ادبیات عاشورایی

همواره نوحه‌خوانان، تعزیه‌خوانان و... در جستجوی اشعار پُرسوز و گداز بوده‌اند و هرکدام از آن‌ها دفاتر متعددی مشتمل برگزیده‌ای از این اشعار را برای خود ترتیب می‌دادند. از آنجا که هر شاعر خوش قریحه‌ی شیعه سرودن اشعار در این زمینه را بر خود لازم و واجب دانسته و هر شیعه‌ی صاحب‌خط و خوش‌صدا، کتابت و قرائت این اشعار را ُپرثواب می‌دانست، نسخه‌های دستنویس متعددی از مجموعه اشعار عاشورایی در قالب‌های مختلف به یادگار مانده است که به این نسخه های دستنویس بیاض مرثیه، بیاض تعزیه، بیاض مقتل خوانی گفته می‌شود.
یکی از ارکان جدایی ناپذیر آیین‌های عاشورایی، ادبیات عاشورایی است. به عبارت صحیح‌تر می‌توان گفت آیین‌های عاشورایی بر محور ادبیات آیینی استوار هستند. در طول تاریخ، شاعران شیعه اشعار بیشماری تحت عناوین نوحه، مرثیه، مجالس تعزیه و غیره در توصیف واقعه‌ی کربلا، شهدا و لعن یزیدیان سروده‌اند، که این اشعار در ضمن برگزاری اغلب آیین‌های عاشورایی در قالب نوحه‌خوانی، تعزیه‌خوانی، پامنبری‌خوانی، پرده‌خوانی، شبیه‌خوانی و... قرائت شده و می‌شوند.(نویسنده: مریم محمد شفیع / فصل نامه اختصاصی مطالعات فرهنگی / سال دوم / شماره پنجم / پاییز 1395).
 

ادبیات عاشورایی
ادبیات عاشورایی آثاری مربوط به واقعه کربلا است که در قالب‌ گزارش‌های مکتوب تاریخی، اشعار و مراثی، ادبیات نمایشی و داستانی دسته‌بندی می‌شوند. برخی با استناد به رجزها و شعارهای امام حسین(علیه السلام) و یارانش در روز عاشورا، آن‌ها را آغازگر ادبیات عاشورایی می‌دانند. این ادبیات، با مرثیه‌سرایی و خطبه‌خوانی امام سجاد(علیه السلام) و حضرت زینب(سلام الله علیها) در سوگ شهیدان کربلا ادامه یافت. این جریان ادبی، به طور مداوم از سوی شیعیان و غیر شیعیان گسترش پیدا کرده است. علت این گسترش را توصیه امامان شیعه به سرودن شعر در سوگ امام حسین(علیه السلام) می‌دانند. ادبیات عاشورایی را برآمده از وجوه مختلف انسان همچون روحیه انقلابی و حماسی و در عین بازنمای روحیه وفا و محبت می‌دانند.
 

گونه‌های مختلف ادبی
این جریان از طریق گونه‌های مختلف ادبی گسترش یافته است. شعر، مقتل‌نگاری(گزارش‌های مکتوب مربوط به واقعه کربلا)، روضه‌خوانی، تعزیه‌، فیلمنامه و نمایشنامه از جمله این گونه‌ها هستند. به طور سنتی، شعر بخش اصلی ادبیات عاشورایی را تشکیل می‌دهد. اشعاری از فرزدق، سید حمیری و جناب ابوالاسود دوئلی در این زمره قرار دارند. ترکیب‌بند اثر محتشم کاشانی مشهورترینِ این اشعار است.
 

تاریخچه ادبیات عاشورایی
واقعه کربلا باعث ایجاد گونه‌ای خاص از ادبیات شده که به آن ادبیات عاشورایی گفته می‌شود. این ادبیات پس از واقعه عاشورا با مرثیه‌سرایی در سوگ شهیدان کربلا و سپس گزارش‌ مکتوب واقعه آغاز شد و در قرن‌های بعدی گسترش یافت. امامان شیعه شاگردان و اصحاب خود را به سرودن شعر در مرثیه امام حسین(علیه السلام) تشویق می‌کردند و از آن‌ها می‌خواستند با سرودن این اشعار مردم را نسبت به شهادت ایشان آگاه کنند. برخی معتقدند یکی از اصلی‌ترین دلایل گسترش و شیوع ادبیات و شعر عاشورایی، تشویق دیگران توسط ائمه به سرودن شعر و همچنین بیان روایاتی در فضیلت سرودن شعر در رثای امام حسین(علیه السلام) است.(حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۰۴) و (مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷).
 

