تابوتْ‌گردانی به‌معنای حمل و گرداندن تابوت واره‌های تمثیلی به قصد تشییع نمادین پیکرۀ شهیدان کربلا در آیین‌های سوگواری عاشورایی، از مراسم‌های نمایشی کهن است که بنا بر گزارش‌هایی، دست‌کم از قرن ۵ قمری وارد عزاداری شیعیان نیز شده است. در عزاداری امام حسین(علیه السلام) تابوتی در دسته‌های سوگواری حمل می‌شود که نماد شهیدان کربلا است. این مراسم در هند، ایران، اندونزی و جزایر کارائیب و توباگو با تفاوت‌هایی برگزار می‌شود. شیعیان عراق در سالگرد شهادت امام علی(علیه السلام) در ۲۱ رمضان و شهادت امام کاظم(علیه السلام) در ۲۵ رجب تابوت نمادینی را حمل می‌کنند.
دیرینه تابوت‌گردانی
تابوت‌گردانی در اقوام مختلف جهان، پیشینه گسترده‌ای دارد. به طور مثال ساختن تابوت‌های تمثیلی شهیدان و آیین حمل آنها در دسته‌های سوگواران در فرهنگ ایران وجود داشته است. بنابر روایت‌های تاریخی، مردم فرارود (ماوراءالنهر) از روزگاران کهن تا سده‌های نخستین دورۀ اسلامی، همه ساله در آیین یادمان سالمرگ سیاوش، قهرمان اسطوره‌ای ایران، شبیه پیکرۀ او را می‌ساختند و در عماری یا محملی می‌نهادند و سینه‌کوبان، بر سر زنان و نوحه‌خوانان در شهر می‌گرداندند(نخل‌گردانی، ص۱۳، ۹۷).
در گورستان توک قلعه، بازمانده از پیش از میلاد، در نقطۀ پایانی شمال دلتای آمودریا، تابوت‌هایی به دست آمده است که به صورت صندوق‌های مرمرین، سنگی و گلین بوده‌اند. روی آنها نقش‌ها یا طرح‌هایی ساده و به رنگ سیاه است که یکی از این نقش‌ها صحنه‌هایی از سوگواری کم و بیش شبیه صحنۀ دیوارنگارۀ پنجیکنت را نشان می‌دهد. در این صحنه‌ها پیکره‌ای در تابوت نمایانده می‌شود که سوگواران با جامه‌های سغدی دورتادور آن عزاداری می‌کنند. آیین سوگ سیاوش و حمل تابوت تمثیلی او در مراسم سالمرگش نشان می‌دهد که در سراسر آسیای مرکزی، به ویژه از دورۀ هخامنشی اهمیت داشته، و به نظر تولستوف، محقق روسی در یک دوره، آیین سیاوش در کانون اعتقادات مذهبی و اجتماعی قرار گرفته بوده است(حضوری، سیاوشان، ص۷۴).
سنت تابوت‌گردانی و تابوت‌شویی برای آمدن باران در فصل پاییز نیز از آیین‌های کهن در بسیاری از اقوام بوده است که آثاری از آن در برخی جامعه‌ها، از جمله جامعۀ ایران هنوز بازمانده است. ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری جغرافی‌دان برجستهٔ ایرانی می‌گویید: از رسم تابوت‌گردانی برای باران خواهی که تا پس از ظهور اسلام نیز همچنان در میان مردم شوش معمول بوده یاد می‌کند(اصطخری، مسالک و ممالک، ص۹۱).
نشانه‌هایی از آمیختگی‌های فرهنگی دو قوم کهن ایرانی و بنی اسرائیل با فرهنگ اسلامی و آداب و رسوم شیعی هند و در آیین تابوت‌گردانی مشاهده می‌شود(بلوکباشی، تابوت‌گردانی، ص۳۶).
رسم تابوت‌گردانی با آیین حمل تابوت سیاوش و رسم سیاوشان پیوند دارد. به این سبب، برخی نخل را استحالۀ تابوت سیاوش در یک روند تاریخی طولانی، و شکل ساختمان نخل را ترکیبی از درخت سرو و تابوت سیاوش انگاشته‌اند(حصوری، سیاوشان، ص۱۰۶).
