مقدمه

در آخرین روزهای ماه شعبان نبی مکرم اسلام اصحاب و یاران خود را جمع کرده و برای آنها از ظرافتها و ظرفیتهای این ماه عزیز بیان فرمودند تا مومنین با معرفتی افزون از گذشته به میهمانی خدا راه پیدا کنند و از این بارعام الهی نهایت استفاده را بنمایند. که در مجموعه ویژه نامه رمضان ،‌ظرافتها و ظرفیتها به تشریح این کلام نورانی خواهیم پرداخت.

همه ما انسان‌ها از گنج و ثروت خوشمان می‌آید و در داستان‌ها زیاد خوانده‌ایم که آدم‌های زیادی برای به دست آوردن گنج، چه مسیرها که نرفته‌اند، چه تلاش‌ها که نکرده‌اند و چه خطرها که به جان نخریده‌اند. چون همیشه قاعده این است که ما انسان‌ها باید دنبال گنج برویم و هیچ‌وقت گنج خودش به دنبال ما نمی‌آید.

اما بعضی گنج‌های ارزشمند هستند که هیچ‌کدام از گنج‌های دنیا با آن‌ها قابل‌مقایسه نیستند و اتفاقاً نه‌تنها نیاز نیست سراغشان برویم که خودش سراغ ما می‌آید. تصور کنید که چقدر شیرین است که در خانه خود نشسته‌ایم و مشغول زندگی روزمره خودمان هستیم و ناگهان گنجی به دست ما می‌رسد که هیچ تلاشی برایش نکرده‌ایم و نقشی در به دست آوردنش نداشته‌ایم.

صحبت از گنج بی‌نظیرِ ماه خداست. ماه مبارک رمضان که روزهایش ویژه‌ترین روزها و شب‌هایش ویژه‌ترین شب‌هاست و به امید خدا در قطعات بعدی راجع به آن بیشتر می‌خوانیم.

نکته مهم در مورد این گنج بی‌نظیر این است که خودش به سراغ ما می‌آید. از امیرالمؤمنین علیه‌السلام نقل شده است که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله خطبه معروف شعبانیه که در آستانه ماه مبارک رمضان خواندند را با اشاره به همین مطلب آغاز فرموده‌اند:

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ؛
ای مردم! ماه خدا، همراه برکت و رحمت و آمرزش گناهان به شما روی آورده است.[1]

ماه برکت

زندگی روزمره گاهی آن‌قدر ما را مشغول می‌کند که از اطراف خود غافل می‌شویم و نسبت به خیلی مسائل کمتر دقت می‌کنیم. اما گاهی لازم است به کلماتی که به گوشمان می‌خورد، بیشتر فکر کنیم. گاهی همین فکر کردن‌های ساده، ما را به چیزهای جالبی می‌رساند. خیلی جالب. گاهی فکر کردن راجع به یک کلمه، باعث تغییر رفتاری می‌شود که یک عمر به آن عادت کردیم و گاهی انگیزه‌ای می‌شود برای انجام کاری که تا الآن انجامش نداده‌ایم. مثلاً کلمهٔ «برکت». تا الآن به این کلمه فکر کرده‌ایم؟ اصلاً برکت یعنی چه؟

حتماً شما هم افراد زیادی را می‌شناسید که خیلی پول دارند؛ ولی پولشان برکت ندارد. حکایت برکت زندگی و عمر هم همین است. بعضی‌ها عمرشان خیلی زیاد است. مثلاً نود سال دارند، اما نود سالشان برکت نداشته است. در این مدت هیچ کار خاصی نکرده‌اند و فقط خورده‌اند و خوابیده‌اند. مثل خیلی جانداران دیگر. اما هستند کسانی که عمرشان کوتاه بوده و در آن عمرِ کوتاه خدمت‌هایی کرده‌اند فراموش‌نشدنی. مثل تفاوت درختانی که بزرگ‌اند و تنومند ولی هیچ میوه و محصولی ندارند با درختانی که کوچک‌اند و خیلی ضعیف ولی هرسال میوه و محصول فراوانی می‌دهند.

نسبت به روزها و ماه‌ها هم قضیه همین‌طور است. بعضی روزها پر از برکت است و بعضی روزها نه. روزهای پربرکت روزهایی هستند که انسان در آن‌ها خوب سود می‌کند. البته منظور سود مادی و پول و ثروت نیست. منظور همان سنگین‌شدن توشهٔ قیامت است که اهمیتش از هر مال و ثروتی بیشتر است.

پیامبر خدا در ادامهٔ خطبه شعبانیه هنگام بیان ویژگی‌های ماه خدا، اولین ویژگی ماه مبارک رمضان را این‌گونه معرفی می‌فرماید: ماه برکت. ماهی که میزان سود انسان در هر روز آن، با هیچ روز دیگری در سال قابل‌مقایسه نیست و خوش به حال آن‌هایی که قدر این روزهای بابرکت را می‌دانند و از آن‌ها بهترین استفاده‌ها را می‌کنند.