مرثیه خوانی
بخش عمده ادبیات عاشورایی، اشعار و مرثیه‌هایی است که توسط شاعران مختلف سروده‌ شده‌اند. مرثیه و رثا(نوحه گری) گفتن مهربانی و رحمت فرستادن بر اموات است. اگر بر کسی که از دنیا رفته بگریند و نیکی‌های او را برشمرند، بر او مرثیه گفته‌اند. پس فرقی بین مدح و رثاء وجود ندارد جز اینکه در رثا شخص ممدوح از دنیا رفته است و مرثیه‌سرا الفاظی دال بر این موضوع به کار می‌برد. غالبا مراثی شیواتر و بلیغ‌تر از دیگر اشعار یک شاعر است چرا که به قول شاعری که از او پرسیدند چرا مراثی شما بر دیگر اشعارتان برتری دارد، گوید: مراثی موقعی سروده می‌شود که قلب می‌سوزد(شنترینی، الذخیره فی محاسن اهل الجزیره،۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۶۸).
 

اولین نثرهای ادبیات عاشورایی
برخی به استناد رجزها و شعارهای امام حسین(علیه السلام) و یارانش معتقدند آغازگر ادبیات عاشورایی شهیدان کربلا و بستگان آن‌ها بوده‌اند. علاوه بر این برخی خطبه‌های امام سجاد(علیه السلام) و حضرت زینب(سلام الله علیها) در شهر شام و زیارت نامه‌های رسیده از معصومان نیز را از اولین نثرهای ادبیات عاشورایی دانسته‌اند. نویسنده ادب الطف نام بیش از ۵۰۰ شاعر عاشورایی از قرن نخست تا قرن ۱۵ قمری را آورده است. بشیر بن جذلم، عبیدالله بن حر جعفی، سلیمان بن قته خزاعی و ابوالاسود دوئلی از جمله مرثیه‌سرایان عاشورا در قرن نخست قمری بوده‌اند.
 

اولین مرثیه سرا برای عاشورا
برخی نخستین شاعر عربی را که درباره واقعه عاشورا شعر سروده است، عُقبة بن عَمرو سَهمی دانسته‌اند. البته شاعران معروفی همچون کمیت اسدی، سید حمیری و دعبل خزاعی که به ترتیب معاصران امام باقر(علیه السلام)، امام صادق(علیه السلام) و امام رضا(علیه السلام) بودند نیز در رثای امام حسین(علیه السلام) شعرهایی سروده‌اند. عقبه بن عمرو سهمی از قبیله بنی سهم بن عوف بن غالب، اولین کسی است که در رثای حسین بن علی شعر گفت و در میان قبیله عبدالخان جایگاه بلند مرتبه دارد. او در اواخر سده اول هجری برای زیارت حسین بن علی به کربلا رفت و اشعارش در رثای حسین را سرود. در منابع، نام وی به اشکال مختلفی بیان شده‌است.
 

نقش امامان شیعه در ادبیات عاشورایی
امامان شیعه نقش مهمی در شکل گیری ادبیات شیعه به خصوص ادبیات عاشورایی داشته‌اند. آنان اصحاب خود را به سرودن اشعاری در سوگ امام حسین(علیه السلام) و یارانش تشویق می‌کردند؛ امام صادق(علیه السلام) در روایاتی به سرودن شعر درباره امام حسین(علیه السلام) سفارش کرده است. و امام رضا(علیه السلام) نیز از جناب دعبل خزاعی خواسته است که در شهادت امام حسین(علیه السلام) مرثیه‌سرایی کند. آن حضرت برای ترغیب به این کار می‌فرمود: هرکس در خصوص ما یک بیت شعر بسراید خداوند خانه‌ای که هفت برابر این دنیاست در بهشت برای او بنا خواهد کرد و در آن خانه هر مَلَک مقرب و پیامبر مُرسَلی او را زیارت خواهد کرد(حر عاملی٬ وسائل الشیعه٬ ۱۴۰۹ق٬ ج۱۴ ٬ ص ۵۹۸).
 