مراسم تابوت‌گردانی شیعیان هند
شیعیان هند در روز دهم محرم، و برخی پس از پایان مراسم عاشورا، و برخی دیگر در روز اربعین حسینی، تابوت‌های خود را با عَلَم‌هایی که نمادی از عَلَم حضرت ابالفضل(علیه السلام) می‌پنداشتند، از امام‌باره بیرون می‌آوردند و آنها را با نوحه‌سرایی کنار رودخانه یا دریا می‌بردند و به آب می‌افکندند و یا به گورستان‌های اطراف امام باره‌ها که کربلا نامیده می‌شدند می‌بردند و خاک می‌کردند گروهی نیز آنها را به شط یا چاه‌هایی که آنها را نیز کربلا می‌نامیدند، می‌انداختند(جعفری، ص۲۳۳؛ حکمت، ص۲۵۳-۲۵۲).
مراسم یادبود تابوت در اندونزی
مسلمانان اندونزی، به ویژه مسلمانان جزیرۀ سوماترا، همه ساله در ماه محرم، بنابر سنت کهن، عزاداری امام حسین(علیه السلام) را با نام یادبود تابوت برپا می‌کنند. آنها صبح روز عاشورا تابوت‌های کوچکی را که «تابوت لینواتق» می‌نامند، برمی‌دارند و خانه به خانه می‌گردانند و صدقه می‌گیرند. در شب دوازدهم محرم، تابوت‌ها را همراه با نواختن طبل به در خانۀ حاکم می‌برند و از آنجا دوباره در شهر می‌گردانند. در روز دوازدهم، همۀ مردم از خانه‌ها بیرون می‌روند و هر گروه و طایفه با تابوتی رجزخوانان و فخرکنان به سوی یکی از شط‌های شهر می‌روند و آنها را در تنگ غروب به آب می‌اندازند(بلوکباشی، نخل‌گردانی، تهران، ۱۳۸۰ش).
مراسم هوسی در جزایر کارائیب
در برخی از نواحی دو جزیرۀ کارائیب وترینیداد گروه‌های مذهبی هندو، مسلمان و مسیحی مراسم ماه محرم را که به آن هوسی می‌گویند، به تأسی از هندوان مهاجر با ساختن تابوت‌های کوچک و بزرگ، و برخی از آنها با ساختن دو «ماه» نمادین به نام امام حسن(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام)، با آداب خاص برپا می‌دارند. هر گروه فضای معینی به نام «چوک» در نزدیکی محل ساخت تجه‌ها(عَلَم) و محلی به نام کربلا در ساحل دریا دارد که در سه روز برگزاری مراسم هوسی، مقدس شمرده می‌شود. هر گروه تجه‌های کوچک و بزرگ خود را با آداب مخصوص در چوک می‌گردانند و طواف می‌دهند؛ بعد تجه‌های کوچک را در شب تاسوعا، و تجه‌های بزرگ را فردای عاشورا در آب دریا می‌افکنند. پیش از آن هم تربتی که جمع نموده و در تجه‌ها نگهداری می‌کرده‌اند، در غروب عاشورا در کربلاهای خود خاک می‌کنند(آثار سنت‌های ایرانی در مراسم ماه محرم در کارائیب، ص۵۴-۷۱).
تابوت‌گردانی در عراق
در میان شیعیان عراق هنوز هم سنت تابوت‌گردانی در مراسم سالگرد شهادت حضرت علی(علیه السلام) در ۲۱ رمضان و شهادت امام موسی بن جعفر(علیه السلام) در ۲۵ رجب معمول است. آنها مَحَفّه‌هایی را به مثابۀ تابوت با پارچۀ سیاه می‌پوشانند و روی محفۀ امیرالمومنین(علیه السلام) عمامه‌ای سبز و شمشیر (نماد عمامۀ حضرت علی(علیه السلام) و شمشیر او ذوالفقار)، و روی محفۀ حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام) عمامه‌ای باکُند و زنجیر (نمادی از به کند و زنجیر کشیدن امام در زندان) می‌گذارند و پس از گرداندن در شهر به مرقد آن دو می‌برند(معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۶۰۹).
