شاخسِی واخسِی (مخفف: شاه حسین، وای حسین) یا مراسم شاه حسین گویان، از آیین‌های عزاداری در ماه محرم در میان ترک زبانان است. این مراسم در نواحی از آذربایجان و اردبیل، تبریز و سایر مناطق ترک‌زبان شمال‌غرب ایران برگزار می‌گردد. در این مراسم گروهی چوب به دست(یا بدون چوب با ضربه پا)، با حرکاتی هماهنگ(بالا و پایین آوردن چوب‌ها)، عبارت شاخسی واخسی که تداعی‌کننده عبارت شاه‌حسین وای‌حسین است را تکرار می‌کنند.
شاه حسین گویان
شاخسی واخسی، (محفف شاه‌حسین وای‌حسین) از عبارت‌هایی است که هنگام مراسم‌های عزاداری در ماه محرم خوانده می‌شود. به این نوع عزاداری، «شاه‌حسین‌گویان» نیز گفته می‌شود که قدمتی چند صد ساله دارد. در علت مشهور شدن این مراسم به شاخسی، گفته شده است که سردسته در این مراسم عبارت «شاه‌حسین» را تکرار می‌کند و دیگر افراد دسته پاسخ او را با عبارت «وای‌حسین» می‌دادند که این دو عبارت به مرور در زبان محاوره‌ای تبدیل به شاخسی واخسی شده است. این مراسم را شکل‌دهنده بخشی از هویت تاریخی شهر تبریز دانسته‌اند.(محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۳۹.)
حبیب بن مظاهر
خاستگاه این مراسم را عملی نمادین در اعلام وفاداری یاران امام حسین(علیه السلام) در شب عاشورا در کنار خیمه امام حسین(علیه السلام) دانسته‌اند. براساس گزارش‌ها، هنگامی که خبر ترک و رهایی گروهی از یاران امام حسین(علیه السلام) در شب عاشورا به حضرت زینب(سلام الله علیها) رسید، وی دچار نگرانی شد که آیا دیگر یاران باقی‌مانده نیز او را رها می‌کنند یا وفادار می‌مانند. در این میان حبیب بن مظاهر دیگر یاران باقی‌مانده را جمع می‌کند و با شمشیرهای برهنه، اعلام وفاداری می‌کنند.(ثاقب بخشایشی، «گزارشی بر ادبیات رثایی آذری»، ص۲۱۵.) گرفتن چوب به دست و حرکت دادن آن در مراسم شاخسی واخسی، نمادی از حرکت حبیب بن مظاهر در شب عاشورا تلقی شده است.
شیوه اجرا مراسم شاخسی واخسی
در تبریز، عزاداران نوعی چوب مخصوص را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و وقتی که چوب به زمین نزدیک می‌شود، همگی با صدای بلند ندای «شاخسِی» (شاه‌حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، همگی با صدای بلند ندای «واخسِی» (وای‌حسین) سرمی‌دهند. امروزه نیز بیشتر در شهر تبریز، مراسم شاخسی واخسی برگزار می‌گردد. در این مراسم، جوانان در یک دسته شانه به شانه هم می‌ایستند و نفر اول دسته که به او دسته‌باشی گفته می‌شود، دست چپش را بر شانه یا کمر سمت راستی خود گذاشته و این عمل تا انتهای صف تکرار می‌شود. با صدای طبل یا ضرب‌آهنگ شعری که خوانده می‌شود، همه افراد یک قدم به جلو می‌روند. در گذشته از شمشیر برهنه در این مراسم استفاده می‌شد اما امروزه بیشتر از چوب‌دستی‌های شبیه به هم استفاده می‌شود.(ثاقب بخشایشی، «گزارشی بر ادبیات رثایی آذری»، ص۲۱۶.)
در شهرهای شمالی آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی و مناطق ارسباران و همچنین برخی محلات تبریز این نوع عزاداری به شیوه دیگری انجام می‌شود که در آن عزاداران به صورت ایستاده یا نشسته به جای حرکت چوب و شمشیر به دو گروه تقسیم می‌شوند، گروه اول به صورت هماهنگ پای خود را به زمین می‌کوبد و «شاخسی» می‌گوید و گروه دیگر در مقابل پا را به زمین کوبیده و «واخسی» سرمی‌دهد. همچنین در مراسم شاخسی به جز این عبارت، شعارهای دیگری نیز استفاده می‌شود، مانند: «امام»، «شهید» و «حُب»، «علی» و «حسن»، «حسین» و...
مراسم شاخسی واخسی و عصر صفوی
از این آیین به‌عنوان یکی از هویت‌های تاریخی تبریز یاد کرده‌اند که قدمتش به دوران صفویان برمی‌گردد. به گفته برخی، این حرکت اولین بار توسط دسته نظامی قزلباش‌ها در زمان شاه اسماعیل صفوی انجام گرفت. رسول جعفریان تاریخ‌پژوه، از دسته‌های شاه‌حسین وای‌حسین‌گویان در عصر صفوی گزارش‌هایی را آورده است.
به گفته میمنت‌نژاد از پژوهشگران تاریخ تبریز، اولین دسته شاخسی واخسی به‌صورت رسمی در قالب دسته‌ای نظامی (قزلباش‌ها)، به‌همراه طبل و سنج در دوره شاه اسماعیل صفوی انجام گرفت.
به عقیده او، قدمت این دسته که شاه‌حسین‌گویان نام داشت، ممکن است به دوره جهانشاه قراقیونلوها و پیش از آن نیز بازگردد.(صفویه در عصر دین، فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۰.)
مراسم شاخسی واخسی در نارداران
نارداران روستای ساحلی بزرگی است در شبه جزیره آبشوران در حومه باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان، مردم این روستا به زبان تاتی سخن می گویند و پارسی هستند. در نارداران، رسم شاخسی واخسی در کنار دیگر شیوه‌های عزاداری، مرسوم بود.( شیعیان جمهوری آذربایجان، ۱۳۸۹ش، ص۲۷۵.)
مراسم شاخسی واخسی در خوی و مراغه و تبریز
در شهر خوی نیز از دسته‌های موسوم به دسته شاخسی یاد کرده‌اند. از وجود دسته‌ای با نام شاخسی واخسی در شهر مراغه نیز یاد شده است. منابع آورده‌اند که عزاداری‌ها در ماه محرم در مراغه با همین دسته‌ها شروع می‌شود. از این مراسم در تبریز قرن سیزده شمسی نیز یاد کرده‌اند. شیعیان تبریز در این مراسم، چوبه به دست می‌گرفتند و با گفتن شعار شاخسی واخسی، چوب را تکان می‌دادند.(تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، ۱۳۵۲ش، ص۱۹۳.)
© کلیه حقوق متعلق به پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