مقتل‌نگاری
مقتل‌نگاری بخشی از ادبیات عاشورایی است که گزارش‌های مکتوب مربوط به واقعه کربلا را دربر دارد. کتاب‌های مقتل‌ که ماجرای کشته شدن امام حسین(علیه السلام) و یارانش را گزارش می‌کنند، جزو میراث ادبی و تاریخی شیعه محسوب می‌شوند و بیشترین کاربرد آن‌ها استفاده در مجلس روضه‌خوانی است.
آقابزرگ تهرانی، دانشمند و کتاب‌شناس معروف به صاحب الذریعه در کتاب الذریعه از ۱۵۰ مقتل نام برده که در خصوص واقعه کربلا نوشته شده است. حدود ده مقتل مربوط به قرن‌های نخستین است که مقتل ابی‌مخنف، نخستین آن‌ها درباره واقعهٔ عاشورا است. جناب ابی‌مخنف زمانی که نگارش «مقتل الحسین» را آغاز کرد، هنوز برخی از شاهدان واقعهٔ کربلا، در قید حیات بودند. روضة الشهداء را می‌توان مشهورترین کتاب مقتل فارسی دانست(اسفندیاری، کتاب‌شناسی تاریخی امام‌حسین، ۱۳۹۱، ص۴۲).
 

ادبیات نمایشی
ادبیات نمایشی در قالب تعزیه‌نامه، فیلمنامه و نمایشنامه بخشی از ادبیات عاشورایی است. تعزیه‌خوانی یکی از سنت‌های عاشورایی است که از زمان دیلمیان آل بویه آغاز و در دوره صفویه به شکل فعلی درآمد. آنچه که از این هنر نمایشی به ادبیات عاشورایی مربوط است نسخه‌های تعزیه‌نویسان و تعزیه‌سرایان است که گفته می‌شود در تدوین آن‌ها از کتاب طوفان البکاء استفاده شده است(فتحعلی‌بیگی، «منابع ادبی و نمایشی تعزیه‌نامه‌ها»، ص۴۱-۴۰).
 

ادبیات داستانی
بخشی از ادبیات عاشورایی متونی است که جنبه داستانی دارد. در این متون بیشتر به واقعه عاشورا از زاویه‌ اندوه، مصیبت و ابتلاء نگاه شده و تدوین آن‌ها یک اثر حزن‌زا به قصد روضه‌خوانی مورد توجه بوده است. غالب این آثار، برای مجالس سوگواری تألیف و هدف عمده‌اش فراهم کردن زمینه برای گریه بوده است‌. آثاری چون ابتلاء الاولیاء، ازالة الاوهام فی البکاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة، محرق القلوب از این دسته به شمار می‌روند(جعفریان، درباره منابع تاریخ عاشورا، ۱۳۸۰، ص۵۲-۵۱).
 

رمان‌هایی واقعه عاشورا
همچنین رمان‌هایی نیز درباره واقعه عاشورا نوشته شده به شرح زیر است:
1)کتاب رمان نامیرا: نوشته صادق کرمیار
2)کتاب رمان پدر، عشق و پسر نوشته: سید مهدی شجاعی
3)کتاب رمان فراموشان اثر: داوود غفارزادگان
4)کتاب رمان شماس شامی نوشته: مجید قیصری را آثاری مربوط به واقعه کربلا می‌دانند.
 