رواج تابوت‌گردانی از عصر صفوی
رسم تابوت‌گردانی در میان شیعیان ایرانی احتمالاً هم‌زمان با تشکیل نخستین تجمع‌های شیعی در مجالس سوگ شهیدان دین و راه افتادن دسته‌های زائر مرقد حضرت علی(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام) رواج یافت. سیاحتگران خارجی که از دورۀ صفوی به این سو به ایران آمده‌اند، گزارش‌هایی از رسم تابوت‌گردانی در دسته‌های عزا در ایام سوگواری‌های مذهبی در سفرنامه‌های خود داده‌اند. دلاواله، جهانگرد ایتالیایی، در شرح مراسم عزاداری در ۲۱ رمضان ۱۰۲۶ق/۱۲ سپتامبر ۱۶۱۷م، به «تابوت‌هایی پوشیده به مخمل سیاه» اشاره می‌کند که آنها را بر دوش می‌کشیدند و روی تابوت‌ها مجموعه‌ای از سلاح‌های مختلف قرار داده بودند. دلاواله این تابوت‌ها را مظهر و نمادی از تابوت حضرت علی(علیه السلام) دانسته است. او در وصف مراسم عزاداری عاشورای به حمل تابوت‌هایی که دور تا دور آنها را با مخمل سیاه پوشانده بودند و روی هر تابوت یک عمامۀ سبز و یک شمشیر گذاشته، و سلاح‌هایی از اطراف آنها آویخته بودند، اشاره می‌کند(دلاواله، سفرنامه، ۱۲۵).
تابوت‌گردانی حضور ناصرالدین شاه
ویلیام فرانکلین در گزارشی از سوگواری‌های محرم در شیراز در به تابوت‌های شهیدان آراسته با شمشیر و عمامه و پرهای حواصیل و هاینریش بروگش در شرح مشاهداتش از تعزیه‌داری تهرانیان در حضور ناصرالدین شاه در محرم به حمل چهارچوبی که روی آن چیزی شبیه قبر(احتمالاً صندوق‌گور) پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را گذاشته بودند که با طاقه شال کشمیر پوشیده شده و مزین به شمعدانی با چند شمع کافوری فروزان بود، اشاره می‌کند(سفری به دربار سلطان صاحب‌قران، ج۱، ص۲۲۵). فرانکلین از به خاک سپردن تابوت شهدا با تشریفات خاص سخن می‌گوید(فرانکلین، مشاهدات سفر از بنگال به ایران، ص۷۳).
تابوت سلطانعلی کاشانی
سنت قالی‌شویی، آیین سنتی و مذهبی قالی‌شویان فین کاشان و روستای خاوه اردهال است که همه ساله در دومین جمعه مهرماه در مشهد اردهال برگزار می‌شود. در این مراسم شرکت‌کنندگان در حالی که چوب‌هایی به دست دارند، یک تخته قالیچه را که نمادی از تابوت سلطانعلی است، از آرامگاه او برمی‌دارند و با تشریفات و آداب خاص به سر نهری می‌برند و با چوب دست بر آن آب می‌پاشند. آنان این شست‌وشو را نمادی از این می‌دانند که بدن آن شهید را غسل می‌دهند و می‌شویند(بلوکباشی، نخل گردانی، ص۹۲).
تابوت‌گردانی برای طلب باران
در مناطق خشک و کم‌آب ایران برای آمدن باران، به ویژه در فصل پاییز، آداب تابوت‌گردانی یا تابوت‌شویی برگزار می‌کردند. مثلاً تا چندی پیش در تبریز، پیرمردان محل، تابوتی را از مسجد محله برمی‌داشتند و به کنار چشمه یا جوی آب می‌بردند و آن را تا زمانی که باران ببارد در آب می‌گذاشتند(عناصری، آیین طلب باران و حرمت آن در ایران، ص۵۱). گفته شده است سنت‌قالی‌شویی که در مشهد اردهال برگزار می‌شود نیز افزون بر یادآوری خاطرۀ شهادت شهید دشت اردهال، اشاره‌ای هم به رسم کهن باران‌خواهی از راه تابوت‌شویی دارد. گرداندن و بردن گلیم یا قالیچه بر سرچشمه و شستن آن در آب، یا پاشیدن آب برگلیم یا قالی برای آمدن باران و رفع خشک‌سالی در میان مردم شهر مراغه نیز مرسوم بوده است(مراسم تمنای باران و باران‌سازی در ایران، ص۱۱۶).
© کلیه حقوق متعلق به پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
