اسمی آن با دوره متوسطه اول، اتفاق نظری برای این مهم وجود نداشته است.

برنامه ریزی درسی غیر منعطف

در بعضی از رشته‌ها تاکید روی درس‌هایی است که باعث خشک به نظر آمدن آن رشته‌ها و فرار دانش آموز از فراگیری این نوع درس‌ها می‌شود. معلم‌ها هرقدر هم که با اصول نوین به تدریس این دروس بپردازند، باز هم نحوه چینش و برنامه درسی موجود باعث خستگی بیش از حد دانش‌آموزان از این درس‌ها می‌شود.

محدود بودن فضای آموزشی

در حالی‌که تاکید نظام آموزشی پویا در قرارگیری مدرسه به عنوان جزئی از یک نظام آموزشی است اما نظام آموزشی ایران هنوز به گونه‌ای است که درس در مدرسه شروع و تمام می‌شود و این، از جهت آموزشی یک نکته منفی به حساب می‌آید.

کتاب‌های درسی

کتاب‌های درسی موجود در دوره ابتدایی از نظر متخصصان این حوزه مناسب هستند اما کتاب‌های جدیدالتالیف دوره‌های متوسطه با توجه به دوره‌های سنی نوجوانان طراحی نشده و برخی کتاب‌ها دارای حجم زیاد و زیبایی بصری پایینی هستند که این امر به خودی خود باعث پایین آمدن انگیزه دانش‌آموزان از دیدگاه روانشناختی می‌شود.

نظام آموزشی هر کشور مستقیما با آینده یک کشور در ارتباط است. هرقدر این نظام کارآمدتر و سنجیده‌تر مهندسی شده باشد، در نهایت به رشد همان کشور کمک خواهد کرد. تربیت و تخصصی که افراد جامعه کسب می کنند، مستقیما به نظام آموزشی مرتبط است.

به خصوص در کشور ما که شعار آموزش و پرورش یعنی پیشبرد همزمان این دو هدف یعنی آموزش و پرورش در کنار هم، همیشه مدنظر دولت بوده است. این نظام آموزشی باید با اهداف نهایی و نیازهای جامعه تناسب داشته باشد تا به هدف اصلی خود نایل گردد. [5]

پی نوشتها