دفترچه‌های تعزیه(بیاض)
مجموعه‌ی از  اشعار که در اوراق پراکنده‌ای و پاورقی نوشته می‌شود را بیاض می‌گفتند، بعدها این اوراق پراکنده به هم دوخته و به صورت دفترچه یا کتابچه درآورده می‌شود، که قالبا جلد آن‌ها چرمی و از بالای اوراق و کاغذ‌های ارزان قیمت کاهی به هم دوخته می‌شدند. بیاض یا دفترچه‌های اشعاری وسیله تعزیه‌گویان و تعزیه‌سرایان به وجود آمده است تا شکل ظاهر این نوشته‌ها شبیه «دعا» و «ذکرمصیبت» باشد. و هر تعزیه‌خوانی که نسخه خود را گم کرد با مراجعه به آن‌ها مشکلش حل شود و شعر خود را باز یابد، این بیاض‌ها که معمولاً جلد چرمی دارند به صورت دفترچه‌هایی هستند به هم دوخته شده و خطوط آن چپ و راست و از بالا به پایین و از پایین به بالاست و جز تعزیه‌خوانان حرفه‌ای و مسلّط و یا کسانی که با شیوه نگارش مأنوس باشند برای دیگران مشکل است که متنی یا نسخه‌ای را از آن استنساخ و رونویسی کنند. نسخه یا نسخه‌های یک تعزیه ممکن است در همه جا یکسان نباشند و تفاوت‌هایی با هم داشته باشند. این تفاوت‌ها زاده چند چیز است یکی ممکن است در نتیجه علاقه مردم یک منطقه به یک تعزیه و بی‌علاقگی آن‌ها به تعزیه دیگر باشد که در نتیجه آنچه مورد توجه مردم است شکوه یافته دیگر در نتیجه موقعیت محل و از همه بالاتر، زاده طبع دو نفر و دیگراستفاده از بدیهه‌گویی و یکی هم اهمال نسخه‌نویسانی که موقع بازنویس کردن شعری یا اسمی یا موضوعی یا نوبتی را دگرگون کرده‌اند(صادق همایونی صفحه 348، 336، 267، 266، 265، 264).
 

دفترچه‌ها تعزیه و نوحه(بیاض)
این بیاض‌ها(دفترچه‌های اشعار تعزیه) شامل مجموعه‌ای از اشعار آیینی است که در موضوعات به شرح زیر می‌باشد:
(جُنگ تعزیه) مجموعه مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش تعزیه وفات زینب خاتون در راه شام و اسیری آن‌ها.
(جُنگ تعزیه) مجموعه مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش تعزیه ذبح اسماعیل(علیه السلام) و شهادت حضرت علی اکبر(علیه السلام) در کربلا.
(جُنگ تعزیه) مجموعه مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش تعزیه عروسی حضرت سلیمان(علیه السلام) و بلقیس و عروسی قاسم(علیه السلام) و شهادت او.
(جُنگ تعزیه) مجموعه مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش تعزیه لشکر کشی ابن زیاد و جنگ کردن حُرّ ریاحی و شهادت او.
(جُنگ تعزیه) مجموعه مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش تعزیه لشکر کشی ابن زیاد و جنگ کردن حُرِّ ریاحی و شهادت حُر و مصیبت و پسر او.
(جُنگ تعزیه) مجموعه مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش و ورود امام(علیه السلام) به کربلا و عروسی وهب و شهادت او در یاری امام حسین(علیه السلام)
(جُنگ تعزیه) مجموعه مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش تعزیه رفتن امام رضا(علیه السلام) به خراسان و شهادت آن حضرت و مردن مرتکان زوّار و نجات دادن آن‌ها توسط حضرت.
مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش نجات یافتن مختار از حبس ابن زیاد و خروج کردن مختار و کشتن قاتلان را جنگ لشکر کشی حضرت رسول الله(صلی الله علیه وآل و سلم) و فتح قلعه خیبر و به درک رفتن حارث و مرحب بـه دست حضرت امیر(علیه السلام).
مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش حضرت زهرا(سلام الله) و روضه خوانی کردن و مهمانی کردن یهودیان و مسلمان شدن آنها به دست حضرت امیر(علیه السلام).
مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش عروسی سکینه(سلام الله) و خروج احمد سفّاح و کشتن بنی امیه به دست غلامان احمد سفاح.
مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش امام حسین (علیه السلام) و حضرت عباس(علیه السلام)، یکدفعه به میدان رفتن و شهادت حضرت عباس(علیه السلام).
مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش خروج مسیب و نامه نوشتن امام و آمدن مسیب تاجر به بغداد.
مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش شهادت امام حسن(علیه السلام).
مطالب و اشعار مرتبط به اجرای نمایش غلام ترک.
مدح پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، امیرالمومنین(علیه السلام)، مرثیه‌های امام حسین(علیه السلام)، حضرت زینب(سلام الله) فاطمه صغرا(سلام الله)، دو طفلان مسلم(علیه السلام)، حضرت علی اکبر(علیه السلام)، امام موسی کاظم(علیه السلام)، مرثیه و ماده تاریخ فوت میرزای شیرازی و... در قالب‌های مختلف شعری چون:مثنوی، غزل، قصیده، چهار پاره، ترجیع‌بند و... برای مجالس سینه زنی، تعزیه و... به زبان فارسی سروده شده است.
 