ماه رحمت و مغفرت

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله دو ویژگی دیگر نیز برای این ماه بیان می‌کند: رحمت و مغفرت. رحمت یکی از بهترین ویژگی‌های انسان است که ریشه در رحمت خداوند دارد. البته معنای رحمت در انسان‌ها با رحمت خداوند خیلی متفاوت است. رحمت در انسان به معنی دل‌نازک بودن و مهربانی است و در احسان و محبت به دیگران نمود پیدا می‌کند؛ ولی رحمت خداوند به معنی احسان به بنده‌ها، روزی‌دادن به آن‌ها و بخشش گناهان آن‌هاست.

خداوند در قران کریم در هفتادودو آیه، این دو صفت را در کنار یکدیگر آورده است و این دو ویژگی، از مهم‌ترین و امیدبخش‌ترین ویژگی‌های خداوند هستند. چراکه ما انسان‌ها خودمان از حال خودمان بهتر خبر داریم و می‌دانیم که اگر قرار باشد با وضع فعلی‌مان در قیامت حاضر شویم، کارمان تمام است! پروندهٔ پر گناه ازیک‌طرف و ثواب‌های اندک و ناچیز یک‌طرف؛ اما خداوند دوست دارد که بنده‌هایش به رحمت و بخشش او امیدوار باشند و برای همین در قرآن به پیامبرش دستور داده که به مردم بگوید:

نَبِّئْ عِبَادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛
به بندگانم خبر بده که یقیناً من [نسبت به مؤمنان] بسیار آمرزنده و مهربانم.[2]

و فقط به همین اکتفا نکرده و به پیامبرش گفته که به بنده‌های گناهکار بگوید که هرگز از رحمت او ناامید نشوند:

قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛
بگو: ای بندگان من که [با ارتکاب گناه] بر خود زیاده‌روی کردید! از رحمت خدا ناامید نشوید، یقیناً خدا همه گناهان را می‌آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.[3]

البته از آنجا که اگر امید انسان به رحمت الهی از حد خارج شود و باعث شود که انسان با خیال راحت دست به هر گناهی بزند، در آموزه‌های معصومین علیهم‌السلام تصریح شده است که درحالی‌که باید به رحمت خدا امیدوار بود، باید از خشم و عذاب الهی هم ترسید. امام صادق علیه‌السلام در حدیثی زیبا فرموده‌اند:

ارْجُ اللَّهَ رَجَاءً لَا یُجَرِّئُکَ عَلَی مَعَاصِیهِ وَ خَفِ اللَّهَ خَوْفاً لَا یُؤْیِسُکَ مِنْ رَحْمَتِهِ؛
به خداوند امیدوار باش، امیدی که تو را بر انجام معصیتش جرئت نبخشد؛ و از او بیم داشته باش، بیمی که تو را از رحمتش ناامید نگرداند.[4]

اما سؤالی که وجود دارد این است که چگونه می‌توانیم رحمت خدا را به سمت خودمان جلب کنیم. برای پیدا کردن پاسخ این سؤال، باز پای سخنان معصومین علیهم‌السلام می‌نشینیم که تنها کسانی هستند که پاسخ را می‌دانند. وقتی سراغ آموزه‌های اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌رویم، می‌بینیم که موارد متعددی را باعث جلب رحمت پروردگار معرفی کرده‌اند، از نگاه مهربان زن و شوهر به یکدیگر[5] تا نشستن در جلسه قرآن و درس در مسجد[6]. اما امیرالمؤمنین علیه‌السلام در حدیثی ارزشمند فرموده‌اند:

أَبلَغُ ما تَستَدِرُّ بِهِ الرَّحمَةَ أَن تُضمِرَ لِجَمیعِ النّاسِ الرَّحمَةَ؛
مؤثرترین وسیله جلب رحمت خدا این است که خیرخواه همه مردم باشی.[7]

این به فکر همه بودن و برای همه دعای خیر کردن، از ویژگی‌های بارز انسان‌های خوب خداست و اتفاقاً اگر در دعاهای ماه رمضان دقت کنیم، می‌بینیم که به ما دستور داده شده تا پس از هر نماز، یعنی روزانه پنج بار، دعایی را بخوانیم که در آن نه‌فقط برای خودمان که برای همگان اعم از اهل قبور،‌ فقرا، گرسنگان ،‌برهنگان، مقروضین، اهل غم و غربت،‌اسرا ،‌بد حالان و حتی برای اصلاح اهل فساد دعا می‌کنیم.[8]

پی‌نوشت:
[1]. أمالی شیخ صدوق، صفحه 93، حدیث 4.
[2]. سوره حجر، آیه 49.
[3]. سوره زمر، آیه 53.
[4]. أمالی شیخ صدوق، صفحه 14، حدیث 5.
[5]. نهج الفصاحه، صفحه 278، حدیث 621.
[6]. مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد 3، صفحه 363، حدیث 3788.
[7]. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، صفحه 450، حدیث 10344.
[8] دعای اللهم ادخل علی اهل القبور السرور ...