خطوط مورد استفاده در دفترچه‌ها تعزیه و نوحه(بیاض)
خط این مجموعه مختلف است برخی شکسته، برخی نسخ و برخی نستعلیق و شکسته نستعلیق می‌باشد. اما در مجموع همگی خطوط ضعیف و ناخوش است.
 

شرح مطالب ادبی این دفترچه‌ها(بیاض)
درباره مجموعه تعزیه‌ها و پژوهشگران و نویسندگان ایرانی آقای محیط طباطبائی می‌نویسند:
سی و پنج سال پیش دفتری از اشعار مصیبت در دست کتاب‌فروشی دیدم که غالب ابیات مکتوب دفتر را در حاشیه صفحه‌ها به طرز آواز خوانی قدیم و به کمک حروف و مقاطع و تکیه کلام‌های مخصوصی تحریر کرده بودند و نشان می‌داد که در عصر صفویه ذکر مصیبت با انتشار اشعار تحریر یافته با موسیقی عاشورایی توام بوده است.
تذکره فلک المرّیخ که به روزگار فتحعلی‌شاه تدوین شده یکی از شعرای مازندران را تعزیه‌گوی می‌خواند و این قدیمی‌ترین متنی‌ است که ذکری از این کار دیده‌ام... و در کتابخانه یکی از دوستان در تهران مجموعه کهنه‌ای از تعزیه‌ها وجود دارد که کاغذ آبی‌رنگ و شکل خط و رنگ مرکبش گواه بر این است که در دوره فتحعلی‌شاه نوشته شده و وضع ظاهری نسخه حکایت از این می‌کند که آن را از مازندران به تهران آورده‌اند و در پایان نسخه تعزیه حضرت مسلم بن عقیل(علیه السلام) امضای مشهدی کریم طهرانی دیده می‌شود که شاید کاتب قسمت‌هایی از این مجموعه باشد. این مجموعه از تعزیه حضرت مسلم بن عقیل(علیه السلام) شروع می‌کند و به شام غریبان خاتمه می‌دهد به ترتیب تعزیه طفلان مسلم، امام‌حسن(علیه السلام)، هفتاد و دو تن، مادر‌ وهب، حضرت‌قاسم(علیه السلام)، حضرت‌عباس(علیه السلام)، حضرت علی‌اکبر(علیه السلام)، حضرت علی‌اصغر(علیه السلام)، سپس امام در خانه خولی، اُسرا اهل بیت(علیهم السلام) در کوفه، بارگاه یزید و شام غریبان در آخرآن‌ها نوشته شده است. در دنباله مجموعه تعزیه‌ها، مرثیه‌هایی به صورت قصیده دیده می‌شود.
 

محل کتابت دفترچه‌ها تعزیه و نوحه(بیاض)
محل کتابت اشعار نیز مختلف است و در اکثریت شهرهایی که تعزیه به پا می‌شده دیده شده است، برخی در شهر همدان، استرآباد، و مشهد و برخی خلیل محله(خلیل شهر)، شهر اشرف(بهشهر) و برخی هم در چهارده کلاته(یکی از شهرهای استان سمنان) کتابت شده‌اند.

 

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.